YOZUVLAR TARIXIDAN MA’LUMOT. HUSNIXATGA O‘RGATISH METODIKASINING SHAKLLANISH TARIXI. Reja: 1. Yozuv tarixi haqida ma’lumot 2. O‘zbek yozuvi tarixi 3. Husnixatga o‘rgatish metodikasining shakllanish tarixi. 4. Hattotlik maktablari haqida ma’lumot YOZUV HAQIDA MA’LUMOT Yozuv – biror tilda qabul qilingan maxsus belgilar yig‘indisi. Yozuv tushunchasi tilning tovush elementlari (so‘z, bo‘g‘in, tovush)ni ifodalovchi belgilarnigina emas, balki piktografiya, ideografiya shakllarini ham o‘z ichiga oladi. Bular aloqa qilish belgilari yig‘indisi sifatida yozuvdan ilgarigi belgilar (xotira yozuvi, hisoblash yozuvi va boshqalar)ga qarama-qarshi qo‘yilgan. Urug‘chilik tuzimi davrida dastlab surat yozuvi paydo bo‘ldi. Kishilik jamiyati kichik va tarqoq oila - urug‘lardan tashkil topgan darvda kishilar bir- birlari bilan faqat og‘zaki nutq yordamida fikr almashgan. Yirik urug‘ va qabila jamoalarining tarkib topishi bilan og‘zaki nutqni uzoqqa yetkazish va uni zamon bilan mustahkamlash ehtiyoji tug‘iladi. Insoniyatning shu ehtiyoji zaminida yozuv paydo bolgan. Boshida yozuv bilan bir qatorda grafik shaklga ega bolmagan usullar ham qo‘llanilgan (mis, iplarni tugib qo‘yish). Bunday belgilar ibtidoiy odamlar hayotida qo‘llanilgan. Bu yozuvning qoldiqlari hozir ham urug‘-qabilalarining tamg‘alari, shimoliy indeyeslarning chig‘anoq marjonlari, biror ijtimoiy tabaqaning xususiy mulkini ifodalovcbi belgilar va boshqa shakllarda mavjud. Yozuv zamon va masofa jihatidan og‘zaki nutqqa nisbatan ustunlikka ega. Texnikaning rivoji (telefon, telegraf, radio, televizor,internet) natijasida undagi ustunlik masofa jihatidan zaiflashdi, lekin zamon e’tibori bilan yozuv hali ham ogzaki nutqdan ustun XIX-XX asr boshlarida topilgan va deshifrovka qilingan juda ko‘p yodgorliklar yozuvning paydo bolishi va tarixiy taraqqiyotini yoritish imkonini berdi. Fanning bu yutug‘i yozuv tarixini tilshunoslik fanining mustaqil bir bo‘limi sifatida ajratishga olib keldi. 1. Turli tipdagi Misr iyogliflari. Bu tur yozuvi XIX-asrning 20-yillarida fransuz olimi Shampalon tomonidan o‘qilgan, XIX-asrning 70-90 yillarida Evans o‘qigan qadimgi Kput surat yozuvlari va Semq o‘qigan Kipr surat yozuvlari ham Misr surat yozuvlari tipiga kiradi. 2. Mixxat yozuvlarining turli tiplari. Bu tip yozuvlar Osiyoda qadimda yashagan qator xalqlarning tillarida ishlatilgan (shumer assiro - ovavilon, elom, xala, xet-kappodokiya, fors tillariga moslangan). Bu tur yozuvlar XIX- asr boshlarida deshifrovka qilina boshlanib, XX-asrning 10-yillarida tugallandi. 3. Somiy xalqlarda qayd qilingan va tillariga moslangan harf yozuvining eng qadimgi shakllari. Bular finikiy va xalaan yozuvlari (asosiy yodgorliklari XIX-asrning 60-70-yillarida va XX-asrning 20-ylllarida topilgan). Janubiy arab, oramey yozuvlari (qadimgi namunalari XIX-asrning 60-70 yillarida topilgan). Ko‘pchilik mutaxassislarning fikricha, qadimgi uyg‘ur va urxun- yenesey yozuvlari ham aslida oramey yozuvlari zaminida yuzaga kelgan. Uni 19-asrning 90-yillarida tilshunos olimlar V.Tomson va V.Radlov deshifrovka qilganlar. 4. Yunon alfavitining qadimgi shakli va lotin alifbosining alohida varianti va boshqa turli variantdagi bu yozuv turlari bizgacha yetib kelgan. Bu yozuvlar XVIII asrdayoq ilm axliga ma’lum bo‘ladi va ularning grammatik jihatdan o‘rganilishi XIX asrda qiyosiy-tarixiy tilshunoslik fanining rivojiga katta yordam ko‘rsatdi. Yozuvning eng qadimgi shakli piktografiyadir. Bu yozuv asosan Amerika indeyeslarida aloqa quroli sifatida qo‘llanilgan. Chunki ularning til xususiyatlari shunga mos edi. Bu yozuv qadimiy bo‘lgani uchun unda ideografik yozuv bilan bir qatorda piktografiyaning ham ayrim elementlari bor. Masalan, toshbaqaning rasmi quruqlik tushunchasini ifodalagan, ya’ni shartli belgi vazifasini o‘tagan. Chunki quruqlik tushunchasini yozuvda ideografiya bilan berish qiyin edi. Hayotiy ehtiyoj bora-bora yozuvni soddalashtirdi va tasvirlangan predmet bilan yozuv shakli o‘rtasidagi o‘xshashlik yo‘qoldi, belgi so‘zning simvoli bo‘lib qoldi. Bu xitoy, misr, shumer, vavilon va xett yozuvlariga xos xususiyatdir. Papirus yozish uchun maxsus tayoqcha va bo‘yoqning kashf etilishi yozuvni takomillashtirdi, uning soddalashuviga imkon tug‘dirdi. Hozir yer yuzida quyidagi besh yozuv asosida tuzilgan yozuv sistemalari tarqalgan. 1) Lotin yozuvi (dunyo aholisining 30% ga yaqini foydalanadi); 2) fonetik arab yozuvi (10% ga); 3) Slavyan-kirill yozuvi (10% ga yaqini); 4) grafik-xitoy yozuvi (25% ga yaqin); 5) bo‘g‘inli hind yozuvi (20% ga yaqini) qolgan boshqa yozuv sistemalari (yunon, yaxudiy, efiopiya, gruzin, arman yozuvlari va bulardan dunyo aholisining 5% ga yaqini foydalanadi. O‘zbek yozuvi tarixi. O‘rta Osiyo xalqlari yozuvning tarixi juda qadim zamonlardan boshlanadi. Eramizdan avvalgi I ming yillik o‘rtalarida Eron, O‘rta Osiyo va boshqa o‘lkalarda oromiy yozuvi tarqala boshladi. Turli yodgorliklarda qayd etilishicha eramizdan oldingi I-III asrlarda oromiy yozuvi bilan bir qatorda yunon va karoshta yozuvlari ham ishlatilgan. Oromiy yozuvi negizida bir qator mahalliy yozuvlar vujudga kela boshladi. Avesto, Xorazm, Sug‘d, kushon, run, uyg‘ur yozuvi va boshqa yozuvlar shular jumlasidandir. Xorazm yozuvi oromiy yozuvining eng qadimiy an’analarini saqlab qolgan yozuvdir. Hozirgi eramizdan boshlab sug‘d yozuvi qo‘llanila boshlandi. Bu yozuv taxminan VI asrlargacha davom etdi. II asrning oxiri III asrning boshlarida Xorazm shohi chiqargan pullarda Xorazm yozuvi uchraydi. V-VIII asrlar davomida turkiy xalqlarning O‘rxun-Yenisey yozuvidan keng foydalanganlar. Bu yozuv fanda “turkiy-run” yozuvi deb ham yuritiladi. Yenisey daryosi qirg‘oqlaridagi O‘rxun yozuvi yodgorliklari haqida rus xizmatchisi Remezov XVIII asrning oxirida xabar bergan. Ammo uzoq vaqt mobaynida olimlar bu yodgorliklarni o‘qiy olishmagan. 1892-1893-yillarda daniyalik olim Vilgeli Tomson, rus olimi V.V.Radlov yodgorlikdagi yozuvlarni o‘qishga muyassar bo‘ldilar. O‘rxun- Yenisey yozuvi turkiy xalqlarning eng katta markaziy yodgorligi hisoblanadi. VII-VIII asrlarda O‘rta Osiyo arablar tomonidan istilo qilindi. Shu davrdan boshlab O‘rta Osiyo jumladan o‘zbek xalqi ham arab yozuvidan foydalana boshlandi. Xalqimiz bu alifbodan 1200 yil foydalandi. Arab alifbosi yozilishi jihatdan murakkab bo‘lishi bilan birga, o‘zbek tilining tovushlarini to‘la ifoda eta olgan edi. Shu jihatlarini e’tiborga olgan ilg‘or fikrli kishilar arab alifbosi yuzasidan o‘z fikrlarini bildirishga harakat qilganlar. Chunonchi, Bobur o‘zining “Xatti Boburiy” yozuvini yaratdi. Ammo bu yozuv amaliyotda joriy qilinmadi. 1926-yil iyun oyida O‘zbekiston Markaziy Ijroiya Qo‘mitasining lotin harflari asosida yangi alifboni qabul qilish haqida qaror qabul qilindi. O‘zbekistonda arab yozuvidan lotin harflariga asoslangan o‘zbek alifbosiga o‘tish ishlari 1930 yilning birinchi yarmida to‘liq amalga oshirildi. Ammo bu yozuvdan ham uzoq foydalanilmadi. 1940-yil 8-mayda amaldagi o‘zbek yozuvi yangi alifboga o‘tish haqidagi qonun qabul qilindi. O‘zbekiston Respublikasi mustaqil respublika deb e’lon qilinganidan so‘ng lotin yozuvi asosidagi o‘zbek alifbosini joriy etish masalasi o‘rtaga qo‘yildi. Bu masala O‘zbekiston Respublikasi Oliy Kengashining 1993-yil 2- 3-sentabrdagi 12 chaqiriq 13-sessiyasida muhokama qilinib “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qaror qabul qilindi. Mazkur qarorni amaliyotga joriy qilish borasida qizg‘in ishlar olib borildi. “O‘zbek tilini asosiy imlo qoidalari”ni hozirlash jarayonida alifbodagi ayrim harflar ularning shakllari yuzasidan fikr mulohazalar paydo bo‘ldi. Mana shular asosida “Lotin yozuviga asoslangan o‘zbek alifbosini joriy etish to‘g‘risida”gi qarorga o‘zgartirishlar kiritilishi to‘g‘risida qaror qabul qilindi. HUSNIXATGA O‘RGATISH METODIKASINING SHAKLLANISH TARIXI. O‘zbek xalqi uzoq asrlik tarixida yaratib qoldirgan madaniy me’rosida xattotlik san’ati alohida o‘rin egallaydi. Arab istilosidan so‘ng o‘rta Osiyo xalqlari tomonidan islom dinining qabul qilinishi munosabati bilan arab yozuvi ham kirib keladi. (O‘rta asrlarda har qanday asar qo‘lda ko‘chirilib kitob qilingan. Nafis kitob ko‘chirish katta hunar va san’at hisoblangan. Bu hunar egalari tarixda xattot nomi bilan mashhur bolganlar. Xattotlarning ko‘chirgan kitoblari kishilarni hayajonga solib, ularni zavqlantirgan. Shuning ushun ham xattotlik bilan nom chiqargan shaxslar oddiy ko‘chiruvchi emas, balki o‘sha davrning ilm-ma’rifat va yirik madaniyat arbobi hisoblangan. Qo‘lda ko‘chirilgan har bir asar san’at mo‘jizasi kabi nodir asar hisoblangan. XIV-XVI asrlarda bir qancha iste’dodli san’atkorlar nafis kitoblarning ijodchilari yetishdi. Muhammad bin Husayn at-Tibiy, Mir Ali Tabriziy, Xorazmiy, Sulton Ali Mashhadiy, Mir Ali Qilqadam, Munislar shular jumlasidandir. Bulardan tashqari, o‘rta asrlarda yashagan bir qancha olim va fozil kishilar yoshlikdan xattotlik san’atini egallab, keyinchalik kotiblikda ham nom chiqarganlar. Ular faqat o‘z asarlarinigina emas, balki boshqa mualliflarning asarlarini ham ko‘chirganlar. Masalan Hofiz Sheroziy Xusrav Dexlaviyning “Xamsa”sini ko‘chirgan. Alisher Navoiyning mohir xattot ekanligi tarixiy manbalardan ma’lum. Zahriddin Muhammad Bobur arab grafikasida turkiy xalqlarga moslab “Xatti Boburiy” deb atalgan alifbe yaratdi. Munis Xorazmiy xattotlik san’ati haqida “Savodi ta’lim” nomli risola yozdi va Alisher Navoiyning “Xamsa”sini nihoyatda chiroyli xat bilan ko‘chirdi. Muqimiy ham juda mayda nasta’liq va shikasta xati uslubida bayoz ko‘chirgan. Bularning hammasi shuni ko‘rsatadiki, (o‘rta Osiyoda nafis kitob yaratish texnikasi ixtiro etilmagan bir davrda kotiblikka talab nihoyatda kuchli bo‘lgan. Qo‘l yozmalarni kitob holiga keltirishda bir necha mutaxasislar ishtirok etganlar. Bu jarayonda qog‘ozrez (qog‘oz quyuvchi), xattot, (muzahhib (oltin suv bilan bezak beruvchi), lavoh (lavha chizuvchi), musavvir va sahhof (muqovqchi) ishtirok etadi. Shu yo‘sinda tayyorlangan nafis kitoblar shohlar, buyuk olimlar va shoirlar kutubxonalarida saqlanar edi. O‘rta Osiyo ustalari, ayniqsa, Samarqand va Buxoro ustalari qog‘oz ishlashda katta shuhrat qozongan edilar. Ularning qog‘ozlari pishiq va silliq edi. Xattot uchun esa ana shunday sifatli qog‘ozlar kerak bo‘lar edi. Qog‘ozlar kustar holda turli usullarda tayorlangan. Xattotning asar ko‘chirish qurollari: “siyoh”, “qamish qalam”, “mistar” (transporant), qalamning uchini chiqarib turish uchun “qalamtarosh”, qamish qalamning uchini kesish uchun yasalgan maxsus suyak plastinka “qalam qat” dan iborat bolgan. Qamish qalam xattotning asosiy yozuv quroli hisoblangan. Uni tayyorlash ham alohida san’at talab etgan. Qamish qalamdan qog‘ozga siyoh tommaslik uchun hamda qalamda doim etarli darajada siyoh bo‘lishi uchun siyohdon (dovot) ga tolguncha ipak los solingan. Siyohga bo‘ktirilgan ipak loslar qalamning yetarli miqdorda siyoh bilan ta’minlanishiga yordam beradi. Xattotlar texnik vazifalardan tashqari o‘z yozuv uslublarini ham ishlab chiqarishga intilganlar. Masalan, XII asrdan boshlab xattotlar hayotida ko‘fiy xati uslubi keng o‘rin oldi. Bu uslub asosida arab yozuvining quyidagi olti xil asosiy uslublari maydonga keladi: 1. Suls xati - bu xatning to‘rt bahrasi tekis, ikki bahrasi yumaloq shakilda yoziladi. 2.Nasx xati - bu xatning ixtirochisi mashhur xattot Ibn Muqla’ hisoblanadi. 3.Muhaqqaq xati - bir bo‘lak qismi tekis bolib, qolgan bo‘laklari yumaloq shaklida yoziladi. 4.Rayhoniy xati - muhaqqaqdan kelib chiqqan bo‘lib uning ixtirochisi Ibn Bavvobdir. 5.Tavqe xati - yarim tekis, yarim yumaloq chiziqdan tashkil topgan. 6.Riqo xati - ko‘pchilik harflag bir-biriga qurama qilib yoziladi. Yuqorida ko‘rsatib o‘tilgan xatlarning har biri o‘z o‘rnida qollanilib kelingan. Muhaqqaq xatidan qasida va she’rlar yozishda, suls-ilmiy asarlar va xat yo‘1-yo‘riqlarida, rayhoniy va nasx-qissa va xabarlarda, tavqe buyruq va farmonlarda, riqo xati maktublarda ishlatilgan. Undan tashqari, bu asosiy usulning har biri ingichka va yo‘g‘on qalamlarda yozilishi natijasida yana o‘n ikki xil xatni tashkil qilgan. Shuning uchun ham eski maktablarda yozuv malakasini hamma o‘quvchilar ham to‘liq egallay olmaganlar. Yozishga qiynalishning yana bir sababi ko‘p xarflarning so‘zda qo‘llanish o‘rniga qarab har xil shakl olishidir. Eski maktabda harflarni nusxaga qarab, alfavit tartibida katta-katta qilib yozish “sarxat” deb atalib, ba’zan sarxat yozish bir-ikki yilga cho‘zilgan. Sarxat yozishga o‘rgatilganidan so‘ng “murakkabot”, ya’ni harflarni bir-biriga qo‘shib yo‘zib o‘rgatilgan. Murakkabotdan keyin “muqattaot” mashqi, ya’ni bayt va ruboiylar ko‘chirib yozish o‘rgatilgan. Eski maktabda muqattaotga juda ko‘p vaqt sarf qilingan. Bolalar duoiy salomni yozishni bilsalar, ularning xat-savodi chiqqan hisoblangan. Eski maktabda chiroyli yozuvga alohida ahamiyat berilgan, ammo husnixat mashg‘ulotlari uchun zarur bolgan qoidalar yuzaki tushuntirilgan. Chiroyli yozuvga o‘rgatish vaqtida faqat qalamni qanday ushlash qoidalarigina eslatilgan. Qalam bilan bir marta yozilgandan so‘ng uning ustida qayta yozishga yo‘l qo‘yilmagan, bu yozuv qoidalarini saqlashdagi birdan-bir usul bo‘lgan. Bolalarga yuqoridagiga o‘xshash ayrim yo‘1-yo‘riqlar ko‘rsatilgani bilan ularning ko‘zi bilan qog‘oz orasidagi masofaning to‘g‘ri saqlanishiga e’tibor berilmagan. Xatto yozish vaqtida nafas olish ham ta’qiqlangan. Eski maktabda husnixat qoidalarini o‘rgatuvchi birdan-bir qo‘llanma “Mufradot” kitobi bo‘lgan. Domlalar yozishni o‘rgatish va husnixat mashq qildirishda shu kitobdan foydalanganlar. Bu vaqtda husnixatga o‘rgatishning birdan-bir yo‘li ko‘chirib yozish ko‘nikmasini hosil qilish bo‘lgan. Bolalar uchun arab alfavitida yozish juda qiyin bolib, unda biror nuqtaning noo‘rin qo‘llanishi yoki nuqtalar sonini kam yoki ortiq bo‘lishi so‘zning ma’nosini tubdan o‘zgartirib yuborgan. Shuning uchuin, arab yozuvida juda ehtiyot bo‘lib yozish zarur edi. Ana shunday bir vaqtda husnixat bo‘lishni, har bir harfni to‘g‘ri va aniq yozishni talab qilish, bu masalaga kishilarning diqqatini jalb qilishda husnixat ta’limini o‘rgatuvchi metodik qo‘llanma juda muhim edi. Bu ishga birinchi bo‘lib shoir va xattot Shermuhammad Avazbek o‘g‘li Munis (1778-1829) bel bog‘laydi. Munis 1804 yilda o‘zbek tilida ‘Savodi ta’lim’ nomli risola yozadi. Uning bu risolasi amaliy hamda nazariy tomondan o‘sha davrga nisbatan katta ahamiyatga ega edi. Munisning bu asari uning vafotidan keyin Xorazm xattotlari tomonidan ko‘chirib yoziladi. Munis bu risolasini ikki qismga bo‘lib, birinchi qismida husnixat ta’limini bergan ustozlari haqida, xat va chiroyli yozuv asboblari haqida foydali maslaxatlar beradi. So‘ z maxzanining nishonasi ham, Ma’ni durining hazonasi ham, Har so‘ zki, ko‘nguldan o‘vdi mavjud, Xat bo‘lmasa bo‘lg‘ay erdi nobud... U yozuv qoidalariga ham katta axamiyat berib shunday deydi: Olam ishi intizomi andin, Olam elining nizomi andin, Ul bo‘lmasa bo‘lmag‘ay kitobat, Bu bo‘lmasa qolmag‘ay hikoyat... “Savodi ta’lim”ning ikkinchi qismida arab alfavitidagi harflarning o‘lchovi va shakli katta kichikligi tushuntiriladi. Munis bu kitobida harflarning o‘lchovini qat’iylashtirib har xillikka chek qo‘yib, husnixat ta’limiga yangilik kiritgan. Uning bu risolasi xattot va kitoblarga hamda o‘z xatini tuzatmoqchi bo‘lgan kishilarga yaqindan yordam bergan. Hozirgi kunda maktablarimiz oldida turgan muhim vazifalardan biri o‘quvchilarning savodxonligini oshirishdir. O‘quvchilarning savodxonligini oshirishda toza va chiroyli yozuvning roli katta. Ulug‘ rus pedagogi K. D. Ushinskiy husnixat darslariga alohida e’tibor berib, ‘dastlabki orfografik malakalar husnixat darslarida tiklanadi’, - degan edi. O‘zbek maktablari 1940 yildan boshlab, rus grafikasi asosida yozuvga o‘ta boshladi. O‘zbek maktablari uchun husnixatga maxsus oid qollanmalar yaratilmagan bo‘lsa ham bu davrda yaratilgan turli metodik qollanmalardan foydalanib kelingan. 1948- yilda V. A. Saglin tomomonidan tuzilgan ‘Boshlang‘ich sinflarda yoziivga o‘rgatish’ nomli qo‘llanmada I, II, III, IV sinflarda husnixatga o‘rgatishning maqsad va usullari bayon etiladi. Bu kitobda yozuvda uchraydigan tipik xatolarni tuzatish uchun ko‘rsatmalar va tez yozishga o‘rgatish uchun tayyorgarlik mashqlari beriladi. Qo‘llanmada doskada bo‘r bilan yozish qoidalari ham kiritiladi. 1948-yilda E.V. Gur’yanov tomonidan tuzilgan “Yozuv mashqlarning psixologik eslatmalari’ va ‘Alifbe davrida yozuvga o‘rgatishning psixologiyasi va metodikasi’ nomli qo‘llanmalarda esa yozuv jarayoniga ilmiy asosda yondashiladi va yozuvning psixofiziologik asoslari ochib beriladi. Muallif bu qollanmalarda o‘quvchilarning diqqatini boshlang‘ich sinflarda darsning samaradorligini oshiruvchi qator shart-sharoitlarga tortadi hamda amaliy ko‘rsatmalar beradi. 1959-yilda E.V. Gur’yanovning “Yozuvga o‘rgatish psixologiyasi’ kitobi nashr qilindi. Bu qo‘llanmada, asosan, yozuvga o‘rgatish psixologiyasi to‘la ochib beriladi, hamda eski kaligrafik yozuv sistemasi tanqid qilinadi. Muallif bosim bilan yoziladigan yozuv sistemasini misollar bilan ko‘rsatib beradi, hamda mavjud yozuv grafikasini soddalashtirishni talab etadi. 1983- yilda D. A. Pisarevskiy tomonidan yozilgan ‘Yozuvga o‘rgatish’ kitobida birinchi marta boshlang‘ich sinf o‘qituvchilari uchun darslarni qanday tashkil etish yo‘llari ko‘rsatiladi. Muallif bu kitobda harflarni izchillik bilan o‘rgatishni, har xil bog‘lanishlarni to‘liq ko‘rsatib o‘tadi. Ammo chiroyli yozuvga o‘rgatishning asosiy shartlari ustida kam ko‘rsatma beradi. 1970-yildan boshlab soddalashtirilgan harflar qabul qilindi, undan “Alifbe” kitobida, o‘quvchilar uchun qo‘llanma va metodik ko‘rsatmalaridan foydalanila boshlandi. Yangi shriftning asosiy xususiyatlari quyidagilardir: juda ko‘p harflarning shakli soddalashtirilgan, katta harflarning shakliga yaqinlashtirilgan; yangi harflar bir sharoitda qo‘lni uzmasdan bog‘lab yozishga mo‘ljallangan. Yozuv qurollari takomillashib borishi bilan E.V.Guryanov tomonidan tavsiya etilayotgan yozuv sistemasi 1970 yildan boshlab maktablarda keng qo‘llanila boshlandi. Shu vaqtlarda rus alfaviti o‘qitiladigan maktablar uchun yangi soddalashtirilgan harflar bilan husnixat kitoblari nashr qilina boshlandi. O‘zbek maktablarida soddalashtirilgan kiril alifbosida chiroyli yozish va chiroyli yozishga o‘rgatish borasida M.G‘ulomov tadqiqot ishlarini olib bordi. U o‘zining qo‘llanmalarida 1-4-sinf o‘quvchilarini chiroyli yozishga o‘rgatish usullarini, husnixat qoidalarini ishlab chiqdi, amaliyotga tadbiq etish metodikasini ochib berdi. Amaldagi yozuvni husnixat qoidalari ularga doir amaliy mashqlar namunasi Y.Abdullayevning “Sovg‘a”, “Yangi alifbo va imlo” “Hamrohim”kitoblarida o‘z aksini topgan. Hattotlik maktablari haqida ma’lumot. Xattot va madaniy hayot. Sharq xalqlari, shu jumladan, o‘rta Osiyo xalqlarining madaniy tarixi eng qadimiy va ko‘p sohalarda yuksak taraqqiyot bosqichiga erishilganligi bu kunda butun dunyo ilm-fan axli tomonidan e’tirof etilgan haqiqatdir. O‘rta Osiyo xalqlari o‘z o‘tmishida bir necha dafa iqtisodiy, siyosiy va madaniy taraqqiyot davrini boshidan kechirgan. Arablar istilosidan so‘ng IX-XI asrlarda o‘rta Osiyoda, ayoniqsa, Xorazmda madaniy va ilmiy tafakkur beqiyos barq urib gulladi. Jahonga tanilgan al-Farobiy, Ibn Sino, al-Beruniy singari ulug‘ mutafarkir olimlar dahosidan xozirgacha bashariyat bahramand bo‘lib kelmoqda. Shuni alohida qayd etish zarurki, bu porloq davr arab istilosining mahsuli emas, aksincha, arab istilosiga qadar o‘rta Osiyoda mavjud bo‘lgan xorazmiylar va so‘g‘diylarning uzoq asrlik boy madaniyatining qonuniy taraqqiyotidan iborat bolgan. Arab istilosiga qadar o‘rta Osiyo xalqlari, shu jumladan, turkiy xaqlar (ayniqsa, uyg‘urlar) yaratgan madaniy obidalar fikrimizning isbotidir. Ayniqsa, 1965 yili Samarqandda ochilgan Afrosiyob arxeologik yodgorliklari arablarga qadar o‘rta Osiyo xalqlarining mislsiz taraqqiyot darajasida ekanini yana bir marta tasdiqlaydi. ______ G‘ulomov.M, “Boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini husnixatga o‘gatish” T. O‘qituvchi 1970, “Chiroyli yozuv malakasini shakllantirish” T. O‘qituvchi 1992, “Husnixat metodikasi” T. O‘qituvchi 1976.Abdullayev. I “Hamrohim” o‘quv qo‘llanma” T. O‘qituvchi 1996, “Sovg‘a” o‘quv qo‘llanmasi T. O‘qituvchi 1996, “Yangi alifbo va imlo” T. O‘qituvchi 2000 XIII-XIV asrlarda mo‘g‘ullar O‘rta Osiyoni vayron qilib, obod shaharlarni xarobaga aylantiradilar. Madaniy yodgorliklar parchalanib, ilm- fan xazinasi bo‘lgan minglab qo‘lyozma kitoblar gulxanlarda kuydiriladi. Mo‘g‘ul bosqinchilari qancha barbod bermasinlar, ijodkor xaq o‘z madaniy merosini ardoqlaydi, eng og‘ir va mashaqqatli hollarda madaniy hayot olg‘a tomon boraveradi. XIV-XV asrlarda Temuriylar davrida o‘rta Osiyo feodalizm jamiyatida qisqa muddatli bo‘lsa ham markazlashgan feodal davlati joriy qilinib, mamlakat hayotida iqtisodiy, siyosiy va madaniy yuksalish ro‘y berdi. Ayniqsa, XV asr Hirotda, Samarqandda o‘rta Osiyo xadlqlari madaniyati o‘zining eng porloq davrini boshidan kechirdi. Mirzo Ulugbek, Alisher Navoiy, Abdurahmon Jomiy, Xondamir, Behzod, Sulton Ali va Mirzo Bobir bu davrning aql egalaridan bo‘lganlar. XVI asrning boshidan safaviylar va shayboniylar hokimiyat tepasiga kelishi bilan iqtisodiy va madaniy hayot asta-sekin inqirozga yuz tuta boshlaydi. XIX asrga kelganda, ayniqsa, o‘rta Osiyoning Rossiya bilan iqtisodiy va siyosiy aloqalari kuchaya borgan sari madaniy hayotda yana kotarilish roy bera boshladi. Shunday qilib, IX asrdan to XX asrgacha, taxminan 1000 yillik tarixida o‘rta Osiyo xalqlarining ilm-fan va ma’naviy madaniyat sohasida yaratib qoldirgan buyuk merosi bizning davrimizgacha, asosan, qo‘lyozma kitoblar shaklida etib kelgandir. Arab yozuvida kitobat qilingan ming yillik madaniy meros nasldan- naslga qo‘lyozma shaklida o‘tib kelgan. Shu qolyozma kitoblar tufayligina o‘rta Osiyo xalqlari ota-bobolari yaratib qoldirgan madaniy merosdan bahramand bo‘lganlar. Shu qo‘lyozma tufayli O‘rta Osiyodagi har bir xalq, har bir millat o‘z tarixiga ega bo‘lgan. Nihoyat, shu qo‘lyozmalar tufayli o‘rta Osiyo xalqlari jahon madaniyat tarixi taraqqiyotiga o‘z hissasini qo‘sha olgan. Bu qo‘lyozma kitoblarning muallif tomonidan parcha-parcha qog‘ozlarga yozilib ijod etilgandan so‘ng, uni oqqa ko‘chirib, kitob tusiga kirituvchi g‘oyat murakkab, mashaqqatli, ayni vaqtda sharafli vazifani bajaruvchi shaxs kitob bo‘lgan. Kotiblik da’fatan qaraganda kishiga bir texnik vazifaga o‘xshab