YOZUV MATERIALLARI VA QUROLLARI. YOZUVNING GIGIYENIK SHARTLARI. Reja: 1. Yozuv qurollari va ulardan foydalanish 2. Daftar bilan ishlash tartibi 3. Yozuvning gigiyenik talablari. 4. Yozish jarayonining o‘ziga xos xususiyatlari Yozuv qurollari va ulardan foydalanish O‘quvchilami chiroyli yozishga o‘rgatishda, ularda husnixat malakalarini hosil qilishda yozuv qurollari va materiallarining sifati katta rol o‘ynaydi. Yozuvning chiroyli bo‘lishi ko‘p jihatdan yozuv quroli va materialiga bogliqdir. Yozuv qurollari va materiallari quyidagilar sanaladi: 1. Xattaxta. 2. «To‘g‘ri o‘tir» plakati. 3. Alifboning yozma shakli. 4. Haflar alohida yozilgan ko‘rgazma. 5. Husnixat daftari. 6. Rangli bo‘rlar. 7. Ruchka. 8. Yozuv daftari. Bola maktabga qadam qo‘ygan kundanoq yozuv qurollaridan to‘g‘ri foydalanishga, ularni ozoda saqlashga o‘rgatib boriladi. O‘qituvchi o‘quvchining yozuv qurollari va materiallarini muntazam tekshirib borishi muhim vazifa sanaladi. Dastur talabi boyicha 1-sinf o‘quvchilari uchun yozuv yoli 4 mm, bosh harflar uchun 8 mm bolgan qiya chiziqlari siyrak bolgan 2 chiziqli daftar tavsiya etiladi. 2-4-sinflarda chiziqlari 8 mm 1 chiziqli daftar tutilishi lozim. Kichik harflarning bo‘yi 3 mm, bosh harflarning bo‘yi 6 mm, raqamlarning boyi harflardan 2 marta qisqa boladi. 1-2-sinfda husnixat uchun maxsus alohida darftarga, 3-4-sinflarda ona tili daftariga yozadilar. 1-2-sinflarda foydalaniladigan darftarda qiya chiziqlar orasidagi masofa 30 mm va qiya chiziqlarsiz kichik harflar yoziladigan parallel chiziqlar orasidagi masofa 4 mm ga teng bo‘lgan ikki chiziqli daftar tavsiya etiladi. Qiya chiziqlari siyrak bolgan ikki chiziqli daftarga yozdirib borish va mashq qildirish orqali 1-sinf o‘quvchilarini mayda harflar bilan tez yozishga o‘rgatib boriladi. Bunday darftarda mashq qilish o‘quvchilarga harflarning eni va ular orasidagi masofani ko‘z bilan chamalash, qiyaligiga rioya qilish imkoniyatini beradi. 1-sinfda «Husnixat» predmeti 2-yarim yillikdan boshlanadi. O‘quvchi daftariga sana va oy yozdiriladi. Xat boshiga amal qilishga o‘rgatiladi, daftar hoshiyasi bo‘lishi shart. Darftarga sarlovha yozdirilganda, sarlovha va matn orasida satr qoldirilmaydi. Daftarga xatoni to‘g‘irlash yo‘li o‘rgatiladi. Bu holda xato harfning ustidan chiziq tortib, ustiga to‘g‘risini yozishga odatlantiriladi. Daftar uy vazifasi berilgach, yigib olinadi, tekshiriladi va baholanadi. Yozuv materiali bolgan daftarni yuritishga quyidagi talablar qo‘yiladi: 1. Daftarga toza va aniq yozish. 2. Daftar muqovasidagi yozuvlar yagona talab asosida yozilishi, yonda daftar qaysi fan uchun tutilganligi, nechanchi sinf, maktabning nomi va nomeri, o‘quvchining ismi va sharifi ko‘rsatib o‘tilishi zarur. 3. 1-sinf o‘quvchilarining daftarlari muqovasi o‘qituvchi tomonidan yoziladi. 4. Har bir daftarda hoshiya bo‘lishi shart. 5. 2-sinfdan boshlab mashq tortib raqami, qaerda bajarilganligi (sinfda yoki uyda) yozib qo‘yiladi. 6. Harf yoki bo‘g%in hamda so‘zlarning tagiga ehtiyotkorlik bilan chiroydi va tekis chiziladi. 7. Xato yozilgan harf yoki harfiy birikmalarni namuna sifatida daftar hoshiyasiga yozib ko‘rsatiladi. 8. Noto‘g‘ri yozilgan harflarni bo‘yash, o‘chirish yoki qavs ichiga olib qo‘yishga ruxsat etilmaydi. 9. Mashqlarni bajarishda, matn yozishda xat boshidan yozish qoidalariga amal qilish talab etiladi. Chiroyli husnixat bilan yozishga erishishda yozuv qurolining ahamiyati katta. Hozirda yozuv quroli sifatida sharikli ruchkadan foydalanish tavsiya etiladi. Sharikli ruchka yozish uchun qulay, ingichka, engil, barmoqlar orasida tutishga mos. Ruchka barmoq orasida tutilganda, ruchka uchi bilan barmoq oralig‘i 1,5-2 smga teng bo‘lishi shat. Aks holda barmoqni ruchka uchidan uzq ushlash yoki juda yaqin tutish yozuv sifatini buzadi, harflarni xunuk yozishga olib keladi. Sharikli ruchkada maxsus siyoh bilan to‘ldirilgan sterjenning bolishi undagi ancha vaqt foydalanish imkoniyatini yaratadi. Ruchka sterjeni siyohi faqat binafsha rangda bo‘lishi talab qilinadi. O‘qituvchi darftarni tekshirganda qizil pastali ruchkadan foydalanadi. Ruchka papkada maxsus penalda saqlanadi. Partada esa ruchkani qo‘yish uchun maxsus joy bo‘ladi. O‘quvchi ruchakasidagi siyoh tugagan taqdirda, lozim bolganda foydalanish uchun mchka va sterjenlar bolishi zarur. Xattaxta sinfda o‘quvchi uchun yozuv materialidan biri sanaladi. O‘quvchining husnixati daftar va xattaxtada takomillashtirib boriladi, shuning uchun xattaxtada yozuvni amalga oshirish uchun uning rangi jigar rang va to‘q yashil bo‘lishiga erishish lozim. Bimda xat aniq va chiroyli korinishga ega boladi. Boshlanglch sinf o‘quvchilari foydalanadigan xattaxtaning uch qismdan iborat bolishi, xattaxtaning bir bolagiga yozuv daftarining, ikkinchi bolagiga katak daftarining chiziqlari chizilishi juda muhimdir. Bu chiziqlar yordamida o‘quvchi chiroyli yozuvga o‘rganadi. Shuningdek, xattaxtaning bo‘yi ham chiroyli yozuvda katta ahamiyat kasb etadi, shu sababli u yuqori va pastga o‘quvchi bo‘yiga moslab harakatlantirishga moslangan bolishi e’tiborga olinadi. Bo‘r xattaxtaga yozishda yozuv quroli sanaladi. Uning yogli bolishi katta ahamiyat kasb etadi. Bo‘rning sifati yozuv sifatini ta’minlaydi. Husnixatga o‘rgatishda yuqoridagilar e’tiborga olinishi shart. Bo‘r yumshoq bo‘lishi lozim. U 15x15 mmqalinlikda va 50 mm uzunligida uncha katta bo‘lmagan shaklda tayyorlab qo‘yilgan bo‘lishi kerak.Bunday shakldagi bo‘r parchasini barmoqlar bilan ushlash qulay va qo‘lni yengil harakatlantirish bilan turli qalinlikdagi shtrixlarni aniq chizishga erishish mumkin . Bo‘r o‘ta va bosh barmoqlarning o‘rtasida yengil ushlanadi. Bosib yozish faqatgina ko‘rsatkich barmoq orqali nazorat qilinadi. Ko‘rsatgich barmoq bo‘rning ustida, uning chekka qismda turishi lozim,bo‘lmasa bosib yozish jarayonida bo‘r sinib ketishi mumkin.Nomsiz va jimjiloq barmoqlar xiyla kaftga tomon bukilgan bo‘lishi kerak. O‘qituvchi sinf taxtasiga yozayotgan paytida shunday tuirishi kerakki, qo‘llarining harakatini yopib qo‘ymasligi lozim. Sinf taxtasi tekis g‘adir-budursiz va yoriqlarsiz bo‘lishi va bo‘yash uchun maxsus tayyorlangan qora bo‘yoq bilan bo‘yalgan bo‘lishi lozim. Oddiy moyli qora bo‘yoq yozuv taxtanibo‘yash uchun yaroqsizdir,chunki yozuv taxtaning yaltiroq ustki qavati yorug‘likni ko‘zga tushiradi,bo‘r esa uning ustida sirpanadi va maydalanib ketadi. Sinf taxtasini shunday holatda joylashtirish kerakki, oynadan tushayotgan yorug‘lik unda aks etmasligi va o‘quvchilar sinfning turli joyidan unga yozilgan yozuvni bemalol o‘qiy olishlari mumkin bo‘lsin. O‘zida ishonch hosil qilgan holda yozuv taxtasiga harflarni bosib yozisjh uchun u mustahkam qilib joylashgan bo‘lishi kerak. Agar yozuv taxtasi devorga osib qo‘yilgan bo‘lsa, nafaqat uning yuqori tomoni ilinib turishi kerak, balki yozuv taxtaning ikki cheti ham. Husnixat bilan yozish mashg‘ulotlari uchun yozuv taxta rangli chiziqlar bilan chizilgan bo‘lishi kerak. Agar yozuv taxtasi chizilmagan bo‘lsa o‘qituvchi o‘zi unga chiziqlar tortishi talab etiladi. Harf va sonlarni yozish uchun gorizontal va yotiq chiziqlarning orasidagi masofa o‘quvchilarning daftarlaridagi chiziqlarga nisbatan yirikroq olinishi kerak . Gorizontal chiziqlarni ytozuv taxtasiga bo‘r bilan bo‘yalgan arqonchani yozuv taxtasiga bosib chiqish orqali chizish mumkin. Yozuv taxtasiga chiziqlarni tezda chizish uchun turli qalinlikdagi chiziqlardan foydalanish mumkin. Bunda bir vaqtning o‘zida chizg‘ichning ikkala tomonidan chiziqlar tortib ketish mumkin. Harflarning yotiqligini aniqlovchi yotiq chiziqlarni sinf to‘g‘ri burchakli uchburchagi yordamida tezda chizib chiqish mumkin. Bunday uchburchakni o‘qituvchining o‘zi foner yog‘ochlar orqali yasab olishi mumkin. Agarda sinf xonasi ikki smenada ikkita birinchi sinf yoki ikkita ikkinchi sinf o‘quvchilari shug‘ullanishsa ,unda sinf taxtasini muntazam ravishda emal bo‘yog‘I bilan chizilgan chiziqli holda ishlatish lozim. Buning uchun eng yaxshisi to‘q qizil rangdagi yoki jigarrangdagi bo‘yoqdna foydalanish maqsadga muvofiqdir. Har qanday chiziqni ozoda (oldiniga chiziqlarni qalam bilan chizib olish, undan keyin bo‘yoq bilan ) chizish mumkin. Shuningdek, maktabda ustiga qora bo‘yoq bo‘yalgan foner bo‘lagidan ham ko‘chma sinf yozuv taxtasini yasab olish mumkin.Bunday yozuv taxtalariga gorizontal va yotiq chiziqlar yoki matematik mashg‘ulotlar uchun gorizontal va vertikal chiziqlar chizish uchun yozuv taxtasining qavatiga bigiz yoki mix yordamida chizib chiqiladi. Chiziqlar orasiga tushgan bo‘r aniq oq chiziqning hosil bo‘lishiga yordam beradi., bu esa o‘qituvchining “qo‘li” bilan bo‘r bilan chizib chiqishda yengillik beradi va harflarni yozish jarayonini yengillashtiradi,chunki yozuv taxtasining ustki qavatida bo‘yoqlardan qolgan g‘adir-budurlar bo‘lmaydi. Yozuvning gigiyenik talablari. Gigiyenik talablarga ko‘ra maktab jihozi o‘quvchining bo‘yiga mos kelishi lozim. Jihozning o‘quvchining bo‘yiga to‘g‘ri kelmasligi umurtqa pog‘onasining qiyshayishiga va uzoqni ko‘ra olmaslik kasalligiga olib keladi. Kuzatishlarning natijasiga ko‘ra o‘quvchi bir - biridan bo‘yi -bo‘yicha 10 sm ko‘p bo‘lmagan holda farqlansa, ularni bir xil o‘lchamdagi maktab jihoziga o‘tkazish mumkin. Jihozni bolaning yoshiga mos holda tanlab olish uchun o‘quv yilining boshida uning bo‘yini o‘lchash va bo‘yiga mos maktab jihoziga o‘tqazish kerak. Bo‘yni 0.5 smgacha aniq va to‘g‘ri o‘lchash lozim. Bo‘yni bo‘y o‘lchagich bilan yoki o‘quvchini orqasi bilan devorga yopishib turishini ta’minlab, oyoqlari tovonlarini birlashtirib, oyoq uchlarini chetga ochgan holda devorga tekis holda tegib turishi lozim. Devorda o‘lchashni qulaylashtirish uchun devorga (plintus qalinligida) santimetrlarga bo‘lingan doskani qoqish kerak bo‘ladi. O‘quvchini devor yoniga qo‘yib, to‘g‘riga qarash taklif etiladi va boshiga to‘g‘ri burchakli uchburchak qo‘yiladi, uchburchakning bir kateti o‘quvchining boshiga, ikkinchi uchi esa o‘lchagichli devorga qo‘yiladi, ana shundan uning bo‘yi aniqlanadi. O‘quvchilarni o‘tqazish paytida ularning ko‘rish va eshitish qobiliyatlarini ham hisobga olish lozim bo‘ladi. Yaxshi ko‘rmaydigan yoki eshitmaydigan o‘quvchini o‘qituvchining stoli yaqiniga o‘tqazish maqsadga muvofiqdir. Sinfda yorug‘lik me’yorda bo‘lishi kerak. Sinf o‘quvchi yozuv taxtasiga yozilishi lozim bo‘lgan kattalikdagi yozuv belgilarini ko‘ra olishi mumkin bo‘lgan yorug‘lik bilan ta’minlanishi lozim. Yorug‘lik o‘quv xonasining chap tomonidan tushib turishi lozim. Agar oynalar o‘quvchining old tomonida joylashgan bo‘lsa, yorug‘lik unga old tomonidan tushadi va ko‘z setkachasini zararlantiradi. O‘ng tomondan joylashgan oynalar o‘quvchi qo‘lining soyasi qog‘ozga tushib uni qorong‘ulashtirib qo‘yishi bilan noqulaylik tug‘diradi. Agar yorug‘lik manbai orqada joylashgan bo‘lsa, stolga o‘quvchining butun gavdasining soyasi tushadi. Bu talablarga sinfdan tashqari holatlarda ham rioya qilinadi. Husnixat bilan to‘g‘ri yozish nafaqat sinf, balki sinfdan tashqari vaqtdagi ishlarda ham o‘quvchiga singdirib boriladi.