YOZMA NUTA O‘STIRISH MAZMUNI VA USULLARI

Yuklangan vaqt

2024-03-26

Yuklab olishlar soni

21

Sahifalar soni

31

Faytl hajmi

53,5 KB


 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
YOZMA NUTA O‘STIRISH MAZMUNI VA USULLARI 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
YOZMA NUTA O‘STIRISH MAZMUNI VA USULLARI
1 
 
Mundarija: 
Reja 
Kirish 
I.BOB. Asosiy  qism 
1.1. Yozma   nutq  tushunchasi  va  uni  rivojlantirish  vazifalari 
1.2. Yozma   nutq  mohiyati 
II.BOB. Maktabgacha ta’lim  muassasalarida  bolalarni  Yozma   nutqqa  
o’rgatish 
2.1. Bolalarda  Yozma    nutq  rivojlanishining  yoshga  xos  xususiyatlari 
2.2. Til  tafakkur  quroli  va  muomala  vositasi 
Xulosa 
Foydalanilgan  adabiyotlar  ro’yxati 
 
 
 
                 
 
 
1 Mundarija: Reja Kirish I.BOB. Asosiy qism 1.1. Yozma nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari 1.2. Yozma nutq mohiyati II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa o’rgatish 2.1. Bolalarda Yozma nutq rivojlanishining yoshga xos xususiyatlari 2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi Xulosa Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2 
 
Kirish. 
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi 
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida 
e’tibor bermoqda. 
Insonning eng muhim xususiyatlaridan biri so’zlash qobiliyatidir.Yozma  
nutq orqali ifodalangan fikr tushunarli va yoqimlidir.Nutq harakatlari murakkab 
a’zolar tizmi orqali amalga oshiriladiki,bunda bosh miya faoliyati asosiy rol 
o’ynaydi,nutq faqat inson uchun xos bo’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa 
shaklidir,nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta’sir 
etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi; til-bu fonetik   leksik va grammatik 
vositalar tizimidir odam nutqi tushunarli va ma’noli bo’lishi uchun nutq a’zolarining 
xarakatlari aniq va tog’ri bo’lishi kerak. Nutq talaffuzi mexanizmi harakatini 
tushunish uchun nutq apparatining tuzilishini yaxshi bilishi zarur. Nutq buzilishlari 
uzoq yillar davomida o’rganib kelayotgan sohadir.Nutq normasi deganda nutq 
faoliyati jarayonidagi til ishlatilishining umumiy qabul qilingan variantlari 
tushuniladi. 
Nutqning 
normal 
faoliyati 
holatiga 
uning 
psixofiziologik 
mexanizmlarning zaiflashuviga bog’liq holda til normalaridan chetlashuvi bilan 
belgilanadi. Kommunikativ nazariya nuqtai nazaridan qaraganda, nutq buzilishlari 
bu aloqa vositasining buzilishidir. Bunda individ bilan jamiyat orasidagi nuqtiy 
muomalada ko’zga tashlanadigan o’zaro munosabatlarning buzilgani ma’lum 
bo’ladi. 
O`zbekiston Respublikasi Ta’lim to`g`risidagi qonunning 23 -moddasiga 
ko’ra rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchiliklarga ega bo`lgan anomal bolalar 
ta’lim olish huquqiga ega. Bizning mamlakatimizda anomal bolalarga yordamni 
tashkil etish – inson haqida g`amxo`rlik ko`rsatilishining yorqin namunalaridan 
biridir. O`zbekistonda anomal va nogiron bolalarga yordamni tashkil etish maxsus 
maktab internatlar, professional mehnat kollejlarida maxsus guruhlar; zaif ko`ruvchi 
va zaif eshituvchi,o`g`ir nutq nuqlari bor bolalalar uchun maktabgacha ta’lim 
2 Kirish. Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida e’tibor bermoqda. Insonning eng muhim xususiyatlaridan biri so’zlash qobiliyatidir.Yozma nutq orqali ifodalangan fikr tushunarli va yoqimlidir.Nutq harakatlari murakkab a’zolar tizmi orqali amalga oshiriladiki,bunda bosh miya faoliyati asosiy rol o’ynaydi,nutq faqat inson uchun xos bo’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa shaklidir,nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta’sir etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi; til-bu fonetik leksik va grammatik vositalar tizimidir odam nutqi tushunarli va ma’noli bo’lishi uchun nutq a’zolarining xarakatlari aniq va tog’ri bo’lishi kerak. Nutq talaffuzi mexanizmi harakatini tushunish uchun nutq apparatining tuzilishini yaxshi bilishi zarur. Nutq buzilishlari uzoq yillar davomida o’rganib kelayotgan sohadir.Nutq normasi deganda nutq faoliyati jarayonidagi til ishlatilishining umumiy qabul qilingan variantlari tushuniladi. Nutqning normal faoliyati holatiga uning psixofiziologik mexanizmlarning zaiflashuviga bog’liq holda til normalaridan chetlashuvi bilan belgilanadi. Kommunikativ nazariya nuqtai nazaridan qaraganda, nutq buzilishlari bu aloqa vositasining buzilishidir. Bunda individ bilan jamiyat orasidagi nuqtiy muomalada ko’zga tashlanadigan o’zaro munosabatlarning buzilgani ma’lum bo’ladi. O`zbekiston Respublikasi Ta’lim to`g`risidagi qonunning 23 -moddasiga ko’ra rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchiliklarga ega bo`lgan anomal bolalar ta’lim olish huquqiga ega. Bizning mamlakatimizda anomal bolalarga yordamni tashkil etish – inson haqida g`amxo`rlik ko`rsatilishining yorqin namunalaridan biridir. O`zbekistonda anomal va nogiron bolalarga yordamni tashkil etish maxsus maktab internatlar, professional mehnat kollejlarida maxsus guruhlar; zaif ko`ruvchi va zaif eshituvchi,o`g`ir nutq nuqlari bor bolalalar uchun maktabgacha ta’lim
3 
 
muassasalari,maxsus maktab internatlar,o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida 
nutqiy sinflar; nutqiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun o`rta umumiy ta’lim 
maktablari qoshida tenglashtirish sinflari,maktab internatlar; harakat – tayanch 
a’zolari jarohatlangan bolalar muassasalari, maktab-internat; o`rta umumiy ta’lim 
maktablari qoshida logopedik puktlar ishlab turibdi. 
Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda 
psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar 
hisoblanadi. Rus pedagogika fanining eng yaxshi an’analari ruhida bajarilgan ushbu 
tadqiqotlar katta faktik materiallarga ega  bo`ladi, bola nutqining obyektiv 
qonuniyatlarini aniqlaydi. F.A.Soxin vaO.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan 
holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga 
ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik, 
leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda 
tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy 
anglashni shakllantirish). 
 “Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish 
jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida 
ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani 
keltirib chiqaradi.  Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu 
“u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar” 
(B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab 
aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va 
his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik 
hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul 
qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari 
ularning asosiylari hisoblanadilar. 
 
 
3 muassasalari,maxsus maktab internatlar,o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida nutqiy sinflar; nutqiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida tenglashtirish sinflari,maktab internatlar; harakat – tayanch a’zolari jarohatlangan bolalar muassasalari, maktab-internat; o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida logopedik puktlar ishlab turibdi. Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar hisoblanadi. Rus pedagogika fanining eng yaxshi an’analari ruhida bajarilgan ushbu tadqiqotlar katta faktik materiallarga ega bo`ladi, bola nutqining obyektiv qonuniyatlarini aniqlaydi. F.A.Soxin vaO.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik, leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy anglashni shakllantirish). “Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani keltirib chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu “u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar” (B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari ularning asosiylari hisoblanadilar.
4 
 
Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim muassasasi,oila va ta’lim 
jarayoni. 
Kurs ishining predmeti. Bog’chagacha yoshdagi va maktabgacha yoshdagi 
bolalar va ularda Yozma  nutqni rivojlantirish va ulardagi nutqiy nuqsonlarni 
bartaraf etish ustida ishlash metodlari, mazmuni, shakl va usullari. 
Kurs ishining maqsadi. Bog’chagacha va maktabgacha yoshdagi bolalarda 
Yozma  nutqni rivojlantirishning qulay va samarali metodlardan foydalanish 
yuzasidan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish. 
 
 
 
4 Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim muassasasi,oila va ta’lim jarayoni. Kurs ishining predmeti. Bog’chagacha yoshdagi va maktabgacha yoshdagi bolalar va ularda Yozma nutqni rivojlantirish va ulardagi nutqiy nuqsonlarni bartaraf etish ustida ishlash metodlari, mazmuni, shakl va usullari. Kurs ishining maqsadi. Bog’chagacha va maktabgacha yoshdagi bolalarda Yozma nutqni rivojlantirishning qulay va samarali metodlardan foydalanish yuzasidan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
5 
 
I.BOB. Asosiy  qism 
1.Yozma  nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari. 
Nutq-bu tilni ishga solish jarayonidir. Subyektning nutqiy faoliyati ichki 
vositasi va uni amalga oshirish usullari sifatida til va nutqni o’z ichiga oladi. Nutq 
bu psixik xodisa, kishilarning shaxslararo o’zaro muayyan hamkorligi sharaoitlarida 
rivojlanadigan, individual xususiyatlarga ega bo’lgan shaxs mulkidir. Utildan farqli 
ravishda ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda rivojlanadigan xalq ijtimoy mulki hodisasidir 
.Yozma  nutq- bu kishilarning muloqotini va o’zaro bir birlarini tushunishlarini 
ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikrdir. Yozma  nutqni fikrlar dunyosidan 
ajratib bo`lmaydi: Yozma  nutq – bu fikrlar Yozma ligidir, unda bolaning mantiqiy 
fikrlash, o`zi qabul qilayotganlarini mulohaza qilish va ularni to`g`ri ifodalash 
qobiliyati aks etadi. Yozma  nutqni shakllantirish, uning vazifasini o`zgartirish 
murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo`lib, u bolaning atrofdagilar 
bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog`liq bo`ladi. Maktabgacha 
yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shaklllanadi. Yozma  nutqning shakllanishi 
ilk yoshdan boshlab asta sekin ro`y beradi. Bolalar hayotining dastlabki yeti yilida 
atrofdagi kishilar bilan muloqot vositasi sifatida nutqning paydo bo`lishi va uni 
rivojlantirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish zarur. Har bir kishi hayotida Yozma  
nutq muhim ahamiyatga ega bo`lib, u uchta asosiy vazifani bajaradi: 
individuallararo, ichki individual va umuminsoniy. 
Til  millatning  noyob  xazinasi  bo`lib,  doimo  og`zaki  va  yozma  holda,  
namoyon  bo`lgan. Boy,  yorqin,  maroqli  nutq  so`zlayotgan  kim bo`lishidan  qat’i  
nazar,  nuri  hisoblanadi.  Tilning olijanob imkoniyatlar  nutq  orqali  nutq  jarayonida  
ochiladi.  Nutq bo`lmas ekan  tilning  cheksiz  imkoniyatlari  yuzaga  chiqmay 
qolaveradi.  So`z  va  g`azal  sultoni A.Navoiy  til va nutq  munosabatlarini  shunday  
izohlaydi.  “Til  shuncha  sharafi  bilan  nutqning  qurolidir.  Agar  nutq noma’qul  
bo`lib  chiqsa  tilning  manfaatidir”. 
5 I.BOB. Asosiy qism 1.Yozma nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari. Nutq-bu tilni ishga solish jarayonidir. Subyektning nutqiy faoliyati ichki vositasi va uni amalga oshirish usullari sifatida til va nutqni o’z ichiga oladi. Nutq bu psixik xodisa, kishilarning shaxslararo o’zaro muayyan hamkorligi sharaoitlarida rivojlanadigan, individual xususiyatlarga ega bo’lgan shaxs mulkidir. Utildan farqli ravishda ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda rivojlanadigan xalq ijtimoy mulki hodisasidir .Yozma nutq- bu kishilarning muloqotini va o’zaro bir birlarini tushunishlarini ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikrdir. Yozma nutqni fikrlar dunyosidan ajratib bo`lmaydi: Yozma nutq – bu fikrlar Yozma ligidir, unda bolaning mantiqiy fikrlash, o`zi qabul qilayotganlarini mulohaza qilish va ularni to`g`ri ifodalash qobiliyati aks etadi. Yozma nutqni shakllantirish, uning vazifasini o`zgartirish murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo`lib, u bolaning atrofdagilar bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog`liq bo`ladi. Maktabgacha yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shaklllanadi. Yozma nutqning shakllanishi ilk yoshdan boshlab asta sekin ro`y beradi. Bolalar hayotining dastlabki yeti yilida atrofdagi kishilar bilan muloqot vositasi sifatida nutqning paydo bo`lishi va uni rivojlantirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish zarur. Har bir kishi hayotida Yozma nutq muhim ahamiyatga ega bo`lib, u uchta asosiy vazifani bajaradi: individuallararo, ichki individual va umuminsoniy. Til millatning noyob xazinasi bo`lib, doimo og`zaki va yozma holda, namoyon bo`lgan. Boy, yorqin, maroqli nutq so`zlayotgan kim bo`lishidan qat’i nazar, nuri hisoblanadi. Tilning olijanob imkoniyatlar nutq orqali nutq jarayonida ochiladi. Nutq bo`lmas ekan tilning cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay qolaveradi. So`z va g`azal sultoni A.Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday izohlaydi. “Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma’qul bo`lib chiqsa tilning manfaatidir”.
6 
 
Demak, til  qanchalik  zo`r  bo`lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat 
qilar ekan. Uning kuch, qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til o’q 
bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati, kamonning qudratiga bo’g’liq. 
Ma’lumki til inson aqlining, faoliyatining eng oliy va asosiy vositasidir. 
Chunki insonni boshqa jonzodlardan ajralib turadigan ham til emasmi?! Shunday 
ekan, inson aqliy faoliyatining eng oliy mahsullari tafakkur mevalari til, nutq orqali 
ro’yobga chiqadi. Til tafakkur mahsulining hayotga tatbiq etilishi vositasi bo’luvchi 
qudratli quroldir. 
Nutq vazifasi uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini 
aks ettiradi, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga egadir: 
1-vazifasi- individuallararo- kishilar o’rtasidagi muloqot  vositasidir. Ushbu 
holatda nutq og’zaki nutq-monolog, dialog, bir nechta odamlar suhbatisifatida 
chiqadi. 
2-vazifasi-ichki 
individual-bu 
yerda 
nutq 
ko’plab 
nutqiy 
jarayonlarni(fikrlash, diqqat-e’tibor, xotira,tasavvur va boshqalar) aniq-tiniq anglash 
darajasiga ko’targani hamda shaxsga ruhiy jarayonlarni tartibga solish va nazorat 
qilish imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. 
3-vazifasi- umuminsoniy- bu o’rinda nutq alohida bir odamga umuminsoniy 
ijtimoiy-tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish imkonini beradi. Ushbu holatda u 
grafik ramzlari va belgilardan moddiylashtirilgan yozma nutqdir.  
Ta’lim muassasalarida o’qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a)erkin 
nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg’ulotlarda.Dialog ko’proq erkin nutqiy 
muloqotda paydo bo’ladi va u bolalar lug’atini boyitishning talaffuzga oid 
grammatik ko’nikmalarini tabiiy ravishda rivojlantirish bazasi; Yozma  nutq 
ko’nikmalariga ega bo’lish bazasi hisoblanadi. Dialog maxsus mashg’ulotlarda 
o’qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg’ulot); Ta’lim muassasalarida bo’lib turgan vaqti 
6 Demak, til qanchalik zo`r bo`lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat qilar ekan. Uning kuch, qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til o’q bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati, kamonning qudratiga bo’g’liq. Ma’lumki til inson aqlining, faoliyatining eng oliy va asosiy vositasidir. Chunki insonni boshqa jonzodlardan ajralib turadigan ham til emasmi?! Shunday ekan, inson aqliy faoliyatining eng oliy mahsullari tafakkur mevalari til, nutq orqali ro’yobga chiqadi. Til tafakkur mahsulining hayotga tatbiq etilishi vositasi bo’luvchi qudratli quroldir. Nutq vazifasi uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini aks ettiradi, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga egadir: 1-vazifasi- individuallararo- kishilar o’rtasidagi muloqot vositasidir. Ushbu holatda nutq og’zaki nutq-monolog, dialog, bir nechta odamlar suhbatisifatida chiqadi. 2-vazifasi-ichki individual-bu yerda nutq ko’plab nutqiy jarayonlarni(fikrlash, diqqat-e’tibor, xotira,tasavvur va boshqalar) aniq-tiniq anglash darajasiga ko’targani hamda shaxsga ruhiy jarayonlarni tartibga solish va nazorat qilish imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat qiladi. 3-vazifasi- umuminsoniy- bu o’rinda nutq alohida bir odamga umuminsoniy ijtimoiy-tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish imkonini beradi. Ushbu holatda u grafik ramzlari va belgilardan moddiylashtirilgan yozma nutqdir. Ta’lim muassasalarida o’qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a)erkin nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg’ulotlarda.Dialog ko’proq erkin nutqiy muloqotda paydo bo’ladi va u bolalar lug’atini boyitishning talaffuzga oid grammatik ko’nikmalarini tabiiy ravishda rivojlantirish bazasi; Yozma nutq ko’nikmalariga ega bo’lish bazasi hisoblanadi. Dialog maxsus mashg’ulotlarda o’qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg’ulot); Ta’lim muassasalarida bo’lib turgan vaqti
7 
 
mobaynida bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan muloqotga 
kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga kirishishlari lozim. 
Dialogik nutqni (yoki o’g’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni 
kattalar bilan bola o’rtasida hamda bolalarning o’zlari o’rtasida fikr almashish 
shaklida ro’y beradi. 
Dialog Yozma  nutqni rivojlantirishdaga doir maxsus mashg’ulotlar suhbat 
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o’tkaziladi. Mazkur metodlar 
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi: 
Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari; 
Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish). 
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud: 
Tog’ridan to’gri bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdoshi so’zlarini 
bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o’zini tutib 
turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash; 
Yo’ldosh- talaffuz va grammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum 
so’zlar 
ma’nosini 
aniqlashtirish. 
Suhbat 
jarayonida 
tarbiyachi 
savollar, 
topishmoqlar, badiiy so’z kabi turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi 
suhbat paytida bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy muloqotni 
ta’minlash, 
bolalar 
fikrlarini, 
ularning 
diqqat-e’tiborlarini, 
xotiralarini, 
emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi. 
 
 
 
 
7 mobaynida bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan muloqotga kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga kirishishlari lozim. Dialogik nutqni (yoki o’g’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni kattalar bilan bola o’rtasida hamda bolalarning o’zlari o’rtasida fikr almashish shaklida ro’y beradi. Dialog Yozma nutqni rivojlantirishdaga doir maxsus mashg’ulotlar suhbat metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o’tkaziladi. Mazkur metodlar ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi: Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari; Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish). Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud: Tog’ridan to’gri bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdoshi so’zlarini bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o’zini tutib turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash; Yo’ldosh- talaffuz va grammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum so’zlar ma’nosini aniqlashtirish. Suhbat jarayonida tarbiyachi savollar, topishmoqlar, badiiy so’z kabi turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi suhbat paytida bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy muloqotni ta’minlash, bolalar fikrlarini, ularning diqqat-e’tiborlarini, xotiralarini, emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi.
8 
 
2.1. Yozma  nutq mohiyati. 
Yozma  nutq mohiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ayniqsa nisbatan 
nutqning ikki shaklini- dialogik  va monologik shakllarini ko’rib chiqish lozim. 
Dialogik ikki yoki bir necha so’zlovchining biron-bir vaziyat bilan bo’g’liq 
mavzudagi fikrlarning holda, sintaksik jihatdan sodda bo’lgan darak, undov (iltimos, 
talab), so’roq gaplarning barcha turlari namoyon etilgan. Til vositalari imo-ishoralar, 
mimika bilan kuchaytiriladi. Tarbiyachi shunday vaziyatni yaratishi kerakki, unda 
bolalar turli xil vositalardan foydalangan holda dialog tuzish- so’rash, javob berish, 
tushuntirish, iltimos qilish, luqma tashlash va hokazolar zaruratiga duch kelsin. 
Ushbu maqsadda bolalarning oiladagi, maktabgacha ta’lim muassasadagi hyoti, 
uning do’stlari va kattalar bilan munosabatlari, uning qiziqishlari va taassurotlari 
bilan bog’liq turli xil mavzulardagi suhbat o’tkazishdan foydalanish lozim. Qayd 
etilgan malaka va ko’nikmalar monologik nutqni rivojlantirish uchun ham zarurdir. 
Tengdoshlari bilan dialogik muloqotni yo’lga qo’yish uchun kooperativ 
tusdagi faoliyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur faoliyat asta-sekinlik bilan 
shakllanadi. Dastlab bolalar ro’y berayotgan hodisalarni sharhlagan holda, yaqinda 
turib harakat qiladilar. Ushbu vaziyatda nutq tengdosh bolaning mavjud bo’lishi va 
u bilan so’zlashish imkoniyati orqali rag’batlantiradi hamda u o’z faoliyatini 
rejalashtirish va tashkil etish, shuningdek, ijtimoiy muloqot o’rnatish funksiyasini 
bajaradi.  
Bolalar o’rtasidagi muloqot asosan amaliy xususiyatga ega. Dialog 
ko’pincha shunday shaklga olib boriladiki, bunda bola sherigining qisqa luqmalariga 
harakat bilan javob beradi yoki ro’y berayotgan hodisaga nisbatan o’z munosabatini 
nonutqiy vositalar yordamida ifodalaydi. Ular orqali bolalar bir-biriga e’tibor 
berishni, do’stlarini tovushidan bilib olishni, tashqi ko’rinish detallarini sezishni, 
nutqiy muloqot qilishni o’rganadigan ko’plab xalq o’yinlari mavjud. 
8 2.1. Yozma nutq mohiyati. Yozma nutq mohiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ayniqsa nisbatan nutqning ikki shaklini- dialogik va monologik shakllarini ko’rib chiqish lozim. Dialogik ikki yoki bir necha so’zlovchining biron-bir vaziyat bilan bo’g’liq mavzudagi fikrlarning holda, sintaksik jihatdan sodda bo’lgan darak, undov (iltimos, talab), so’roq gaplarning barcha turlari namoyon etilgan. Til vositalari imo-ishoralar, mimika bilan kuchaytiriladi. Tarbiyachi shunday vaziyatni yaratishi kerakki, unda bolalar turli xil vositalardan foydalangan holda dialog tuzish- so’rash, javob berish, tushuntirish, iltimos qilish, luqma tashlash va hokazolar zaruratiga duch kelsin. Ushbu maqsadda bolalarning oiladagi, maktabgacha ta’lim muassasadagi hyoti, uning do’stlari va kattalar bilan munosabatlari, uning qiziqishlari va taassurotlari bilan bog’liq turli xil mavzulardagi suhbat o’tkazishdan foydalanish lozim. Qayd etilgan malaka va ko’nikmalar monologik nutqni rivojlantirish uchun ham zarurdir. Tengdoshlari bilan dialogik muloqotni yo’lga qo’yish uchun kooperativ tusdagi faoliyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur faoliyat asta-sekinlik bilan shakllanadi. Dastlab bolalar ro’y berayotgan hodisalarni sharhlagan holda, yaqinda turib harakat qiladilar. Ushbu vaziyatda nutq tengdosh bolaning mavjud bo’lishi va u bilan so’zlashish imkoniyati orqali rag’batlantiradi hamda u o’z faoliyatini rejalashtirish va tashkil etish, shuningdek, ijtimoiy muloqot o’rnatish funksiyasini bajaradi. Bolalar o’rtasidagi muloqot asosan amaliy xususiyatga ega. Dialog ko’pincha shunday shaklga olib boriladiki, bunda bola sherigining qisqa luqmalariga harakat bilan javob beradi yoki ro’y berayotgan hodisaga nisbatan o’z munosabatini nonutqiy vositalar yordamida ifodalaydi. Ular orqali bolalar bir-biriga e’tibor berishni, do’stlarini tovushidan bilib olishni, tashqi ko’rinish detallarini sezishni, nutqiy muloqot qilishni o’rganadigan ko’plab xalq o’yinlari mavjud.
9 
 
Dialog muloqotini yo’lga qo’yish uchun stol o’yinlari va chop etilgan 
(“loto”,”domino”) o’yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. Juft bo’lib o’ynashda 
bolalar dialogik hamkorlik qilish usullarini: navbatga rioya qilish, bir-biriga 
xushmuomalalik bilan murojaat qilish, o’z nuqtayi nazarini dalil-isbotlar bilan 
himoya qilish, fikrlarini sherigi bilan muvofiqlashtirishni o’rganadilar. Bunday 
o’yinlarda biluvchanlikning asosi sifatida mutqiy topshiriqlarning har xil turlari 
ishtirok etishi mumkin, masalan: berilgan tovushli so’zlarni tanlab olish, akustik va 
artikulatsion jihatdan bir biriga yaqin bo’lgan tovushlarni tabaqalashtirish, 
umumlashtiruvchi nomlarni tasniflash, rasmlar turkumi asosida birgalashib hikoya 
qilish va h.k. 
 
 
 
 
 
 
9 Dialog muloqotini yo’lga qo’yish uchun stol o’yinlari va chop etilgan (“loto”,”domino”) o’yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. Juft bo’lib o’ynashda bolalar dialogik hamkorlik qilish usullarini: navbatga rioya qilish, bir-biriga xushmuomalalik bilan murojaat qilish, o’z nuqtayi nazarini dalil-isbotlar bilan himoya qilish, fikrlarini sherigi bilan muvofiqlashtirishni o’rganadilar. Bunday o’yinlarda biluvchanlikning asosi sifatida mutqiy topshiriqlarning har xil turlari ishtirok etishi mumkin, masalan: berilgan tovushli so’zlarni tanlab olish, akustik va artikulatsion jihatdan bir biriga yaqin bo’lgan tovushlarni tabaqalashtirish, umumlashtiruvchi nomlarni tasniflash, rasmlar turkumi asosida birgalashib hikoya qilish va h.k.
10 
 
II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni yozma  nutqqa 
o’rgatish. 
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma   nutqqa o’rgatish. 
Bolalarda Yozma  nutqni rivojlantirish maktabgachaa ta’lim muassasasining asosiy 
vazifasi hisoblanadi, maktabgacha yoshning nihoyasiga kelib bola kattalarga xos 
bo’lgan o’g’zaki nutqning asosiy shaklini egallashi, ya’ni Yozma  nutqning ikki 
shakli- dialogik va monologik nutqni egallab olishi shart. 
Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi bolalarda Yozma  so’zlashuv 
nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So’zlashuv 
nutqini shakllantirish vazifasi ko’p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik 
bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir birini tinglash, 
savollarga javob berish qobiliyati shakllanadi.Nutqning ushbu ikki turlari o’rtasidagi 
farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan belgilanadi. Monolog doimo 
vaqti yoki sabab-oqibatli aloqada bo’ladigan (bir-biriga nisbatan) borliq faktlari 
haqida xabar qiladi.Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo’lishi mumkin: faktlar 
haqiqatan ham bir vaqtdalik yoki ketma ketlik munosabatlarida bo’lishi mumkin.Bir 
vaqtning o’zida mavjud bo’ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb ataladi. 
Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli 
munosabatlarda bo’lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi. 
Ilk yoshda bola Yozma  nutqni eshitadi.Dastlab bu unga nisbatan aytilgan 
luqmalar, so’ngra esa ertalar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari bo’ladi. 
Yozma  nutqdan til elementlari-tovushlar, morfemalar, so’zlar, gaplarni 
ajratib olar ekan, bola Yozma  matnda har bir til elementining o’rnini eslab qoladi, 
bu esa ilk yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til sezgilarini 
rivojlantrish jarayonini tashkil etadi. 
Ma’lumki, Yozma  nutqda bolalarning boshqalar bilan voqea-hodisalar 
ta’siri natijasida o’zaro munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir nechta 
10 II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni yozma nutqqa o’rgatish. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa o’rgatish. Bolalarda Yozma nutqni rivojlantirish maktabgachaa ta’lim muassasasining asosiy vazifasi hisoblanadi, maktabgacha yoshning nihoyasiga kelib bola kattalarga xos bo’lgan o’g’zaki nutqning asosiy shaklini egallashi, ya’ni Yozma nutqning ikki shakli- dialogik va monologik nutqni egallab olishi shart. Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi bolalarda Yozma so’zlashuv nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So’zlashuv nutqini shakllantirish vazifasi ko’p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir birini tinglash, savollarga javob berish qobiliyati shakllanadi.Nutqning ushbu ikki turlari o’rtasidagi farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan belgilanadi. Monolog doimo vaqti yoki sabab-oqibatli aloqada bo’ladigan (bir-biriga nisbatan) borliq faktlari haqida xabar qiladi.Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo’lishi mumkin: faktlar haqiqatan ham bir vaqtdalik yoki ketma ketlik munosabatlarida bo’lishi mumkin.Bir vaqtning o’zida mavjud bo’ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb ataladi. Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli munosabatlarda bo’lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi. Ilk yoshda bola Yozma nutqni eshitadi.Dastlab bu unga nisbatan aytilgan luqmalar, so’ngra esa ertalar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari bo’ladi. Yozma nutqdan til elementlari-tovushlar, morfemalar, so’zlar, gaplarni ajratib olar ekan, bola Yozma matnda har bir til elementining o’rnini eslab qoladi, bu esa ilk yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til sezgilarini rivojlantrish jarayonini tashkil etadi. Ma’lumki, Yozma nutqda bolalarning boshqalar bilan voqea-hodisalar ta’siri natijasida o’zaro munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir nechta
11 
 
jumlalarda o’z aksini topishi mumkin. Yozma  nutqning shakllanishida bolaning 
tevarak-atrof bilan munosabati, muomala shakli katta rol o’ynaydi. Maktabgach 
katta yoshdagi bolalarda Yozma  nutqni rivojlantirishda ancha-muncha tajriba, 
malaka va ko’nikmalar mavjud bo'lganligini hisobga olib, ularda Yozma  nutqni 
shakllantirishda, avvalo, ertaklar matnini tinglahda nimalarga e’tibor berishimiz 
kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona Vatanimiz haqida dastlabki 
tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Unda “Maktabgacha ta’lim muassasalari 
uchun dastur”da bolalarni buyuk siymolar,sarkardalar, ulug’ mutafakkirlar haqida 
bilim berish nazarda tutilgan. Ana shularning barchasi bolalarning milliy 
qadriyatlarimiz haqidagi bilimlarini aniqlash, mustahkamlash va kengaytirish 
asosida Yozma  nutqni rivojlantirishga yordam beradi. 
Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni ijodiy hikoya tuzishga 
o’rgatish: 
                                Mavzu: “Men yoqtirgan fasl”. 
Maqsad: Shaxsiy tajribaga asoslanib Yozma  nutqni rivojlantirish mantiqiy 
rivojlanib boruvchi hikoya tuzish qobiliyatlarini rivojlantrish. 
Vazifalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasini 
shakllantirish, sabzavot va mevalar bo’yicha lug’atini shakllantirish, topishmoqlar, 
maqollar mazmunini tushunishga o’rgatish, maqollardagi so’zlarni aniq va burro 
aytish.  
Kutilayotgan natijalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish 
malakasi shakllanadi, hikoya to’qishga qiziqish uyg’otadi, topishmoq, maqollar 
mazmunini tushunib oladilar. 
Kerakli jihozlar: To’rt faslga oid katta rasmlar, to’rt faslga oid qirqma 
rasmlar. 
11 jumlalarda o’z aksini topishi mumkin. Yozma nutqning shakllanishida bolaning tevarak-atrof bilan munosabati, muomala shakli katta rol o’ynaydi. Maktabgach katta yoshdagi bolalarda Yozma nutqni rivojlantirishda ancha-muncha tajriba, malaka va ko’nikmalar mavjud bo'lganligini hisobga olib, ularda Yozma nutqni shakllantirishda, avvalo, ertaklar matnini tinglahda nimalarga e’tibor berishimiz kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona Vatanimiz haqida dastlabki tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Unda “Maktabgacha ta’lim muassasalari uchun dastur”da bolalarni buyuk siymolar,sarkardalar, ulug’ mutafakkirlar haqida bilim berish nazarda tutilgan. Ana shularning barchasi bolalarning milliy qadriyatlarimiz haqidagi bilimlarini aniqlash, mustahkamlash va kengaytirish asosida Yozma nutqni rivojlantirishga yordam beradi. Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni ijodiy hikoya tuzishga o’rgatish: Mavzu: “Men yoqtirgan fasl”. Maqsad: Shaxsiy tajribaga asoslanib Yozma nutqni rivojlantirish mantiqiy rivojlanib boruvchi hikoya tuzish qobiliyatlarini rivojlantrish. Vazifalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasini shakllantirish, sabzavot va mevalar bo’yicha lug’atini shakllantirish, topishmoqlar, maqollar mazmunini tushunishga o’rgatish, maqollardagi so’zlarni aniq va burro aytish. Kutilayotgan natijalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasi shakllanadi, hikoya to’qishga qiziqish uyg’otadi, topishmoq, maqollar mazmunini tushunib oladilar. Kerakli jihozlar: To’rt faslga oid katta rasmlar, to’rt faslga oid qirqma rasmlar.
12 
 
Mashg’ulotning borishi: Tarbiyachi: Bolalar hozir qanday fasl? (Qish). Qish 
faslida qanday o’zgarishlar ro’y beradi? Sizga qaysi fasl ko’proq yoqadi? Nima 
uchun yoqadi? Bugun biz “Men yoqtirgan fasl” mavzusida qisqa va tugallangan 
hikoya tuzishni o’rganamiz. Kelinglar, bolalar hozir biz kichik guruhlarga bo’linib 
olamiz. 
- 
Bir yilda nechta fasl bor? (4ta fasl). 
- 
Demak, biz to’rt guruhga bo’linamiz. 
Bolalar guruhlarga bo’linish uchub bahor, yoz ,kuz va qish fasllari 
tasvirlangan suratlarning qirqma bo’laklarini oladilar. Ular o’z fasllariga 
tasvirlangan qirqma bo’laklarini yig’ish bilan guruhlarga bo’linib oladilar. 1-guruh 
bolalari bahor faslini; 2-guruh bolalari yoz faslini; 3-guruh bolalari kuz faslini; 4-
guruh bolalari qish faslining qirqma bo’laklarini yig’adilar. Natijada har bir guruhda 
katta fasl tasviri hosil bo’ladi. Har bir guruh o’z fasllari haqida hikoya tuzishlari 
kerak. Hikoya yakunida shu fasl haqida she’rlar, topishmoqlar aytishlari mumkin. 
Bolalar hikoya tuzishga qiynalsalar tarbiyachi hikoya namunasini beradi. 
Tarbiya: Men uchun sevimli fasl kuz. Kuzda shamol g’ir-g’ir esib turadi. 
Osmon toza va beg’ubor bo’ladi. Bog’larda kuzgi mevalar pishib yetiladi. 
Paxtazorlarda paxtalar oppoq bo’lib ochiladi. Dala va bog’larda ish qizg’in bo’ladi. 
Mevalar teriladi, kartoshka, piyoz, sabzi kabi sabzavotlarda birin-ketin kovlanadi. 
Paxtalar teriladi. 
Bolalarning tuzgan hikoyalari bo’yicha guruhlar taqdimoti o’tkaziladi. Har 
bir guruhning tuzgan hikoyalari tinglanadi va rag’batlantiriladi. 
Tetiklashtiruvchi mashqlar 
Quyosh 
Erta tongda 
12 Mashg’ulotning borishi: Tarbiyachi: Bolalar hozir qanday fasl? (Qish). Qish faslida qanday o’zgarishlar ro’y beradi? Sizga qaysi fasl ko’proq yoqadi? Nima uchun yoqadi? Bugun biz “Men yoqtirgan fasl” mavzusida qisqa va tugallangan hikoya tuzishni o’rganamiz. Kelinglar, bolalar hozir biz kichik guruhlarga bo’linib olamiz. - Bir yilda nechta fasl bor? (4ta fasl). - Demak, biz to’rt guruhga bo’linamiz. Bolalar guruhlarga bo’linish uchub bahor, yoz ,kuz va qish fasllari tasvirlangan suratlarning qirqma bo’laklarini oladilar. Ular o’z fasllariga tasvirlangan qirqma bo’laklarini yig’ish bilan guruhlarga bo’linib oladilar. 1-guruh bolalari bahor faslini; 2-guruh bolalari yoz faslini; 3-guruh bolalari kuz faslini; 4- guruh bolalari qish faslining qirqma bo’laklarini yig’adilar. Natijada har bir guruhda katta fasl tasviri hosil bo’ladi. Har bir guruh o’z fasllari haqida hikoya tuzishlari kerak. Hikoya yakunida shu fasl haqida she’rlar, topishmoqlar aytishlari mumkin. Bolalar hikoya tuzishga qiynalsalar tarbiyachi hikoya namunasini beradi. Tarbiya: Men uchun sevimli fasl kuz. Kuzda shamol g’ir-g’ir esib turadi. Osmon toza va beg’ubor bo’ladi. Bog’larda kuzgi mevalar pishib yetiladi. Paxtazorlarda paxtalar oppoq bo’lib ochiladi. Dala va bog’larda ish qizg’in bo’ladi. Mevalar teriladi, kartoshka, piyoz, sabzi kabi sabzavotlarda birin-ketin kovlanadi. Paxtalar teriladi. Bolalarning tuzgan hikoyalari bo’yicha guruhlar taqdimoti o’tkaziladi. Har bir guruhning tuzgan hikoyalari tinglanadi va rag’batlantiriladi. Tetiklashtiruvchi mashqlar Quyosh Erta tongda
13 
 
Quyosh turib 
Bolalarni erkalaydi, 
Boshlarini silaydi. 
Bilaklarni ichki tarafi bir-biriga tekkiziladi. Barmoqlar quyosh nurlari kabi 
keng yoyilgan holatda bo’ladi. 
Tarbiyachi bolalarga fasllar haqida maqollar ayttirib mashg’ulotni tugatishi 
mumkin. 
1. 
Qish g’amini yozda ye. 
2. 
 Bahorgi harakat-kuzgi barakat. 
3. 
 Yozgi mehnat-qishki rohat. 
4. 
 Yer haydasang kuz hayda, 
Kuz haydamasang yuz hayda. 
Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun  savollar: 
1) 
Bir yilda nechta fasl bor? 
2) 
Siz qaysi faslni yoqtirasiz? 
3) 
Mehnat haqida maqollar aytib bering. 
 
 
 
 
 
2.1. Bolalarda yozma  nutq rivojlanishini yoshga xos xususiyatlari. 
13 Quyosh turib Bolalarni erkalaydi, Boshlarini silaydi. Bilaklarni ichki tarafi bir-biriga tekkiziladi. Barmoqlar quyosh nurlari kabi keng yoyilgan holatda bo’ladi. Tarbiyachi bolalarga fasllar haqida maqollar ayttirib mashg’ulotni tugatishi mumkin. 1. Qish g’amini yozda ye. 2. Bahorgi harakat-kuzgi barakat. 3. Yozgi mehnat-qishki rohat. 4. Yer haydasang kuz hayda, Kuz haydamasang yuz hayda. Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar: 1) Bir yilda nechta fasl bor? 2) Siz qaysi faslni yoqtirasiz? 3) Mehnat haqida maqollar aytib bering. 2.1. Bolalarda yozma nutq rivojlanishini yoshga xos xususiyatlari.
14 
 
Bolalarning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqnitog’ri 
shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribasiga, tog’ri nutq muhiti va ta’lim-
tarbiyasiga bog’liq. 
Nutq tug’ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va 
aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Nutq buzlishlarini 
o’rganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yo’lini, bu jarayonning 
o’ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol 
o’ynovchi sharoitni bilish lozim. 
Bunda tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa 
nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o’z vaqtida bilish va 
aniqlash uchun kerak bo’ladi. 
G.I.Rozengrad-Pupko bolada nutqni rivojlanishini ikki davrga ajratadi: 
1.tayyorlov davri (2 yoshgacha); 2.nutqning mustaqil shakllanish davri. 
A.N.Leontev bola nutqining shakllanishini 4 davrga ajratadi: 
1. Tayyorgarlik davri-bola tug’ilganidan bir yoshgacha;  
2. Bog’chagacha bo’lgan davr -3 yoshgacha;  
3. Maktabgacha bo’lgan davr- 7 yoshgacha; 
4. Maktab davri. 
Bola tug’ilgan daqiqadan boshlab ovoz chiqaradi. Bu ovoz qichqiriq va 
yig’idan iborat bo’ladi. To’g’ri, bu ovoz odam nutqidan uzoq. Lekin ana shu 
qichqiriq va yig’i nutq apparatining 3 bo’limi (nafas olish, ovoz hosil bo’lish, 
artikulyatsion) rivojlanishida katta rol o’ynaydi. 
Ikki hafta o’tgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e’tibor bera 
boshlaydi. Bir oyligining oxiriga borib, uni mayin qo’shiq (alla) ostida tinchlanishi 
14 Bolalarning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqnitog’ri shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribasiga, tog’ri nutq muhiti va ta’lim- tarbiyasiga bog’liq. Nutq tug’ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Nutq buzlishlarini o’rganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yo’lini, bu jarayonning o’ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol o’ynovchi sharoitni bilish lozim. Bunda tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o’z vaqtida bilish va aniqlash uchun kerak bo’ladi. G.I.Rozengrad-Pupko bolada nutqni rivojlanishini ikki davrga ajratadi: 1.tayyorlov davri (2 yoshgacha); 2.nutqning mustaqil shakllanish davri. A.N.Leontev bola nutqining shakllanishini 4 davrga ajratadi: 1. Tayyorgarlik davri-bola tug’ilganidan bir yoshgacha; 2. Bog’chagacha bo’lgan davr -3 yoshgacha; 3. Maktabgacha bo’lgan davr- 7 yoshgacha; 4. Maktab davri. Bola tug’ilgan daqiqadan boshlab ovoz chiqaradi. Bu ovoz qichqiriq va yig’idan iborat bo’ladi. To’g’ri, bu ovoz odam nutqidan uzoq. Lekin ana shu qichqiriq va yig’i nutq apparatining 3 bo’limi (nafas olish, ovoz hosil bo’lish, artikulyatsion) rivojlanishida katta rol o’ynaydi. Ikki hafta o’tgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e’tibor bera boshlaydi. Bir oyligining oxiriga borib, uni mayin qo’shiq (alla) ostida tinchlanishi
15 
 
mumkin bo’lib qoladi.2 oylik atrofida gu-gulash, 3-oyning boshida bog’inlarning 
talaffuzi paydo bo’ladi. Bunda tovushlar birikmalari aniq artikulyasiya 
qilinmaydi.Bola 5 oyligida tovushlarni  eshitadi. Atrofdagilarning lablari 
artikulyatsion harakatini ko’rib unga taqlid qilishga harakat qiladi. Bolaning 
qandaydir aniq harakatlarni ko’p marotaba takrorlashi harakat ko’nikmasining 
mustahkamlanishiga olib keladi. 6 oyligidan boshlab bola taqlid qilish orqali ba’zi 
bo’g’inlarni talaffuz eta boshlaydi. 
Ikkinchi yarim yillikda bola ba’zi bir tovushlar birikmasini idrok qila 
boshlaydi va ularni predmetlar yoki harakatlar bilan bog’laydi. Bola 7-9 oyligida 
kattalar ketidan turli xil bo’g’inlarni qaytara boshlaydi. 10-11oyligida so’zlarning 
o’ziga reaksiya paydo bo’la boshlaydi (vaziyat va gapirayotgan kishining 
intonatsiyasidan qat’i nazar). 
Ikkinchi davr-bog’chagacha bo’lgan davr. (1yoshdan 3 yoshgacha). Bolada 
birinchi so’zlar paydo bo’lgandan so’ng, tayyorlov davri tugab, aktiv nutqni egallash 
davri boshlanadi. Bu vaqtda bola atrofdagilar artikulyatsiyasiga e’tibor beradi. U 
gapirayotganlar orqasidan so’zlarni ko’p marotaba takrorlaydi va o’zi ham so’zlarni 
talaffuz qiladi. Bola hayotining 2-3 yiliga kelib, uning lug’at boyligi sezilarli 
darajada boyib boradi. 
Eng keng tarqalgan ma’lumotga ko’ra bolalarning lug’at boyligini 
bog’chagacha bo’lgan davrda o’sishi quyidagi raqamlarni ko’rsatadi:1 yoshu 6 
oylikda-10-12 ta so’z, 2-yilning oxiriga kelib 300 ta so’z, 3 yoshga borganda -1000 
ta so’z. 
Bola hayotining 3-yiliga kelib, nutqning grammatik tomoni shakllana 
boshlaydi. Avval bola o’z xohish va iltimoslarini bir so’z bilan ifodalaydi. 
Keyinchalik 1-2 ta so’zdan iborat sodda jumlalar paydo bo’la boshlaydi. 
Uchinchi davr – maktabgacha bo`lgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha). 
Maktabgacha bo’lgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulyatsion jihatdan oson 
15 mumkin bo’lib qoladi.2 oylik atrofida gu-gulash, 3-oyning boshida bog’inlarning talaffuzi paydo bo’ladi. Bunda tovushlar birikmalari aniq artikulyasiya qilinmaydi.Bola 5 oyligida tovushlarni eshitadi. Atrofdagilarning lablari artikulyatsion harakatini ko’rib unga taqlid qilishga harakat qiladi. Bolaning qandaydir aniq harakatlarni ko’p marotaba takrorlashi harakat ko’nikmasining mustahkamlanishiga olib keladi. 6 oyligidan boshlab bola taqlid qilish orqali ba’zi bo’g’inlarni talaffuz eta boshlaydi. Ikkinchi yarim yillikda bola ba’zi bir tovushlar birikmasini idrok qila boshlaydi va ularni predmetlar yoki harakatlar bilan bog’laydi. Bola 7-9 oyligida kattalar ketidan turli xil bo’g’inlarni qaytara boshlaydi. 10-11oyligida so’zlarning o’ziga reaksiya paydo bo’la boshlaydi (vaziyat va gapirayotgan kishining intonatsiyasidan qat’i nazar). Ikkinchi davr-bog’chagacha bo’lgan davr. (1yoshdan 3 yoshgacha). Bolada birinchi so’zlar paydo bo’lgandan so’ng, tayyorlov davri tugab, aktiv nutqni egallash davri boshlanadi. Bu vaqtda bola atrofdagilar artikulyatsiyasiga e’tibor beradi. U gapirayotganlar orqasidan so’zlarni ko’p marotaba takrorlaydi va o’zi ham so’zlarni talaffuz qiladi. Bola hayotining 2-3 yiliga kelib, uning lug’at boyligi sezilarli darajada boyib boradi. Eng keng tarqalgan ma’lumotga ko’ra bolalarning lug’at boyligini bog’chagacha bo’lgan davrda o’sishi quyidagi raqamlarni ko’rsatadi:1 yoshu 6 oylikda-10-12 ta so’z, 2-yilning oxiriga kelib 300 ta so’z, 3 yoshga borganda -1000 ta so’z. Bola hayotining 3-yiliga kelib, nutqning grammatik tomoni shakllana boshlaydi. Avval bola o’z xohish va iltimoslarini bir so’z bilan ifodalaydi. Keyinchalik 1-2 ta so’zdan iborat sodda jumlalar paydo bo’la boshlaydi. Uchinchi davr – maktabgacha bo`lgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha). Maktabgacha bo’lgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulyatsion jihatdan oson
16 
 
talaffuz etiladigan: lab-lab, lab-til undoshlari – p, b, m, f, v va boshqalarni 
o’rganadilar. Artikulyatsion jihatdan etish qiyin bo’lgan: shivirlovchi, sirg’aluvchi 
(s, z, sh, j, ch) va sonor (r, l), til orqa (k, g) tovushlarni talaffuzini egallashda 
qiynaladilar. Shuning uchun bolalar bu tovushlarni nutqda notog’ri qo’llaydilar yoki 
talaffuz etmaydilar. 
Bu davrda lug’at boyligining o’sishi davom etadi. Bolalarning 4-6 yoshida 
uning aktiv lug’ati 3000-4000 ta so’zgacha yetadi. Lug’at boyligi o’sib borishi bilan 
birgalikda nutqning grammatik tomoni ham rivojlanib boradi. 
Bola hayotining 4-yiliga kelib, ular o’z nutqlarida sodda va murakkab 
gaplarni qo’llay boshlaydilar. 5 yoshga kelib esa, qo’shma gaplardan erkin foydalana 
oladilar. 5 yoshli bolalar qo’shimcha savollarsiz hikoya va ertaklarni aytib berish 
qobiliyatiga ega bo’ladilar. 
Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi. Bola avval unli va 
undoshlarni, so’ng sonor, shovqinli va sirg’aluvchi tovushlarni ajrata boshlaydilar. 
Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda fonematik idrok 
shakllangan bo’lishi lozim. Bu vaqtga kelib tovushlarni tog’ri talaffuzining 
shakllanishi tugallanadi va bola har tomonlama to’g’ri, aniq gapiradi. 
To’rtinchi davr- maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha).  Bu davrning o’ziga 
xos tomoni shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi davrladagiga nisbatan 
ongli ravishda ro’y beradi. Bu davrda bolalar tovushlar analizi, nutqning grammatik 
qonuniyatlarini egallaydilar. Bu davrda nutqning yangi turi yozma nutq yetakchi rol 
o’ynaydi. Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tushunchalarni 
o’zlashtirib olishga, tevarak-atrof haqidagi bilim va tasavvurini kengaytirishga 
imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, nutq, uning rivojlanishi tafakkurning rivojlanishi 
bilan uzviy bog’liqdir.  
2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi. 
16 talaffuz etiladigan: lab-lab, lab-til undoshlari – p, b, m, f, v va boshqalarni o’rganadilar. Artikulyatsion jihatdan etish qiyin bo’lgan: shivirlovchi, sirg’aluvchi (s, z, sh, j, ch) va sonor (r, l), til orqa (k, g) tovushlarni talaffuzini egallashda qiynaladilar. Shuning uchun bolalar bu tovushlarni nutqda notog’ri qo’llaydilar yoki talaffuz etmaydilar. Bu davrda lug’at boyligining o’sishi davom etadi. Bolalarning 4-6 yoshida uning aktiv lug’ati 3000-4000 ta so’zgacha yetadi. Lug’at boyligi o’sib borishi bilan birgalikda nutqning grammatik tomoni ham rivojlanib boradi. Bola hayotining 4-yiliga kelib, ular o’z nutqlarida sodda va murakkab gaplarni qo’llay boshlaydilar. 5 yoshga kelib esa, qo’shma gaplardan erkin foydalana oladilar. 5 yoshli bolalar qo’shimcha savollarsiz hikoya va ertaklarni aytib berish qobiliyatiga ega bo’ladilar. Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi. Bola avval unli va undoshlarni, so’ng sonor, shovqinli va sirg’aluvchi tovushlarni ajrata boshlaydilar. Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda fonematik idrok shakllangan bo’lishi lozim. Bu vaqtga kelib tovushlarni tog’ri talaffuzining shakllanishi tugallanadi va bola har tomonlama to’g’ri, aniq gapiradi. To’rtinchi davr- maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha). Bu davrning o’ziga xos tomoni shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi davrladagiga nisbatan ongli ravishda ro’y beradi. Bu davrda bolalar tovushlar analizi, nutqning grammatik qonuniyatlarini egallaydilar. Bu davrda nutqning yangi turi yozma nutq yetakchi rol o’ynaydi. Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tushunchalarni o’zlashtirib olishga, tevarak-atrof haqidagi bilim va tasavvurini kengaytirishga imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, nutq, uning rivojlanishi tafakkurning rivojlanishi bilan uzviy bog’liqdir. 2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi.
17 
 
Tabiiyki, inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida ularning qurshovida 
yashaydi. Ayni paytda, ularning oliy mahsuli ham sanalib, ana shu qurshovni narsa 
va predmet shaklida, voqea va hodisa tarzida miyasida aks ettiradi, idrok qiladi, 
fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo`lmaydi. Shuning 
uchun ham til tafakkur quroli deb bejiz aytilmaydi. “Til bilan tafakkur bir – birini 
taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo`lmaganidek, til ham 
tafakkursiz bo`lmaydi”. 
Tilning inson uchun fikrlash vositasi bo`lishini, moddiy asos sifatida xizmat 
qilishini hali birinchibosqich deyishimiz mumkin. Ikkinchi bosqichdaesa fikrlash 
natijasida tafakkur mahsuli reallashmog`i, ya’ni fikrlash markazi bo`lgan miyadan 
tashqariga chiqishi lozim. Bunda esa tilga bo`lgan ehtiyojning ikkinchi bosqichi 
boshlanadi – u kommunikativ vazifani bajarishga kirishadi. 
Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar turli tillarda turlicha nomlanishidan 
qat’i nazar, mana shu jarayonda u insonlar faoliyatida fikrlash va o’zaro ijtimoiy 
munosabat- muomala vositasi, materiali bo`lib qolaveradi. Til muomala vositasiga 
aylandimi, uning imkoniyat doirasi ham tabiiy ravishda kengayib boradi. Bu holni 
uchinchi bosqich deb atash mumkin. Bosqichga soni ortib boravergani sari tilning 
ijtimoiylik imkoniyati ham tobora kengayishi ma’lum bo’lib qoladi. Ya’ni, inson 
nutqiy faoliyatida kommunikativ vazifani bajarayotgan til ko’magida suhbatdosh 
yoki tinglovchiga ma’lum axborot ham yetkaziladi. Demak, tilga bo’lgan 
munosabatda 
to`rtinchi bosqich 
yuzaga 
keladi. 
Shu 
o’rinda 
akademik 
V.V.Vinogradovning muhim bir fikrini eslamaslik aslo mumkin emas. U tilning 
uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta’kidlagan  edi: aloqa, xabar, ta’sir etish. 
Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan barkamol, intellektual salohiyatli 
avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga bog‘liq. SHu bois Vatani, halqini 
sevadigan, istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni 
etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir 
shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy kamolotini 
ta’minlash mazkur yo‘nalishning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, bu haqda 
17 Tabiiyki, inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida ularning qurshovida yashaydi. Ayni paytda, ularning oliy mahsuli ham sanalib, ana shu qurshovni narsa va predmet shaklida, voqea va hodisa tarzida miyasida aks ettiradi, idrok qiladi, fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo`lmaydi. Shuning uchun ham til tafakkur quroli deb bejiz aytilmaydi. “Til bilan tafakkur bir – birini taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo`lmaganidek, til ham tafakkursiz bo`lmaydi”. Tilning inson uchun fikrlash vositasi bo`lishini, moddiy asos sifatida xizmat qilishini hali birinchibosqich deyishimiz mumkin. Ikkinchi bosqichdaesa fikrlash natijasida tafakkur mahsuli reallashmog`i, ya’ni fikrlash markazi bo`lgan miyadan tashqariga chiqishi lozim. Bunda esa tilga bo`lgan ehtiyojning ikkinchi bosqichi boshlanadi – u kommunikativ vazifani bajarishga kirishadi. Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar turli tillarda turlicha nomlanishidan qat’i nazar, mana shu jarayonda u insonlar faoliyatida fikrlash va o’zaro ijtimoiy munosabat- muomala vositasi, materiali bo`lib qolaveradi. Til muomala vositasiga aylandimi, uning imkoniyat doirasi ham tabiiy ravishda kengayib boradi. Bu holni uchinchi bosqich deb atash mumkin. Bosqichga soni ortib boravergani sari tilning ijtimoiylik imkoniyati ham tobora kengayishi ma’lum bo’lib qoladi. Ya’ni, inson nutqiy faoliyatida kommunikativ vazifani bajarayotgan til ko’magida suhbatdosh yoki tinglovchiga ma’lum axborot ham yetkaziladi. Demak, tilga bo’lgan munosabatda to`rtinchi bosqich yuzaga keladi. Shu o’rinda akademik V.V.Vinogradovning muhim bir fikrini eslamaslik aslo mumkin emas. U tilning uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta’kidlagan edi: aloqa, xabar, ta’sir etish. Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan barkamol, intellektual salohiyatli avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga bog‘liq. SHu bois Vatani, halqini sevadigan, istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy kamolotini ta’minlash mazkur yo‘nalishning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, bu haqda
18 
 
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni va «Kadrlar 
tayyorlash milliy dasturi» da    ta’lim tizimini  tubdan isloh qilish, ma’naviy 
barkamol shaxsni tarbiyalash davlat ahamiyatiga molik muhim vazifalaridan biri 
ekanligi ko‘rsatilgan. Maktabgacha ta’lim  umuman olganda, uzliksiz ta’limning 
birinchi bosqichi hisoblanib, u maktabda o‘qish uchun tayyor bo‘lgan sog‘lom va 
to‘laqonli shaxs sifatida shakllangan bolani tarbiyalashni ko‘zda tutadi. 
Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona 
tilining barcha boyliklarini  egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish 
zarur.Bola nutqining rivoji ko‘p jihatdan uning ruhiyatiga, sog‘lom, tetik o‘sishiga. 
Ahloqiy sifatlariga  o‘quv dasturini o‘zlattirishda me’yorli bajarilishini 
ta’minlashshiga, qo‘llanmalarning monandligiga bog‘likdir. Bu masalalar 
maktabgacha ta’limda o‘z echimi ifodasini topishi va o‘z ona tilida ravon gapira 
oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini 
rivojlantirish  uchun ularning nutqini o‘stirish zarur: Bola har bir so‘z manosini 
tushuna olishi uni o‘z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo‘lishi kerak. 
Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o‘z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab 
berishga 
o‘rganadi. 
Og‘zaki nutqini 
o‘stirish bo‘yicha 
 
o‘tkaziladigan 
mashg‘ulotlarda  asosan,  bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirishga,  nutqni grammatik 
tomondan  to‘g‘ri shakllantirishga: nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini 
shakllantirishni davom ettirish:  sodda va qo‘shma gaplar tuzish, bunda barcha so‘z 
turkumlaridan foydalanishga o‘rgatish,  bolalarni gapirganda sonni otga, sifatni otga,  
sifatni fe’lga to‘g‘ri ishlatish malakalarini takomillashtirish,   tovush va so‘zlarni 
to‘g‘ri talaffuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishga  e’tibor beriladi. 
Og‘zaki nutqini o‘stirishda  mustaqil hikoya qilishga o‘rgatish    katta o‘rin egallaydi:  
bolalalarni o‘z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab, tarbiyachining taklif 
qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga  o‘rgatiladi.Tayyorlov guruh bolalarining 
hikoyalari  mazmunan bog‘langan, ma’lum izchillikda, grammatik tomondan to‘g‘ri 
tuzilgan bo‘lishi kerak.  
18 O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni va «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» da ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ma’naviy barkamol shaxsni tarbiyalash davlat ahamiyatiga molik muhim vazifalaridan biri ekanligi ko‘rsatilgan. Maktabgacha ta’lim umuman olganda, uzliksiz ta’limning birinchi bosqichi hisoblanib, u maktabda o‘qish uchun tayyor bo‘lgan sog‘lom va to‘laqonli shaxs sifatida shakllangan bolani tarbiyalashni ko‘zda tutadi. Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish zarur.Bola nutqining rivoji ko‘p jihatdan uning ruhiyatiga, sog‘lom, tetik o‘sishiga. Ahloqiy sifatlariga o‘quv dasturini o‘zlattirishda me’yorli bajarilishini ta’minlashshiga, qo‘llanmalarning monandligiga bog‘likdir. Bu masalalar maktabgacha ta’limda o‘z echimi ifodasini topishi va o‘z ona tilida ravon gapira oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini rivojlantirish uchun ularning nutqini o‘stirish zarur: Bola har bir so‘z manosini tushuna olishi uni o‘z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo‘lishi kerak. Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o‘z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab berishga o‘rganadi. Og‘zaki nutqini o‘stirish bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda asosan, bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirishga, nutqni grammatik tomondan to‘g‘ri shakllantirishga: nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini shakllantirishni davom ettirish: sodda va qo‘shma gaplar tuzish, bunda barcha so‘z turkumlaridan foydalanishga o‘rgatish, bolalarni gapirganda sonni otga, sifatni otga, sifatni fe’lga to‘g‘ri ishlatish malakalarini takomillashtirish, tovush va so‘zlarni to‘g‘ri talaffuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishga e’tibor beriladi. Og‘zaki nutqini o‘stirishda mustaqil hikoya qilishga o‘rgatish katta o‘rin egallaydi: bolalalarni o‘z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab, tarbiyachining taklif qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga o‘rgatiladi.Tayyorlov guruh bolalarining hikoyalari mazmunan bog‘langan, ma’lum izchillikda, grammatik tomondan to‘g‘ri tuzilgan bo‘lishi kerak.
19 
 
Savodga  tayyorlash bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda savodga 
o‘rgatish ikki davrga  ajratiladi. 
Tayyorgarlik davri 
Asosiy davr (Savodga tayyorlash) 
Savodga o‘rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr 
oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi  ishlar olib boriladi: 
1. 
Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va so‘zning tovush tarkibi haqidagi 
tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish 
2. 
Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish. 
3. 
Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o‘rgatish asosida fonematik 
idrokni va tasavvurni rivojlantirish 
4. 
 Oddiy tahlil va sintez qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish: 
 
a/ Gapni so‘zlarga bo‘lish, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish; 
b/ ma’lum tovushlarni o‘rnini aniqlash (so‘zning boshida, o‘rtasida va 
oxirida); 
  v/ so‘zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash; 
g/ tovushlardan bo‘g‘inlar, so‘zlar tuzishga o‘rgatish;  
d/ tovushlarni eshitishda farqlashga o‘rgatish; 
      Tayyorlov guruhida nutq, o‘qish va savodga tayyorlash yo‘nalishining 
savodga  o‘rgatish bo‘limining  2- bosqichi - asosiy davrida  (oktyabr- may) 
quyidagi  ishlar olib boriladi: 
1. Berilgan tovushni  harf belgisi bilan tanishtirish 
  2.Kesma 
harflar 
yordamida 
tovush-harf 
tahlil 
va 
sintezi 
bo‘yicha mashqlarni bajarishga o‘rgatib borish; 
 4. Bo‘g‘in o‘qish; 
 5. Kesma harflar yordamida bo‘g‘in va so‘zlarni tuzish va ularni bo‘g‘inlab  
o‘qishga  o‘rgatish. 
    Tayyorlovguruhlaridayildavomidao‘tkaziladiganmashg‘ulotlar  bolalar 
yoshiga mos bo‘lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak. 
19 Savodga tayyorlash bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda savodga o‘rgatish ikki davrga ajratiladi. Tayyorgarlik davri Asosiy davr (Savodga tayyorlash) Savodga o‘rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi: 1. Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va so‘zning tovush tarkibi haqidagi tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish 2. Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish. 3. Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o‘rgatish asosida fonematik idrokni va tasavvurni rivojlantirish 4. Oddiy tahlil va sintez qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish: a/ Gapni so‘zlarga bo‘lish, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish; b/ ma’lum tovushlarni o‘rnini aniqlash (so‘zning boshida, o‘rtasida va oxirida); v/ so‘zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash; g/ tovushlardan bo‘g‘inlar, so‘zlar tuzishga o‘rgatish; d/ tovushlarni eshitishda farqlashga o‘rgatish; Tayyorlov guruhida nutq, o‘qish va savodga tayyorlash yo‘nalishining savodga o‘rgatish bo‘limining 2- bosqichi - asosiy davrida (oktyabr- may) quyidagi ishlar olib boriladi: 1. Berilgan tovushni harf belgisi bilan tanishtirish 2.Kesma harflar yordamida tovush-harf tahlil va sintezi bo‘yicha mashqlarni bajarishga o‘rgatib borish; 4. Bo‘g‘in o‘qish; 5. Kesma harflar yordamida bo‘g‘in va so‘zlarni tuzish va ularni bo‘g‘inlab o‘qishga o‘rgatish. Tayyorlovguruhlaridayildavomidao‘tkaziladiganmashg‘ulotlar bolalar yoshiga mos bo‘lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak.
20 
 
        Mashg‘ulotlar 
 
ishlanmasida 
 
mavzuning 
maqsad-vazifalari, 
kutilayotgan natijalar, kerakli jihozlar, mashg‘ulotning borishi to‘liq yoritiladi. 
Mashg‘ulot mavzulari  bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol 
o‘yinlar bolalar yoshiga mos, qiziqarli va turli  bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar 
davomida bolalar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, 
harflar bilan  maxsus o‘yinlar, (yig‘ish, terish),  amaliy ishlarni  bajarib, alifbeni 
bilib, bo‘g‘inlarni o‘qiy olish ko‘nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir 
mashg‘ulotning oxirida bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun 
savollar berilgan. 
O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi, 
rivojlangan jamiyat qurish yo‘liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o‘zining fidoiy 
mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan 
mustahkam o‘rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga 
oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan 
barcha tarixiy o‘zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan ta’sir 
ko‘rsatmoqda.                 
XXI asrga qadam qo‘ygan o‘zbek halqining milliy taraqqiyot yo‘lidagi bosh 
g‘oyasi – bu ozod va obod Vatan, erkinvafarovon hayot barpo etishdir. Albatta ushbu 
g‘oyani amalga oshirishda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yo‘nalishlar bilan bir qatorda 
barkamol avlodni voyaga etkazish, ular nutqini o‘stirish muhim o‘rin tutadi. Har bir 
inson rivjlanishida, boshqa kishilar bilan muloqot qila olishid anutq asosiy omil 
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida o‘z fikrini ta’sirchan  etkazish 
datushunarli, 
mantiqiy, 
aniq, 
ravonnutqqa 
egabo‘lgankadrlarnitayyorlashkabimasalalardolzarbbo‘libkelmoqda. 
Ushbu dasturda maktabgacha ta’lim tizimida, tadqiqot ishining samarali 
yakunlanishida tajriba-sinov ishlarining ilmiy-pedagogik va tashkiliy-metodik 
jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi muhim ahamiyatga  ega. 
20 Mashg‘ulotlar ishlanmasida mavzuning maqsad-vazifalari, kutilayotgan natijalar, kerakli jihozlar, mashg‘ulotning borishi to‘liq yoritiladi. Mashg‘ulot mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol o‘yinlar bolalar yoshiga mos, qiziqarli va turli bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar davomida bolalar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar, harflar bilan maxsus o‘yinlar, (yig‘ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni bilib, bo‘g‘inlarni o‘qiy olish ko‘nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir mashg‘ulotning oxirida bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun savollar berilgan. O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi, rivojlangan jamiyat qurish yo‘liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o‘zining fidoiy mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan mustahkam o‘rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan barcha tarixiy o‘zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan ta’sir ko‘rsatmoqda. XXI asrga qadam qo‘ygan o‘zbek halqining milliy taraqqiyot yo‘lidagi bosh g‘oyasi – bu ozod va obod Vatan, erkinvafarovon hayot barpo etishdir. Albatta ushbu g‘oyani amalga oshirishda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yo‘nalishlar bilan bir qatorda barkamol avlodni voyaga etkazish, ular nutqini o‘stirish muhim o‘rin tutadi. Har bir inson rivjlanishida, boshqa kishilar bilan muloqot qila olishid anutq asosiy omil hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida o‘z fikrini ta’sirchan etkazish datushunarli, mantiqiy, aniq, ravonnutqqa egabo‘lgankadrlarnitayyorlashkabimasalalardolzarbbo‘libkelmoqda. Ushbu dasturda maktabgacha ta’lim tizimida, tadqiqot ishining samarali yakunlanishida tajriba-sinov ishlarining ilmiy-pedagogik va tashkiliy-metodik jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi muhim ahamiyatga ega.