1
Mundarija:
Reja
Kirish
I.BOB. Asosiy qism
1.1. Yozma nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari
1.2. Yozma nutq mohiyati
II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa
o’rgatish
2.1. Bolalarda Yozma nutq rivojlanishining yoshga xos xususiyatlari
2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati
2
Kirish.
Mavzuning dolzarbligi. Hozirgi paytda O’zbekiston Respublikasi
Prezidenti Shavkat Mirziyoyev yosh avlodni komil inson qilib tarbiyalashga alohida
e’tibor bermoqda.
Insonning eng muhim xususiyatlaridan biri so’zlash qobiliyatidir.Yozma
nutq orqali ifodalangan fikr tushunarli va yoqimlidir.Nutq harakatlari murakkab
a’zolar tizmi orqali amalga oshiriladiki,bunda bosh miya faoliyati asosiy rol
o’ynaydi,nutq faqat inson uchun xos bo’lgan alohida va yuqori darajadagi aloqa
shaklidir,nutqiy aloqa jarayonida kishilar fikr almashadilar va bir birlariga ta’sir
etadilar. Nutqiy aloqa til orqali amalga oshiriladi; til-bu fonetik leksik va grammatik
vositalar tizimidir odam nutqi tushunarli va ma’noli bo’lishi uchun nutq a’zolarining
xarakatlari aniq va tog’ri bo’lishi kerak. Nutq talaffuzi mexanizmi harakatini
tushunish uchun nutq apparatining tuzilishini yaxshi bilishi zarur. Nutq buzilishlari
uzoq yillar davomida o’rganib kelayotgan sohadir.Nutq normasi deganda nutq
faoliyati jarayonidagi til ishlatilishining umumiy qabul qilingan variantlari
tushuniladi.
Nutqning
normal
faoliyati
holatiga
uning
psixofiziologik
mexanizmlarning zaiflashuviga bog’liq holda til normalaridan chetlashuvi bilan
belgilanadi. Kommunikativ nazariya nuqtai nazaridan qaraganda, nutq buzilishlari
bu aloqa vositasining buzilishidir. Bunda individ bilan jamiyat orasidagi nuqtiy
muomalada ko’zga tashlanadigan o’zaro munosabatlarning buzilgani ma’lum
bo’ladi.
O`zbekiston Respublikasi Ta’lim to`g`risidagi qonunning 23 -moddasiga
ko’ra rivojlanishda jismoniy yoki psixik kamchiliklarga ega bo`lgan anomal bolalar
ta’lim olish huquqiga ega. Bizning mamlakatimizda anomal bolalarga yordamni
tashkil etish – inson haqida g`amxo`rlik ko`rsatilishining yorqin namunalaridan
biridir. O`zbekistonda anomal va nogiron bolalarga yordamni tashkil etish maxsus
maktab internatlar, professional mehnat kollejlarida maxsus guruhlar; zaif ko`ruvchi
va zaif eshituvchi,o`g`ir nutq nuqlari bor bolalalar uchun maktabgacha ta’lim
3
muassasalari,maxsus maktab internatlar,o`rta umumiy ta’lim maktablari qoshida
nutqiy sinflar; nutqiy rivojlanishi sustlashgan bolalar uchun o`rta umumiy ta’lim
maktablari qoshida tenglashtirish sinflari,maktab internatlar; harakat – tayanch
a’zolari jarohatlangan bolalar muassasalari, maktab-internat; o`rta umumiy ta’lim
maktablari qoshida logopedik puktlar ishlab turibdi.
Bolalar nutqini rivojlantirishning metodik masalalarini ishonchli tarzda
psixologolingvistik asoslash zamonaviy pedagogik tadqiqotlarga xos jihatlar
hisoblanadi. Rus pedagogika fanining eng yaxshi an’analari ruhida bajarilgan ushbu
tadqiqotlar katta faktik materiallarga ega bo`ladi, bola nutqining obyektiv
qonuniyatlarini aniqlaydi. F.A.Soxin vaO.S.Ushakovlarning tasnifidan foydalangan
holda bolalar nutqini psixologik-pedagogik tadqiq qilishni bir nechta yo`nalishga
ajratish mumkin: tuzilmaviy (til tizimining turli tuzilmaviy darajalarini: fonetik,
leksik, grammatik darajalarini shakllanirish), funksional (kommunikativ faoliyatda
tilni egallash ko`nikmalarini shakllantirish); kognitiv (til va nutq hodisalarini oddiy
anglashni shakllantirish).
“Bola nutqini rivojlantirish” hodisasining o`zini va uni boshqarish
jarayonini tahlil qilish maktabgacha yoshdagi bolalar nutqini rivojlantirish sohasida
ishlash uchun pedagoglar maxsus tayyorgarlikdan o`tishlari zarur, degan xulosani
keltirib chiqaradi. Nutqqa oid zamonaviy tadqiqotlar tizimli yondashuvga ega, bu
“u yaxlit bir tizim sifatida mavjud bo`lgan ko`plab tashqi va ichki munosabatlar”
(B.F.Lomov) hodisasini o`rganishda namoyon bo`ladi. Nutq-til tizimi ko`plab
aloqalarga kirishadi, jumladan, ma’noni so`zga aylantiradigan hamda inson ongi va
his-hayajonlari bilan uzviy bog`liq bo`lgan semantik axborot apparati, psixofizik
hodisa (ya’ni, miya vazifasi, jismoniy tovushlar chiqaruvchi hamda ularni qabul
qiluvchi va tabaqalashiruvchi qurilma), muloqot va ijtimoiy aloqa vositasilari
ularning asosiylari hisoblanadilar.
4
Kurs ishining obyekti. Maktabgacha ta’lim muassasasi,oila va ta’lim
jarayoni.
Kurs ishining predmeti. Bog’chagacha yoshdagi va maktabgacha yoshdagi
bolalar va ularda Yozma nutqni rivojlantirish va ulardagi nutqiy nuqsonlarni
bartaraf etish ustida ishlash metodlari, mazmuni, shakl va usullari.
Kurs ishining maqsadi. Bog’chagacha va maktabgacha yoshdagi bolalarda
Yozma nutqni rivojlantirishning qulay va samarali metodlardan foydalanish
yuzasidan ilmiy-metodik tavsiyalar ishlab chiqish.
5
I.BOB. Asosiy qism
1.Yozma nutq tushunchasi va uni rivojlantirish vazifalari.
Nutq-bu tilni ishga solish jarayonidir. Subyektning nutqiy faoliyati ichki
vositasi va uni amalga oshirish usullari sifatida til va nutqni o’z ichiga oladi. Nutq
bu psixik xodisa, kishilarning shaxslararo o’zaro muayyan hamkorligi sharaoitlarida
rivojlanadigan, individual xususiyatlarga ega bo’lgan shaxs mulkidir. Utildan farqli
ravishda ijtimoiy-tarixiy sharoitlarda rivojlanadigan xalq ijtimoy mulki hodisasidir
.Yozma nutq- bu kishilarning muloqotini va o’zaro bir birlarini tushunishlarini
ta’minlovchi mazmunan keng yoyilgan fikrdir. Yozma nutqni fikrlar dunyosidan
ajratib bo`lmaydi: Yozma nutq – bu fikrlar Yozma ligidir, unda bolaning mantiqiy
fikrlash, o`zi qabul qilayotganlarini mulohaza qilish va ularni to`g`ri ifodalash
qobiliyati aks etadi. Yozma nutqni shakllantirish, uning vazifasini o`zgartirish
murakkablashib borayotgan bola faoliyati oqibati bo`lib, u bolaning atrofdagilar
bilan muloqotga kirishish sharoiti, muloqot shakliga bog`liq bo`ladi. Maktabgacha
yoshda u muloqot va ta’lim jarayonida shaklllanadi. Yozma nutqning shakllanishi
ilk yoshdan boshlab asta sekin ro`y beradi. Bolalar hayotining dastlabki yeti yilida
atrofdagi kishilar bilan muloqot vositasi sifatida nutqning paydo bo`lishi va uni
rivojlantirish jarayoniga alohida e’tibor qaratish zarur. Har bir kishi hayotida Yozma
nutq muhim ahamiyatga ega bo`lib, u uchta asosiy vazifani bajaradi:
individuallararo, ichki individual va umuminsoniy.
Til millatning noyob xazinasi bo`lib, doimo og`zaki va yozma holda,
namoyon bo`lgan. Boy, yorqin, maroqli nutq so`zlayotgan kim bo`lishidan qat’i
nazar, nuri hisoblanadi. Tilning olijanob imkoniyatlar nutq orqali nutq jarayonida
ochiladi. Nutq bo`lmas ekan tilning cheksiz imkoniyatlari yuzaga chiqmay
qolaveradi. So`z va g`azal sultoni A.Navoiy til va nutq munosabatlarini shunday
izohlaydi. “Til shuncha sharafi bilan nutqning qurolidir. Agar nutq noma’qul
bo`lib chiqsa tilning manfaatidir”.
6
Demak, til qanchalik zo`r bo`lmasin, u nutq uchun qurol sifatida xizmat
qilar ekan. Uning kuch, qudrati nutq jarayonida namoyon bo’lar ekan. Agar til o’q
bo’lsa, nutq kamondir. O’qning qudrati, kamonning qudratiga bo’g’liq.
Ma’lumki til inson aqlining, faoliyatining eng oliy va asosiy vositasidir.
Chunki insonni boshqa jonzodlardan ajralib turadigan ham til emasmi?! Shunday
ekan, inson aqliy faoliyatining eng oliy mahsullari tafakkur mevalari til, nutq orqali
ro’yobga chiqadi. Til tafakkur mahsulining hayotga tatbiq etilishi vositasi bo’luvchi
qudratli quroldir.
Nutq vazifasi uning ontogenezdagi haqiqiy rivojlanish jarayoni bosqichini
aks ettiradi, ularning har biri o’ziga xos xususiyatlarga egadir:
1-vazifasi- individuallararo- kishilar o’rtasidagi muloqot vositasidir. Ushbu
holatda nutq og’zaki nutq-monolog, dialog, bir nechta odamlar suhbatisifatida
chiqadi.
2-vazifasi-ichki
individual-bu
yerda
nutq
ko’plab
nutqiy
jarayonlarni(fikrlash, diqqat-e’tibor, xotira,tasavvur va boshqalar) aniq-tiniq anglash
darajasiga ko’targani hamda shaxsga ruhiy jarayonlarni tartibga solish va nazorat
qilish imkonini bergani holda ularni amalga oshirish vositasi bo’lib xizmat qiladi.
3-vazifasi- umuminsoniy- bu o’rinda nutq alohida bir odamga umuminsoniy
ijtimoiy-tarixiy tajriba xazinasidan axborot olish imkonini beradi. Ushbu holatda u
grafik ramzlari va belgilardan moddiylashtirilgan yozma nutqdir.
Ta’lim muassasalarida o’qitish ikki shaklda amalga oshiriladi: a)erkin
nutqiy muloqotda; b) maxsus mashg’ulotlarda.Dialog ko’proq erkin nutqiy
muloqotda paydo bo’ladi va u bolalar lug’atini boyitishning talaffuzga oid
grammatik ko’nikmalarini tabiiy ravishda rivojlantirish bazasi; Yozma nutq
ko’nikmalariga ega bo’lish bazasi hisoblanadi. Dialog maxsus mashg’ulotlarda
o’qitiladi (oyiga 1-2 ta mashg’ulot); Ta’lim muassasalarida bo’lib turgan vaqti
7
mobaynida bola erkin muloqotda pedagog va boshqa bolalar bilan muloqotga
kirishadi. Uyda esa kattalar bola bilan turli mavzularda dialogga kirishishlari lozim.
Dialogik nutqni (yoki o’g’zaki nutqni) o’rgatish odatda suhbat shaklida, ya’ni
kattalar bilan bola o’rtasida hamda bolalarning o’zlari o’rtasida fikr almashish
shaklida ro’y beradi.
Dialog Yozma nutqni rivojlantirishdaga doir maxsus mashg’ulotlar suhbat
metodi (suhbat) va imitatsiya metodi asosida o’tkaziladi. Mazkur metodlar
ko’pincha quyidagi usullar yordamida amalga oshiriladi:
Tayyorgarlik suhbati (so’zlashish) usullari;
Teatrlashtirish usullari (imitatsiya, qayta aytib berish).
Tayyorlangan suhbatning quyidagi vazifalari mavjud:
Tog’ridan to’gri bolalarni suhbatlashishga, ya’ni suhbatdoshi so’zlarini
bo’lmasdan tinglash, luqma tashlash uchun qulay paytni kutgani holda o’zini tutib
turish, suhbatdoshi uchun tushunarli qilib so’zlash;
Yo’ldosh- talaffuz va grammatik ko’nikmalarni mashq qilish, ma’lum
so’zlar
ma’nosini
aniqlashtirish.
Suhbat
jarayonida
tarbiyachi
savollar,
topishmoqlar, badiiy so’z kabi turli usullardan foydalanadi. Bu usullarning barchasi
suhbat paytida bilimlarni o’zlashtirish jarayonini yo’naltirish, nutqiy muloqotni
ta’minlash,
bolalar
fikrlarini,
ularning
diqqat-e’tiborlarini,
xotiralarini,
emotsiyalarini faollashtirishga yordam beradi.
8
2.1. Yozma nutq mohiyati.
Yozma nutq mohiyati. Maktabgacha yoshdagi bolalarda ayniqsa nisbatan
nutqning ikki shaklini- dialogik va monologik shakllarini ko’rib chiqish lozim.
Dialogik ikki yoki bir necha so’zlovchining biron-bir vaziyat bilan bo’g’liq
mavzudagi fikrlarning holda, sintaksik jihatdan sodda bo’lgan darak, undov (iltimos,
talab), so’roq gaplarning barcha turlari namoyon etilgan. Til vositalari imo-ishoralar,
mimika bilan kuchaytiriladi. Tarbiyachi shunday vaziyatni yaratishi kerakki, unda
bolalar turli xil vositalardan foydalangan holda dialog tuzish- so’rash, javob berish,
tushuntirish, iltimos qilish, luqma tashlash va hokazolar zaruratiga duch kelsin.
Ushbu maqsadda bolalarning oiladagi, maktabgacha ta’lim muassasadagi hyoti,
uning do’stlari va kattalar bilan munosabatlari, uning qiziqishlari va taassurotlari
bilan bog’liq turli xil mavzulardagi suhbat o’tkazishdan foydalanish lozim. Qayd
etilgan malaka va ko’nikmalar monologik nutqni rivojlantirish uchun ham zarurdir.
Tengdoshlari bilan dialogik muloqotni yo’lga qo’yish uchun kooperativ
tusdagi faoliyat muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur faoliyat asta-sekinlik bilan
shakllanadi. Dastlab bolalar ro’y berayotgan hodisalarni sharhlagan holda, yaqinda
turib harakat qiladilar. Ushbu vaziyatda nutq tengdosh bolaning mavjud bo’lishi va
u bilan so’zlashish imkoniyati orqali rag’batlantiradi hamda u o’z faoliyatini
rejalashtirish va tashkil etish, shuningdek, ijtimoiy muloqot o’rnatish funksiyasini
bajaradi.
Bolalar o’rtasidagi muloqot asosan amaliy xususiyatga ega. Dialog
ko’pincha shunday shaklga olib boriladiki, bunda bola sherigining qisqa luqmalariga
harakat bilan javob beradi yoki ro’y berayotgan hodisaga nisbatan o’z munosabatini
nonutqiy vositalar yordamida ifodalaydi. Ular orqali bolalar bir-biriga e’tibor
berishni, do’stlarini tovushidan bilib olishni, tashqi ko’rinish detallarini sezishni,
nutqiy muloqot qilishni o’rganadigan ko’plab xalq o’yinlari mavjud.
9
Dialog muloqotini yo’lga qo’yish uchun stol o’yinlari va chop etilgan
(“loto”,”domino”) o’yinlardan foydalanish tavsiya etiladi. Juft bo’lib o’ynashda
bolalar dialogik hamkorlik qilish usullarini: navbatga rioya qilish, bir-biriga
xushmuomalalik bilan murojaat qilish, o’z nuqtayi nazarini dalil-isbotlar bilan
himoya qilish, fikrlarini sherigi bilan muvofiqlashtirishni o’rganadilar. Bunday
o’yinlarda biluvchanlikning asosi sifatida mutqiy topshiriqlarning har xil turlari
ishtirok etishi mumkin, masalan: berilgan tovushli so’zlarni tanlab olish, akustik va
artikulatsion jihatdan bir biriga yaqin bo’lgan tovushlarni tabaqalashtirish,
umumlashtiruvchi nomlarni tasniflash, rasmlar turkumi asosida birgalashib hikoya
qilish va h.k.
10
II.BOB. Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni yozma nutqqa
o’rgatish.
Maktabgacha ta’lim muassasalarida bolalarni Yozma nutqqa o’rgatish.
Bolalarda Yozma nutqni rivojlantirish maktabgachaa ta’lim muassasasining asosiy
vazifasi hisoblanadi, maktabgacha yoshning nihoyasiga kelib bola kattalarga xos
bo’lgan o’g’zaki nutqning asosiy shaklini egallashi, ya’ni Yozma nutqning ikki
shakli- dialogik va monologik nutqni egallab olishi shart.
Maktabgacha ta’lim muassasasining vazifasi bolalarda Yozma so’zlashuv
nutqni (dialogik nutq) va monologik nutqni rivojlantirishdan iborat. So’zlashuv
nutqini shakllantirish vazifasi ko’p qirrali. Maktabgacha bosqichdagi kichik
bolalarda ularga qaratilgan nutqni tinglash va tushunish, bir birini tinglash,
savollarga javob berish qobiliyati shakllanadi.Nutqning ushbu ikki turlari o’rtasidagi
farq matn ichidagi gapning mantiqiy aloqa turi bilan belgilanadi. Monolog doimo
vaqti yoki sabab-oqibatli aloqada bo’ladigan (bir-biriga nisbatan) borliq faktlari
haqida xabar qiladi.Vaqtinchalik aloqa ikki tomonlama bo’lishi mumkin: faktlar
haqiqatan ham bir vaqtdalik yoki ketma ketlik munosabatlarida bo’lishi mumkin.Bir
vaqtning o’zida mavjud bo’ladigan faktlar haqidagi xabarlar tavsif deb ataladi.
Faktlar ketma-ket keladigan xabar bayon qilish deyiladi. Sabab-oqibatli
munosabatlarda bo’lgan faktlar haqidagi xabarlar esa mulohaza deb yuritiladi.
Ilk yoshda bola Yozma nutqni eshitadi.Dastlab bu unga nisbatan aytilgan
luqmalar, so’ngra esa ertalar, hikoyalar, kattalarning monologik nutqlari bo’ladi.
Yozma nutqdan til elementlari-tovushlar, morfemalar, so’zlar, gaplarni
ajratib olar ekan, bola Yozma matnda har bir til elementining o’rnini eslab qoladi,
bu esa ilk yoshdan boshlab nutqdan oldingi mashqlar boshlanadigan til sezgilarini
rivojlantrish jarayonini tashkil etadi.
Ma’lumki, Yozma nutqda bolalarning boshqalar bilan voqea-hodisalar
ta’siri natijasida o’zaro munosabati, aloqasi ifodalanadi. Bu ifoda bir yoki bir nechta
11
jumlalarda o’z aksini topishi mumkin. Yozma nutqning shakllanishida bolaning
tevarak-atrof bilan munosabati, muomala shakli katta rol o’ynaydi. Maktabgach
katta yoshdagi bolalarda Yozma nutqni rivojlantirishda ancha-muncha tajriba,
malaka va ko’nikmalar mavjud bo'lganligini hisobga olib, ularda Yozma nutqni
shakllantirishda, avvalo, ertaklar matnini tinglahda nimalarga e’tibor berishimiz
kerakligini aniqlab olishimiz zarur. Bular, avvalo, ona Vatanimiz haqida dastlabki
tasavvurlarni shakllantirishdan boshlanadi. Unda “Maktabgacha ta’lim muassasalari
uchun dastur”da bolalarni buyuk siymolar,sarkardalar, ulug’ mutafakkirlar haqida
bilim berish nazarda tutilgan. Ana shularning barchasi bolalarning milliy
qadriyatlarimiz haqidagi bilimlarini aniqlash, mustahkamlash va kengaytirish
asosida Yozma nutqni rivojlantirishga yordam beradi.
Maktabgacha ta’lim muassasasida bolalarni ijodiy hikoya tuzishga
o’rgatish:
Mavzu: “Men yoqtirgan fasl”.
Maqsad: Shaxsiy tajribaga asoslanib Yozma nutqni rivojlantirish mantiqiy
rivojlanib boruvchi hikoya tuzish qobiliyatlarini rivojlantrish.
Vazifalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish malakasini
shakllantirish, sabzavot va mevalar bo’yicha lug’atini shakllantirish, topishmoqlar,
maqollar mazmunini tushunishga o’rgatish, maqollardagi so’zlarni aniq va burro
aytish.
Kutilayotgan natijalar: Shaxsiy hayot (tajriba)dan tugallangan hikoya tuzish
malakasi shakllanadi, hikoya to’qishga qiziqish uyg’otadi, topishmoq, maqollar
mazmunini tushunib oladilar.
Kerakli jihozlar: To’rt faslga oid katta rasmlar, to’rt faslga oid qirqma
rasmlar.
12
Mashg’ulotning borishi: Tarbiyachi: Bolalar hozir qanday fasl? (Qish). Qish
faslida qanday o’zgarishlar ro’y beradi? Sizga qaysi fasl ko’proq yoqadi? Nima
uchun yoqadi? Bugun biz “Men yoqtirgan fasl” mavzusida qisqa va tugallangan
hikoya tuzishni o’rganamiz. Kelinglar, bolalar hozir biz kichik guruhlarga bo’linib
olamiz.
-
Bir yilda nechta fasl bor? (4ta fasl).
-
Demak, biz to’rt guruhga bo’linamiz.
Bolalar guruhlarga bo’linish uchub bahor, yoz ,kuz va qish fasllari
tasvirlangan suratlarning qirqma bo’laklarini oladilar. Ular o’z fasllariga
tasvirlangan qirqma bo’laklarini yig’ish bilan guruhlarga bo’linib oladilar. 1-guruh
bolalari bahor faslini; 2-guruh bolalari yoz faslini; 3-guruh bolalari kuz faslini; 4-
guruh bolalari qish faslining qirqma bo’laklarini yig’adilar. Natijada har bir guruhda
katta fasl tasviri hosil bo’ladi. Har bir guruh o’z fasllari haqida hikoya tuzishlari
kerak. Hikoya yakunida shu fasl haqida she’rlar, topishmoqlar aytishlari mumkin.
Bolalar hikoya tuzishga qiynalsalar tarbiyachi hikoya namunasini beradi.
Tarbiya: Men uchun sevimli fasl kuz. Kuzda shamol g’ir-g’ir esib turadi.
Osmon toza va beg’ubor bo’ladi. Bog’larda kuzgi mevalar pishib yetiladi.
Paxtazorlarda paxtalar oppoq bo’lib ochiladi. Dala va bog’larda ish qizg’in bo’ladi.
Mevalar teriladi, kartoshka, piyoz, sabzi kabi sabzavotlarda birin-ketin kovlanadi.
Paxtalar teriladi.
Bolalarning tuzgan hikoyalari bo’yicha guruhlar taqdimoti o’tkaziladi. Har
bir guruhning tuzgan hikoyalari tinglanadi va rag’batlantiriladi.
Tetiklashtiruvchi mashqlar
Quyosh
Erta tongda
13
Quyosh turib
Bolalarni erkalaydi,
Boshlarini silaydi.
Bilaklarni ichki tarafi bir-biriga tekkiziladi. Barmoqlar quyosh nurlari kabi
keng yoyilgan holatda bo’ladi.
Tarbiyachi bolalarga fasllar haqida maqollar ayttirib mashg’ulotni tugatishi
mumkin.
1.
Qish g’amini yozda ye.
2.
Bahorgi harakat-kuzgi barakat.
3.
Yozgi mehnat-qishki rohat.
4.
Yer haydasang kuz hayda,
Kuz haydamasang yuz hayda.
Bolalar bilimini tekshirish va mustahkamlash uchun savollar:
1)
Bir yilda nechta fasl bor?
2)
Siz qaysi faslni yoqtirasiz?
3)
Mehnat haqida maqollar aytib bering.
2.1. Bolalarda yozma nutq rivojlanishini yoshga xos xususiyatlari.
14
Bolalarning nutqi kattalar nutqi asosida rivojlanib boradi. Nutqnitog’ri
shakllanishi atrofdagilar nutqiga, nutqiy tajribasiga, tog’ri nutq muhiti va ta’lim-
tarbiyasiga bog’liq.
Nutq tug’ma qobiliyat emas, balki hayot davomida bolaning jismoniy va
aqliy rivojlanishi bilan parallel ravishda shakllanib boradi. Nutq buzlishlarini
o’rganish, tushunish uchun bola nutqining normal rivojlanish yo’lini, bu jarayonning
o’ziga xos xususiyatlarini, nutqning muvaffaqiyatli shakllanishida katta rol
o’ynovchi sharoitni bilish lozim.
Bunda tashqari bola nutqining rivojlanish davrlarini aniq bilish zarur. Bu esa
nutqning rivojlanishi jarayonidagi u yoki bu kamchiliklarni o’z vaqtida bilish va
aniqlash uchun kerak bo’ladi.
G.I.Rozengrad-Pupko bolada nutqni rivojlanishini ikki davrga ajratadi:
1.tayyorlov davri (2 yoshgacha); 2.nutqning mustaqil shakllanish davri.
A.N.Leontev bola nutqining shakllanishini 4 davrga ajratadi:
1. Tayyorgarlik davri-bola tug’ilganidan bir yoshgacha;
2. Bog’chagacha bo’lgan davr -3 yoshgacha;
3. Maktabgacha bo’lgan davr- 7 yoshgacha;
4. Maktab davri.
Bola tug’ilgan daqiqadan boshlab ovoz chiqaradi. Bu ovoz qichqiriq va
yig’idan iborat bo’ladi. To’g’ri, bu ovoz odam nutqidan uzoq. Lekin ana shu
qichqiriq va yig’i nutq apparatining 3 bo’limi (nafas olish, ovoz hosil bo’lish,
artikulyatsion) rivojlanishida katta rol o’ynaydi.
Ikki hafta o’tgach, bola gapirayotgan odamning ovoziga e’tibor bera
boshlaydi. Bir oyligining oxiriga borib, uni mayin qo’shiq (alla) ostida tinchlanishi
15
mumkin bo’lib qoladi.2 oylik atrofida gu-gulash, 3-oyning boshida bog’inlarning
talaffuzi paydo bo’ladi. Bunda tovushlar birikmalari aniq artikulyasiya
qilinmaydi.Bola 5 oyligida tovushlarni eshitadi. Atrofdagilarning lablari
artikulyatsion harakatini ko’rib unga taqlid qilishga harakat qiladi. Bolaning
qandaydir aniq harakatlarni ko’p marotaba takrorlashi harakat ko’nikmasining
mustahkamlanishiga olib keladi. 6 oyligidan boshlab bola taqlid qilish orqali ba’zi
bo’g’inlarni talaffuz eta boshlaydi.
Ikkinchi yarim yillikda bola ba’zi bir tovushlar birikmasini idrok qila
boshlaydi va ularni predmetlar yoki harakatlar bilan bog’laydi. Bola 7-9 oyligida
kattalar ketidan turli xil bo’g’inlarni qaytara boshlaydi. 10-11oyligida so’zlarning
o’ziga reaksiya paydo bo’la boshlaydi (vaziyat va gapirayotgan kishining
intonatsiyasidan qat’i nazar).
Ikkinchi davr-bog’chagacha bo’lgan davr. (1yoshdan 3 yoshgacha). Bolada
birinchi so’zlar paydo bo’lgandan so’ng, tayyorlov davri tugab, aktiv nutqni egallash
davri boshlanadi. Bu vaqtda bola atrofdagilar artikulyatsiyasiga e’tibor beradi. U
gapirayotganlar orqasidan so’zlarni ko’p marotaba takrorlaydi va o’zi ham so’zlarni
talaffuz qiladi. Bola hayotining 2-3 yiliga kelib, uning lug’at boyligi sezilarli
darajada boyib boradi.
Eng keng tarqalgan ma’lumotga ko’ra bolalarning lug’at boyligini
bog’chagacha bo’lgan davrda o’sishi quyidagi raqamlarni ko’rsatadi:1 yoshu 6
oylikda-10-12 ta so’z, 2-yilning oxiriga kelib 300 ta so’z, 3 yoshga borganda -1000
ta so’z.
Bola hayotining 3-yiliga kelib, nutqning grammatik tomoni shakllana
boshlaydi. Avval bola o’z xohish va iltimoslarini bir so’z bilan ifodalaydi.
Keyinchalik 1-2 ta so’zdan iborat sodda jumlalar paydo bo’la boshlaydi.
Uchinchi davr – maktabgacha bo`lgan davr (3 yoshdan 6 yoshgacha).
Maktabgacha bo’lgan davrda bolalar birinchi navbatda artikulyatsion jihatdan oson
16
talaffuz etiladigan: lab-lab, lab-til undoshlari – p, b, m, f, v va boshqalarni
o’rganadilar. Artikulyatsion jihatdan etish qiyin bo’lgan: shivirlovchi, sirg’aluvchi
(s, z, sh, j, ch) va sonor (r, l), til orqa (k, g) tovushlarni talaffuzini egallashda
qiynaladilar. Shuning uchun bolalar bu tovushlarni nutqda notog’ri qo’llaydilar yoki
talaffuz etmaydilar.
Bu davrda lug’at boyligining o’sishi davom etadi. Bolalarning 4-6 yoshida
uning aktiv lug’ati 3000-4000 ta so’zgacha yetadi. Lug’at boyligi o’sib borishi bilan
birgalikda nutqning grammatik tomoni ham rivojlanib boradi.
Bola hayotining 4-yiliga kelib, ular o’z nutqlarida sodda va murakkab
gaplarni qo’llay boshlaydilar. 5 yoshga kelib esa, qo’shma gaplardan erkin foydalana
oladilar. 5 yoshli bolalar qo’shimcha savollarsiz hikoya va ertaklarni aytib berish
qobiliyatiga ega bo’ladilar.
Bu davrda fonematik idrok sezilarli darajada rivojlanadi. Bola avval unli va
undoshlarni, so’ng sonor, shovqinli va sirg’aluvchi tovushlarni ajrata boshlaydilar.
Normada 4 yoshli bola barcha tovushlarni ajrata olishi, unda fonematik idrok
shakllangan bo’lishi lozim. Bu vaqtga kelib tovushlarni tog’ri talaffuzining
shakllanishi tugallanadi va bola har tomonlama to’g’ri, aniq gapiradi.
To’rtinchi davr- maktab davri (7 yoshdan 17 yoshgacha). Bu davrning o’ziga
xos tomoni shundaki, bolalar nutqining rivojlanishi oldingi davrladagiga nisbatan
ongli ravishda ro’y beradi. Bu davrda bolalar tovushlar analizi, nutqning grammatik
qonuniyatlarini egallaydilar. Bu davrda nutqning yangi turi yozma nutq yetakchi rol
o’ynaydi. Bolada nutqning normal rivojlanishi, unga doimo yangi tushunchalarni
o’zlashtirib olishga, tevarak-atrof haqidagi bilim va tasavvurini kengaytirishga
imkoniyat yaratadi. Shunday qilib, nutq, uning rivojlanishi tafakkurning rivojlanishi
bilan uzviy bog’liqdir.
2.2. Til tafakkur quroli va muomala vositasi.
17
Tabiiyki, inson tabiat va jamiyat mahsuli sifatida ularning qurshovida
yashaydi. Ayni paytda, ularning oliy mahsuli ham sanalib, ana shu qurshovni narsa
va predmet shaklida, voqea va hodisa tarzida miyasida aks ettiradi, idrok qiladi,
fikrlaydi. Bu jihatdan tilning ahamiyatini hech narsaga qiyoslab bo`lmaydi. Shuning
uchun ham til tafakkur quroli deb bejiz aytilmaydi. “Til bilan tafakkur bir – birini
taqozo etadigan ajralmas hodisadir. Tilsiz tafakkur bo`lmaganidek, til ham
tafakkursiz bo`lmaydi”.
Tilning inson uchun fikrlash vositasi bo`lishini, moddiy asos sifatida xizmat
qilishini hali birinchibosqich deyishimiz mumkin. Ikkinchi bosqichdaesa fikrlash
natijasida tafakkur mahsuli reallashmog`i, ya’ni fikrlash markazi bo`lgan miyadan
tashqariga chiqishi lozim. Bunda esa tilga bo`lgan ehtiyojning ikkinchi bosqichi
boshlanadi – u kommunikativ vazifani bajarishga kirishadi.
Tabiat va jamiyatdagi narsa va hodisalar turli tillarda turlicha nomlanishidan
qat’i nazar, mana shu jarayonda u insonlar faoliyatida fikrlash va o’zaro ijtimoiy
munosabat- muomala vositasi, materiali bo`lib qolaveradi. Til muomala vositasiga
aylandimi, uning imkoniyat doirasi ham tabiiy ravishda kengayib boradi. Bu holni
uchinchi bosqich deb atash mumkin. Bosqichga soni ortib boravergani sari tilning
ijtimoiylik imkoniyati ham tobora kengayishi ma’lum bo’lib qoladi. Ya’ni, inson
nutqiy faoliyatida kommunikativ vazifani bajarayotgan til ko’magida suhbatdosh
yoki tinglovchiga ma’lum axborot ham yetkaziladi. Demak, tilga bo’lgan
munosabatda
to`rtinchi bosqich
yuzaga
keladi.
Shu
o’rinda
akademik
V.V.Vinogradovning muhim bir fikrini eslamaslik aslo mumkin emas. U tilning
uchta eng muhim vazifasi mavjudligini ta’kidlagan edi: aloqa, xabar, ta’sir etish.
Mustaqil O‘zbekistonning kelajagi ko‘p jihatdan barkamol, intellektual salohiyatli
avlod va unga ta’lim-tarbiya berish sifatiga bog‘liq. SHu bois Vatani, halqini
sevadigan, istiqlol g‘oyalariga sadoqatli, mustaqil fikrlaydigan ijodkor shaxsni
etishtirish davlatning ta’lim sohasidagi siyosatining ustuvor yo‘nalishlaridan biridir
shuning bilan birga ta’lim tizimidagi tub islohotlar orqali shaxs ma’naviy kamolotini
ta’minlash mazkur yo‘nalishning dolzarb muammolaridan biri bo‘lib, bu haqda
18
O‘zbekiston Respublikasining «Ta’lim to‘g‘risida» gi Qonuni va «Kadrlar
tayyorlash milliy dasturi» da ta’lim tizimini tubdan isloh qilish, ma’naviy
barkamol shaxsni tarbiyalash davlat ahamiyatiga molik muhim vazifalaridan biri
ekanligi ko‘rsatilgan. Maktabgacha ta’lim umuman olganda, uzliksiz ta’limning
birinchi bosqichi hisoblanib, u maktabda o‘qish uchun tayyor bo‘lgan sog‘lom va
to‘laqonli shaxs sifatida shakllangan bolani tarbiyalashni ko‘zda tutadi.
Bolani maktabda muvaffaqiyatli ta’lim olishga tayyorlash uchun unga ona
tilining barcha boyliklarini egallab olish uchun tegishli shart-sharoitlarni yaratish
zarur.Bola nutqining rivoji ko‘p jihatdan uning ruhiyatiga, sog‘lom, tetik o‘sishiga.
Ahloqiy sifatlariga o‘quv dasturini o‘zlattirishda me’yorli bajarilishini
ta’minlashshiga, qo‘llanmalarning monandligiga bog‘likdir. Bu masalalar
maktabgacha ta’limda o‘z echimi ifodasini topishi va o‘z ona tilida ravon gapira
oladigan qilib tarbiyalashga qaratilishi zarur. Bolalarning aqliy jarayonini
rivojlantirish uchun ularning nutqini o‘stirish zarur: Bola har bir so‘z manosini
tushuna olishi uni o‘z nutqida erkin ifodalashga muvofiq bo‘lishi kerak.
Tushunchalar tizimiga moslashgan bola o‘z fikrini jamlab gapirishga va ifodalab
berishga
o‘rganadi.
Og‘zaki nutqini
o‘stirish bo‘yicha
o‘tkaziladigan
mashg‘ulotlarda asosan, bolalarning og‘zaki nutqini o‘stirishga, nutqni grammatik
tomondan to‘g‘ri shakllantirishga: nutqning morfologik va sintaksis tomonlarini
shakllantirishni davom ettirish: sodda va qo‘shma gaplar tuzish, bunda barcha so‘z
turkumlaridan foydalanishga o‘rgatish, bolalarni gapirganda sonni otga, sifatni otga,
sifatni fe’lga to‘g‘ri ishlatish malakalarini takomillashtirish, tovush va so‘zlarni
to‘g‘ri talaffuz etishga, ravon gapirishga, mustaqil hikoya qilishga e’tibor beriladi.
Og‘zaki nutqini o‘stirishda mustaqil hikoya qilishga o‘rgatish katta o‘rin egallaydi:
bolalalarni o‘z hayotlarida uchragan voqealar, suratlarga qarab, tarbiyachining taklif
qilgan mavzusi asosida hikoyalar tuzishga o‘rgatiladi.Tayyorlov guruh bolalarining
hikoyalari mazmunan bog‘langan, ma’lum izchillikda, grammatik tomondan to‘g‘ri
tuzilgan bo‘lishi kerak.
19
Savodga tayyorlash bo‘yicha o‘tkaziladigan mashg‘ulotlarda savodga
o‘rgatish ikki davrga ajratiladi.
Tayyorgarlik davri
Asosiy davr (Savodga tayyorlash)
Savodga o‘rgatishning tayyorgarlik davri vazifalari sentyabr, oktyabr
oylarida rejalashtiriladi. Bu davrda quyidagi ishlar olib boriladi:
1.
Tovushlarni to‘g‘ri talaffuz etish va so‘zning tovush tarkibi haqidagi
tasavvurlarini aniqlash va shakllantirish
2.
Unli va undosh tovushlar haqida tushuncha berish.
3.
Jarangli va jarangsiz tovushlarni ajratishga o‘rgatish asosida fonematik
idrokni va tasavvurni rivojlantirish
4.
Oddiy tahlil va sintez qilish ko‘nikmalarini rivojlantirish:
a/ Gapni so‘zlarga bo‘lish, so‘zlarni bo‘g‘inlarga bo‘lish;
b/ ma’lum tovushlarni o‘rnini aniqlash (so‘zning boshida, o‘rtasida va
oxirida);
v/ so‘zda tovushlar ketma-ketligini va sonini aniqlash;
g/ tovushlardan bo‘g‘inlar, so‘zlar tuzishga o‘rgatish;
d/ tovushlarni eshitishda farqlashga o‘rgatish;
Tayyorlov guruhida nutq, o‘qish va savodga tayyorlash yo‘nalishining
savodga o‘rgatish bo‘limining 2- bosqichi - asosiy davrida (oktyabr- may)
quyidagi ishlar olib boriladi:
1. Berilgan tovushni harf belgisi bilan tanishtirish
2.Kesma
harflar
yordamida
tovush-harf
tahlil
va
sintezi
bo‘yicha mashqlarni bajarishga o‘rgatib borish;
4. Bo‘g‘in o‘qish;
5. Kesma harflar yordamida bo‘g‘in va so‘zlarni tuzish va ularni bo‘g‘inlab
o‘qishga o‘rgatish.
Tayyorlovguruhlaridayildavomidao‘tkaziladiganmashg‘ulotlar bolalar
yoshiga mos bo‘lishi va ketma—ketlikda olib borilishi kerak.
20
Mashg‘ulotlar
ishlanmasida
mavzuning
maqsad-vazifalari,
kutilayotgan natijalar, kerakli jihozlar, mashg‘ulotning borishi to‘liq yoritiladi.
Mashg‘ulot mavzulari bolalar uchun tushunarli, amaliy ishlar va turli interfaol
o‘yinlar bolalar yoshiga mos, qiziqarli va turli bo‘lishi lozim. Mashg‘ulotlar
davomida bolalar barmoq mashqlarini tetiklashtiruvchi daqiqalarda bajaradilar,
harflar bilan maxsus o‘yinlar, (yig‘ish, terish), amaliy ishlarni bajarib, alifbeni
bilib, bo‘g‘inlarni o‘qiy olish ko‘nikmalari mustahkamlanib boradi. Har bir
mashg‘ulotning oxirida bolalarning bilimlarini aniqlash va mustahkamlash uchun
savollar berilgan.
O‘zbekiston o‘z mustaqilligini qo‘lga kiritgan dastlabki kunlardanoq yangi,
rivojlangan jamiyat qurish yo‘liga kirdi. Zahmatkash halqimiz o‘zining fidoiy
mehnati va tinch hayoti bilan dunyodagi taraqqiy topgan mamlakatlar qatoridan
mustahkam o‘rin egallash maqsadida barcha sohalarda chuqur islohotlarni amalga
oshira boshladi. Kelajagi buyuk davlat barpo etish borasida amalga oshirilayotgan
barcha tarixiy o‘zgarish va yangilanishlar yurtdoshlarimiz qalbi, ongiga ulkan ta’sir
ko‘rsatmoqda.
XXI asrga qadam qo‘ygan o‘zbek halqining milliy taraqqiyot yo‘lidagi bosh
g‘oyasi – bu ozod va obod Vatan, erkinvafarovon hayot barpo etishdir. Albatta ushbu
g‘oyani amalga oshirishda siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy yo‘nalishlar bilan bir qatorda
barkamol avlodni voyaga etkazish, ular nutqini o‘stirish muhim o‘rin tutadi. Har bir
inson rivjlanishida, boshqa kishilar bilan muloqot qila olishid anutq asosiy omil
hisoblanadi. O‘zbekiston Respublikasi ta’lim tizimida o‘z fikrini ta’sirchan etkazish
datushunarli,
mantiqiy,
aniq,
ravonnutqqa
egabo‘lgankadrlarnitayyorlashkabimasalalardolzarbbo‘libkelmoqda.
Ushbu dasturda maktabgacha ta’lim tizimida, tadqiqot ishining samarali
yakunlanishida tajriba-sinov ishlarining ilmiy-pedagogik va tashkiliy-metodik
jihatdan to‘g‘ri tashkil etilishi muhim ahamiyatga ega.