Yuk tashish jarayonda zamonaviy axborot texnologiyalari Reja: 1. Axborot-kommunikatsiya resurslari: atamalar va ta’riflar 2. Axborot texnologiyalari bazasidagi EMAning vazifalari 3. MDH davlatlarida avtotransportda tashishlarni tashkil etishda foydalanilayotgan axborot texnologiyalari 4. HT(harakatlanuvchi tarkib)ni radio aloqa yordamida nazorat qilish Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari deganda logistikada ma’lumotning aylanish muhitini shakllantiradigan uslublar, vositalar va usullar tushuniladi. Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarining asosini telematika, tovarlarni, ularni saqlash ob’ektlari va joylarini identifikatsiyalash uslublari va vositalari, shuningdek Internetni ham o‘z ichiga olgan holda mahalliy va global darajadagi tarmoq kommunikatsion va kompyuter tuzilmalari tashkil qiladi. 1- jadval. Axborot-kommunikatsiya resurslari: atamalar va ta’riflar. Resurs Ta’rifi, mo‘ljallanishi KIS (ERP) Korporativ axborot tizimi (odatda ERP-klassidagi). Enterprise Resource Planning — Korxonaning resrslarini rejalashtirish SCM Supply Chain Management — Yetkazib berishlar zanjirlarini boshqarish GIS (GIS) Geoinformatsion tizim. Qidirish va transport xarajatlarini hisoblash funksiyalari bilan marshrutlar va navigatsiyani rejalashtirish uchun dasturiy ta’minot CRM Customer Requirements Management — Xaridorlar bilan o‘zaro munosabatlarni boshqarish. Mijozlarga qaratilgan klassdagi dasturiy ta’minot BPM Business Performance Management — Biznesningsamaradorliginiboshqarish. Moliyaviy-tahliliy klassdagi dasturiy ta’minot WMS Warehouse Management System — Omborni boshqarish tizimi. Omborni boshqarishni avtomatlashtirish uchun dasturiy ta’minot EDI (EOD) Electronic Data Interchange — Ma’lumotlar bilan elektron almashinish. Elektron hujjat aylanmasi va ish yuritish tizimi FMS Fleet Management System — Parkni (flotni) boshqarishtizimi. Navigatsiya, pozitsiyalash va monitoringlash uchun dasturiy ta’minot va asbob-uskunalar GSM, GPS Global System for Mobile communications. Global Position System - Uyali (GSM) vasun’iyyo‘ldoshorqali (GPS) aloqavanavigatsiyatizimlari WAP Wireless Application Protocol — Ma’lumotlarga simsiz kirish protokoli (texnologiyasi). Mobil boshqarish tizimlari va vositalari ASP Application Service Providing — Axborot tizimlarini (resurslarini) ijaraga olish. Axborot autsorsingi texnologiyasi RFiD Radio Frequency Identification — Radiochastotaliidentifikatsiyalash VLC Virtual Logistics Center —Logistikada virtual korxonalar texnologiyasi va kommunikatsiya markazi (Call Center) va ma’lumotlarga ishlov berish markaziga (Data Center) ega bo‘lgan SCM APS Advanced Planning System — Chuqurlashtirilganrejalashtirishtizimi. ERP ning imkoniyatlarini kengaytiradigan tahliliy klassdagi dasturiy ta’minot OLAP On Line Analytical Processing — Ma’lumotlarniinterfaoltahlilqilish. Ma’lumotlar bilan operativ ishlash uchun tahliliy klassdagi dasturiy ta’minot EAI (BI) Enterprise Application Integration (Business Integration) — Biznesuchunkorporativilovalarniintegratsiyalash. Biznes- integratsiya. Turli ishlab chiqaruvchilarning biznesini boshqarish uchun integratsiya dasturiy ta’minotining vositalari va texnologiyalari e- SCOR Supply Chain Operation Reference model — Yetkazib berishlar zanjirlarining modellari (tiplashgan). Tiplashgan yetkazib berishlar zanjirlarini tashkiliy-funksional loyihalashni avtomatlashtirish texnologiyalari va uskunalari CASE Computer Aided System Engineering —Biznes-jarayonlar va murakkab axborot tizimlarini loyihalash va modellashtirish vositalari va texnologiyalari TCO Total Cost of Ownership — Jamlanmaegalikqilishqiymati ROI Return on Investment — Investitsiyalarningfoydakeltirishi. Axborot tizimini tanlash va joriy qilishda qo‘llaniladigan baholash texnologiyalari Transport marshrutlarining murakkabligi, transport jarayoni ishtirokchilari sonining ko‘payishi va sifatga bo‘lgan talabning oshishi yangi axborot texnologiyalaridan foydalanish zaruriyatini belgilab berdi. Zamonaviy axborot texnologiyalari elektron ma’lumotlar almashish (EMA) tizimiga asoslangan. Yangi axborot texnologiyalarini joriy etishdan maqsad yuklarning harakatini jadallashtirish, transport jarayonini nazorat qilish va paydo bo‘layotgan "nozik nuqta"larni bartaraf etishdan iborat. Eng muhim nuqtalardan biri-bu yuklarning joylashgan joyini aniqlash va transport vositalarining harakatini nazorat qilishdir. Axborot texnologiyalari bazasidagi EMA quyidagi vazifalarni hal qiladi: -transport jarayonini nazorat qilish, yuk va transport vositalari xarakatini kuzatish va aniqlash; - transport jarayonini tayyorlash. EMA tizimi transport jarayonini nazoratini amalga oshirishdagi tashish ishlarining borishini pasaytiruvchi va sekinlashtiruvchi qog‘oz hujjatlarni yuridik jihatdan amalda bo‘lgan elektron ma’lumotlarga almashinish imkonini beradi. EMAning ikkinchi vazifasi oldindan yetib borishi lozim bo‘lgan xujjatlarni elektron pochta orqali yetkazib berish, bu opimal rejimda bir qator operatsiyalarni amalga oshirish orqali transport jarayonini tezlashtirish imkonini beradi (etarlicha unumdorlikka ega bo‘lgan yuk tushirish mexanizmlarini tanlash, ombor quvvatini va ortish-tushirishni mexanizatsiyalash vositalarini tayyorlash). Deyarli barcha mintaqaviy transport tizimlarida yuqorida aytib o‘tilgan EMA vazifalari birlashtiriladi. Hozirgi kunda axborot texnologiyalarini rivojlantirish sohasidagi sa’y- harakatlar yana bir muammoni hal etishga qaratilgan — EMA tizimining iste’molchilari – yuk jo‘natuvchilari kabi ushbu tizimning ta’minotchilari (ishlab chiqaruvchilari) o‘rtasidaa o‘zaro hamkorlikni tashkil yetish. Bu ancha murakkab vazifa bo‘lib, uni hal etish texnik imkoniyatlarning yetarli darajada rivojlanmaganligiga to‘sqinlik qiladi. Bundan tashqari, bu vazifada qarama-qarshi manfaatlar to‘qnashuvi (yuk yegalari va tashuvchilar) ham mavjud bo‘lib, uning hal yetilishiga biroz to‘sqinlik qiladi. EMA infratuzilmasi bir-biriga ulangan EMA terminallari (teleportlar) dan iborat. EMA tizimlari transport turlari bo‘yicha tabaqalashtirilgan. Yevropaning bir qancha temir yo‘l kompaniyalarini birlashtiruvchi "Germes" xalqaro telekommunikatsiya tarmog‘i jo‘natuvchilar, temir yo‘l kompaniyalari, bojxona va konsernlar o‘rtasida axborot almashinuvini ta’minlaydi. Multimodal transport tizimida axborotni qo‘llab-quvvatlashning roli sezilarli darajada oshib bormoqda, temir yo‘l va avtomobil kompaniyalari esa bir-birining axborotiga ega bo‘lishi hamda mijoz bilan komp’yuter orqali muloqot qilish imkoniyatigaega bo‘lishi kerak. Bundan tashqari, axborot almashish qobiliyati umumiy standartlarga asoslangan bo‘lishi kerak. Hozirgi vaqtda, masalan, Germes standartlari standartlashtirish bo‘yicha xalqaro tashkilotlar standartlariga mos kelmaydi, shuning uchun tashuvchilarning o‘zaro axborotlariga kirish istisno qilinadi. Germaniyaning 28 ta terminalida ishlaydigan intermodal tashish uchun DISK axborot tizimi ancha samarali hisoblanadi. U yuk jo‘natuvchilar, tashuvchilar va yuk qabul qiluvchilar o‘rtasida axborotlarni tekshirish, qayta ishlash va uzatish vazifalarini bajaradi. Fransiyaning CNC mirmasi INFO-INTER axborot tizimini ishlab chiqdi. Bu buyurtma berish, transport vositalari va yuklarni kuzatish va aniqlash, elektron to‘lovlarni qayta ishlash hamda ma’lumotlar bankini amalga oshirish vazifalariga ega bo‘lgan elektron pochta tizimidir. Axborot tizimining holati intermodal tashuvlar raqobatbardoshligini belgilovchi muhim omil hisoblanadi. Qo‘shma Shtatlarda 80-yillarning boshlarida standart sanoat matnlarini va xalqaro qabul qilingan biznes hujjatlarni (EDI tizimi) kompyuter orqali uzatish tizimi ishlab chiqildi va amalga oshirildi. Boshqaruv, savdo va transportda global darajada foydalanish uchun standart xalqaro elektron matnlarni kompyuterlar aro uzatuvchiEDIFAKT tizimi asosida amalga oshiriladi. Ushbu tizim uchun xalqaro standartlar BMTning Yevropa iqtisodiy komissiyasi tomonidan tasdiqlanadi. EDI va EDIFAKT tizimlari, qog‘oz hujjatlaridan tashqari, transport jarayonini boshqarish va rejalashtirishni sezilarli darajada soddalashtiradi, shuningdek, bozorlar uchun qat’iy raqobat kurashida muhim omil bo‘lgan vaqtni kamaytiradi. Bundan tashqari, elektron axborot tizimlarining rivojlanishi "qog‘ozsiz" texnologiyaga o‘tish yo‘li bilan xalqaro savdo tovarlari qiymatining o‘rtacha 7-8% ni tejashni ta’minlaydi. Transport hujjatini rasmiylashtirishga sarflangan xarajatlar o‘rtacha 3-4% ga teng bo‘lgan miqdorda kamayadi. G‘arbiy Yevropada Aqsh va Kanada bilan xalqaro savdoda EDI va EDIFAKT tizimlaridan foydalanishning umumiy samarasi yiliga 50-60 milliard dollarga, butun jahon savdosida yesa — yiliga 300 milliard dollardan oshadi. Yaponiyada Amerika tizimlariga o‘xshash ShIPNET elektron axborot uzatish tizimidan foydalaniladi. Yuk egasi, tashuvchi va ekspeditor o‘rtasida samarali o‘zaro hamkorlikni tashkil yetish uchun dasturiy yechimlar taklif etiladi, ulardan biri interaktiv «Fraxt- Navigator» transport platformasidir. Internet texnologiyalari asosida «Fraxt-Navigator» platformasidan foydalanib, nazorat, hisobot va benchmarketing,fraxt-menejment, fraxt-birja, fraxt- auksion, yopiq almashish rejimida turli vazifalarni hal qilish mumkin. Yuk jo‘natuvchilar va ekspeditorlartransport xizmatlarini sotish uchun platformadan foydalanadilar.Yuk jo‘natuvchi tizimning yuk takliflari sifatida e’lon qilgan yuklarni kiritadi. Barcha kerakli detallar beriladi: tashish ketma-ketligi, yuklash va tushirishning oraliq nuqtalari, yuklash va tushirish operatsiyalari va tashish xususiyatlari, yukning xavfliligi, tashishning harorat rejimi va boshqalar. Axborot darhol barcha manfaatdor tashuvchilarga yuboriladi.Agar tashuvchi avtomatik xabarnoma buyurtma qilgan va kerakli mezonlarga javob bergan bo‘lsa, u darhol tizim tomonidan xabardor qilinadi. Takliflar va stavkalar anonim chop yetiladi, lekin potensial hamkorlar bir-birining reytingini ko‘rishi mumkin. Hamkorlar bir-birini tanlagandan so‘ng aloqa ma’lumotlari oshkor yetiladi. Fraxt-menejment, vazifalarni qayta ishlash va ularning bajarilishini nazorat qilish, zarur vazifani izlab topish va boshqalar internet texnologiyalari sohasida maxsus bilimga ega bo‘lmagan odamlar uchun ham oson va qulay. Microsoft Word bilan tanish bo‘lgan har bir kishi tizim bilan ishlay oladi. “Fraxt-Navigator” tizimi foydalanuvchisi internet texnologiyalari bo‘yicha maxsus bilimlarga ega bo‘lishi shart emas, faqat: - Microsoft Windows (yoki shunga o‘xshash operatsion tizimlar) da foydalanuvchi darajasida ishlay olishi; - matnlar bilan ishlashda asosiy operatsiyalarni bilishi (tahrirlash, nusxa olish va boshqalar.); - internetda ishlash, veb-saytlarda harakat qilish imkoniyatiga ega bo‘lishi; - veb-saytlar (giperssыlkalar, sahifalar, tasvirlar, matn materiallari va boshqalar) uchun qo‘llaniladigan asosiy tamoyil va tushunchalarni bilishi lozim. Fraxt-Navigator platformasidan foydalanish, internet brauzer www.fnavigator.ru.manzil satrida manzili kiritiladi. Shundan so‘ng, platformada ishlashni boshlash uchun kerakli ma’lumot va sozlamalarni o‘z ichiga olgan Fraxt-Navigatorning birinchi sahifasi shuningdek, ishchi versiyaga kirishhamdatrening tizimi ochiladi. "Yuk takliflari" yorlig‘ini faollashtirish orqali tezkor (yagona) kunlik sotish uchun taqdim etilgan joriy yuk yoki fraxt takliflarini, shuningdek,"auksion " submenyusi(uzoq vaqt davomidagi doimiy yuklama)ni ko‘rish mumkin. Ekranda ma’lum bir mamlakat bayrog‘ini bosish orqali mamlakat yoki interfeys tilini tanlash mumkin 1-rasm. Mamlakatni va interfeys tilini tanlash Ro‘yxatga olish uchun uchta variant mavjud:"Tashuvchi, yuk jo‘natuvchi, yoki har ikkisi ham bir kishi (Ekspeditor)". Tizimda ishlashni boshlashdan oldin foydalanuvchi kompaniyaning asosiy ma’lumotlarini qayta ishlash, ya’ni mintaqalarni tanlash, ro‘yxatlar yaratish va tizim tomonidan boshqariladigan yangi foydalanuvchini yaratish tavsiya etiladi. Asosiy ma’lumotlarni qayta ishlash platformada ishlashni sezilarli darajada tezlashtiradi va osonlashtiradi. Platformada ishlashni boshlashdan oldin hududlar ro‘yxatini tuzib, guruhlarga ajratish tavsiya yetiladi. Bu yerda yangilarini yaratish, mavjudlarini qayta ishlash, ularni o‘chirish va mintaqalar ro‘yxatini guruhlashtirish mumkin ( -rasm). 2-rasm. Ish mintaqasini tanlash “Fraxt-Navigator” platformasida ishlashni boshlashdan oldin kompaniyalar ro‘yxatini tuziladi va ular guruhlarga bo‘linadi. Ro‘yxat kompaniyalar guruhlari uchun asos bo‘lib xizmat qiladi, unda kompaniyaning bozordagi xamkorlari va ishtirokchilar tasvirlanishi kerak. Ro‘yxat firmalar guruhining tuzilishi va boshqaruvini aniqlashga xizmat qiladi. Shunday qilib, masalan, "Germaniya bilan shartnoma bo‘yicha xamkorlar" firmalar ro‘yxatini "Germaniyadagi xamkorlar" firmalar guruhiga, shuningdek, "Evropadagi xamkorlar" guruhiga ham kiritish mumkin.Agar "Germaniya bilan shartnoma bo‘yicha hamkorlar" ro‘yxati o‘zgarsa, ma’lum kompaniyalar guruhlari avtomatik ravishda yangilanadi. Kerakli bo‘lgan firmani topish bir necha yo‘llar bilan amalga oshiriladi: kompaniya nomi birinchi harflarini kiritib, ko‘cha yoki shahar, shuningdek indeksni yoki mamlakatni tanlab. Tizim foydalanuvchi mezonlariga muvofiq “Fraxt-Navigator” tizimda ro‘yxatdan o‘tgan kompaniyalarni qidiradi va natijani monitorekranida ro‘yxat sifatida ko‘rsatadi. Barcha tanlangan kompaniyalar avtomatik ravishda belgilangan nomi bilan ro‘yxatda saqlanadi. “Fraxt-Navigator” tizimi boshqa ishtirokchilar tomonidan yuk takliflari va auksionlarini ko‘rsatadi va bunda barcha o‘z takliflarini bildirishi mumkin. Bu yerda tizimining boshqa a’zolari tomonidan yuk taklifini ko‘rish mumkin. Zarur bo‘lgan yukni topishning optimal mezonlarini aniqlash shakli mavjud. Ular quyidagi mezonlar bo‘lishi mumkin (-rasm): vazifa turi; hududlar; mamlakatlar. Tanlangan vazifaning barcha tafsilotlari, shuningdek, tizimdagi yuk egasining reytingini o‘z ichiga olgan oyna ochiladi. Yuk yegasi “Fraxt-Navigator” tizimida tashish vazifasining tafsilotlarini kiritishi mumkin. Haqiqiy shartlar quyidagicha bo‘lishi mumkin,ortish va tushirish uchun qo‘shimcha ko‘rsatmalar, shuningdek ortish-tushirish joyida zarur uskunalar mavjudligi yoki xavfli tovarlar bilan bog‘liq ko‘rsatmalar mavjud bo‘lishi. Ortish yoki tushirish operatsiyalarini bajarish shartlari hisobga olinadi: orqadan, yon tomondan yuklash va boshqalar. buning uchun zarur mexanizmlar va mashinalar: yuklovchi, ko‘tarish mashinasi va boshqalar. Qo‘shimcha manzillar kiritilgan bo‘lsa, ulardan qisman yuklash va tushirish joylarini tanlash mumkin. Bu tushirishning oxirgi nuqtasi emasligini ko‘rsatish uchun tegishli maydonlar sariq rangda belgilanadi. Tashuvchiga vazifa shakllantirishni uchuntaklif qilingan yuklar tahlili. Bir yoki bir necha vazifalar tanlab olinganidan so‘ng, ularning har biri uchun tafsilotlarni ko‘rish mumkin. Buning uchun vazifa raqaminibosish kerak. Agar barcha mezonlar foydalanuvchining talablariga javob bersa, foydalanuvchi sotuvchi (yuk yegasi) ga ya’ni ushbu tashishbuyurtmachisiga taklif kiritadi. Yuk egasi javoblardan birini tanlashi mumkin: - "akseptlash" bu tizim ishtirokchisining taklifi va stavkasini qabul qilganini anglatadi va shuning uchun ushbu yukni tashish bo‘yicha shartnoma jo‘natuvchi va tashuvchi o‘rtasida tuziladi; - "juda qimmat" - taklif qilgan kishi uni ko‘rib chiqish va yangisini yaratish imkoniga yega; - "voz kechish" - bu talabgor ushbu vazifa uchun hech qanday taklif qila olmaydi. Buning sababi uning reytingida biror bir kamchilik bo‘lishi mumkin, yoki juda yuqori taklif (layoqatsizlik) va hokazo. Agar tashuvchi o‘z taklifi qabul qilinganini ko‘rsa, u bilan yuk egasi o‘rtasida ushbu vazifani yoki tashishni bajarish uchun shartnoma tuziladi. Protokolning yuqori o‘ng burchagida ushbu vazifa uchun CMR xalqaro hisob-fakturasiga havola mavjud. CMRning avtomatik ravishda to‘g‘ri to‘ldirilganiga ishonch hosil qilish uchun (tizimplatformasidagi barcha vazifalar uchunavtomatik ravishda CMR to‘ldirishfunksiyasimavjud), tashuvchi CMR linkini bosishi mumkin. Ushbu sahifada tashuvchi yuk tashuvchining yoki yuk egasining iltimosiga ko‘ra, boshqa hujjatlar bilan birga ortish joyida yoki boshqa joyda chop etilishi mumkin bo‘lgan CMR hisobvaraq-fakturani to‘g‘rito‘ldirilganligini tekshiradi. Sotilgan vazifa darhol platformada ko‘rsatilgan joriy yuk va fraxt takliflari qatoridan o‘chiriladi1. MDH davlatlarida avtotransportda tashishlarni tashkil etishda foydalanilayotgan axborot texnologiyalari borasida ham bir muncha yutuqlar mavjud. Yuklarni tashishda marshrut davomida avtotransport vositasining qaysi hududda va holatda ekanligidan xabardor bo‘lish uchun turli xil aloqa vositalaridan foydalaniladi. Shu kungacha avtomobil transportida quyidagi aloqa vositalaridan foydalanib kelinmoqda: 1. Radio aloqa. Zamonaviy sharoitda optimal nazoratni amalga oshirishda zarur omillardan biri avtokorxonaning transport vositalari harakatini avtomatik nazorat qiluvchi kommunikatsiya tizimining mavjudligi hisoblanadi. Xozirgi kunda avtoulovlarning nazoratini amalga oshiruvchi turli xil aloqa vositalari va tizimlari, bor, lekin ularning hammasi ham transport nazoratini boshqarish talablariga javob bermaydi. HT(harakatlanuvchi tarkib)ni radio aloqa yordamida nazorat qilish ikki asosiy qismga bo‘linadi: 1. anchagina avvalgi va hozirgi kunda foydalanishdan chetlatilayotgan. HT aks to‘lqinlarini qabul qiluvchi nazorat qurilmalariga asoslangan. 1 https://studref.com/520125/ekonomika/innovatsionnye_protsessy_logisticheskogo_menedzhmenta_v_intellektualn yh_transportnyh_sistemah_v_4_toma 2. nazorat postlariga transport vositasining (avtomobil) manbasidan yuborilayotgan signallarni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qabul qilinishi. Birinchi usul uchun yo‘nalish bo‘yicha yetarli sonda nazorat nuqtalarini joylashtirish talab qilinadi. HTning joyini aniqlash uchun kamida 3nazorat posti bilan aloqada bo‘lishi kerak. Kamchiligi: har bir transport birligi uchun identifikatsiya ma’lumotlarining yetkazib berolmaslik. Ikkinchi usulda HTga bort kompyuterlari (dastlab datchiklar) o‘rnatish imkoniyatidan foydalanilgan. Bort kompyuterlariga ARM(Avtomatlashtirilgan ish o‘rinlari)dan nazorat punktlaridagi kompyuterlarga avtomobil haqidagi barcha ma’lumotlar: uning marshruti, yuk turi va boshqalar kiritiladi. Bugungi kunda, AT (avtomobil transporti) uchun avtonom navigatsiya tizimini rivojlantirish ustida ishlar olib borilmoqda. Uning mohiyati quyidagicha: AT joylashgan manzil HTning o‘zida joylashgan kompyuter tizimini yordamida aniqlanadi. Hisoblash uchun quyidagi ma’lumotlar zarur: • boshlang‘ich nuqta manzili • harakatlanish parametrlari (harakatlanish tezligi, tezlanish, burilishlardagi tezlik va hokazo). Kamchiliklari quyidagicha: 1. to‘plangan xatolarni tuzatish uchun tashqi mos yozuvlar bo‘yicha transport vositasi aniq o‘rnini aniqlash uchun ehtiyoj 2. hisoblash tizimining noqulayligi. 27 megagers diapazondagi qisqa masofali aloqa (Ci-Bi-radio). Ayni paytda, tez-tez qisqa masofali radio aloqa vositalaridan foydalanilmoqda. Bu aloqa vositasi yordamida haydovchilar bir-biri bilan muloqot qilish bilan ir qatorda, ba’zi joylarda huquqni muhofaza qilish organlari (militsiya) va boshqa yo‘l xizmatlari punktlari bilan muloqot qilish imkoniga egadirlar. Bunday aloqa usuli bir guruhda harakatlanayotgan haydovchilar o‘rtasida axborot almashish uchun juda qulay hisoblanadi. Qisqa masofali aloqa vositalari, odatda, 27 megagers diapazonida faoliyat yuritadi va bir necha vattdan quvvatiga egadir. Ulardan bu chastotada foydalanish uchun xech qanday ruxsat olish talab qilinmaydi. Ushbu aloqa vositalari ATlariga o‘zaro ma’lum masofada aloqa muloqot qilish imkonini beradi. Ratsiya vositalari juda ishonchli va ishlatish uchun oson. Biroq,ular qisqa masofali aloqa uchun mo‘ljallangan va ular o‘z dispetcherlari bilan chet elda bo‘lgan vaqtlarida aloqada bo‘lolmaydilar. Ba’zan, signallarni kuchaytirish maqsadida signalni 100 yoki undan ko‘p vatt quvvatga oshirib beradigan kuchaytirgichlardan foydalaniladi. Biroq, kuchaytirgichlardan foydalanish uchun mahalliy organlardan ruhsat olish kerak. Aks holda, bu kuchaytirgichlar mahalliy nazorat xizmatlari organlar tomonidan musodara qilinishi mumkin(bunday holatlar Polsha va Germaniyada uchrab turadi). Bundan tashqari, kuchaytirgichlar haydovchi salomatligi uchun zararli hisoblanadi. 1. KV(qisqa to‘lqinlar) diapazonida radio aloqa. 27 megagers diapazonidan ko‘proq masofada muloqot qilish imkoniyati KV diapazonidagi aloqadan foylanilganda tug‘iladi. Afsuski, KV diapazonidagi aloqani qo‘llashda ham bir qator kamchiliklar mavjud. Asosiy vazifa kommunikatsiyaning ishonchliligi bo‘lib, KV diapazonidagi aloqa ham 50 kmdan ortiq masofada ishonchli muloqotga kafolat bera olmaydi. Aloqa qilish imkoniyati sutka vaqti, ob-havo sharoiti, qabul qiluvchi va uzatuvchi qurilmalarning o‘zaro joylashish tartibiga bog‘liq. Ikkinchi kamchiligi, KV diapazonidan foydalanuvchilarning soni oshishi natijasida shovqin va sifatining pasyishi holatlari uchraydi. Hattoki ko‘p kilovattli uzatgichlar va katta antenna maydonlari ham sutka davomida ishonchli aloqani ta’minlay olmaydilar. Katta quvvatga ega bunday radio markazni xech qanday avtokorxona qurishga qodir emas. Uzatish quvvatining kamayishi esa aloqa sifati ishonchliligini kamaytiradi. Shovqinlar va signal darajasini tahlil qilish uchun KV radio aloqasini qo‘llash orqali muayyan vaziyatlarda optimal bo‘lgan zaxira chastotasini avtomatik qo‘llash, kichik quvvatli antenna maydonlarida aloqa sifati hamda ishonchliligini oshirish imkonini beradi. Bu uskunalar nisbatan yuqori narhli hisoblanadi. Lekin bu uskunalar ham sutka davomida transport vositalari bilan dispetcherning ishonchli aloqasini ta’minlab bera olmaydi. Shu bilan bir qatorda, u hajmining kattaligi va ko‘p energiya sarflagani uchun avtomobilda qo‘llash yetarlicha qiyinchiliklar tug‘diradi. Bundan tashqari, KV diapazonida radiochastotalarni joylashtirish jiddiy muammodir. Buni hal qilish avtokorxonalarning zimmasiga tushadi, chunki, KV vositalarini yetkazib beruvchilar bunga mas’ul emaslar. Shuni ta’kidlash lozimki, KV diapazonidagi barcha signallar radionazorat xizmatlari tomonidan tekshirib boriladi. Bundan tashqari, haydovchi KV radiostansiyasi orqali aloqa qilganda bevosita antennaga yaqin bo‘lishi va yuqori quvvatli radionurlanishdan ta’sirlanishi mumkinligi, bu esa uning sog‘lig‘iga salbiy ta’sir ko‘rsatishi mumkin. UKV(ultra-qisqa to‘lqinlar) diapazonida radio aloqa. UKV(ultra-qisqa to‘lqinlar) diapazonida radioto‘lqinlar yaqin, deyarli ko‘rish chegarasidagi qisqa masofalarga taqsimlanadi. Shuning uchun, ulardan foydalanish transport vositalari va ularning harakatini kuzatish faqat mahalliy aloqa punktlarida amalga oshiriladi. Xatto, baland minoraga o‘rnatilgan radiostansiya bazasida ham aloqa ko‘lami radiusi 50 km dan oshmaydi. Aloqa ko‘lamini bir necha minoralarga o‘rnatilgan retranslyatorlar yordamida kengaytirish mumkin. Biroq, bu 70 metrli minoralarning har birining qurilishi va zarur uskunalar 50 ming AQSh dollaridan ortiq mablag‘ talab qiladi. Oddiy UKV to‘lqinli radiostansiyalarni yoki retranslyatorlarni qo‘llaganda bir vaqtning o‘zida bir nechta avtotransport vositasi va abonentlar bilan bog‘lanish mumkin emas. Ushbu tizim juda cheklangan miqdordagi foydalanuvchilar uchungina xizmat qilishi mumkin. Shu bilan birga, lokal aloqa uchun UKV to‘lqinli radiostansiyalardan foydalanishning ba’zi bir afzalliklari bor. Bu uskunalarnisbatan arzon va trafik deyarli bepul. 2. Uyali(mobil) aloqa. Uyali aloqa shaharlarda yoki avtomobil trassasi bo‘ylab o‘rnatilgan qabul qiluvchi va uzatuvchi stansiyalardan tashkil topgan bir mobil aloqa tizimi hisoblanadi. Har bir qabul qiluvchi stansiya ma’lum hududni o‘z ichiga oladi. Shahar asalari uyasiga o‘xshash bunday bo‘limlar, ya’ni hududlarga bo‘linadi. Avtomobil haydovchisi go‘shakni ko‘targanda uni eng yaqindagi qabul qiluvchi-uzatuvchi stansiya eshitadi va haydovchi mijoz bilan shu stansiya orqali aloqaga chiqadi. Avtomobil ushbu xududni maydoni tark etganida uni qo‘llab-quvvatlash qo‘shni stansiya zimmasiga uzatiladi, xuddi katakdan katakka o‘tganday. Uyali aloqa - juda qulay va tez ravojlanayotgan aloqa turidar. Chunki avvalida qimmatligi tufayli faqatgina ayrim qatlamlargina harid qila oladigan mobil telefonlar, endilikda narxlarining sezilarli pasayishi tufayli xalq ichida ommalashib bormoqda. Ko‘pincha, transport kompaniyalari AT bilan doimiy aloqada bo‘lish maqsadida o‘zlarining haydovchilarini uyali telefon apparatlari bilan ta’minlashmoqda. Biroq, uyali aloqadan foydalanganda ham bir qancha kamchiliklar aniqlandi. Avvalo – aloqa yetarli qamrovli emas. Hatto ko‘p sonli tayanch stansiyalari qurilgan G‘arbiy Yevropada ham mobil aloqa butun hududini qamrab olmaydi. Uyali aloqa tarmog‘i faqat yirik shaharlar va avtomobil magistral yo‘llarini qamrab olgan, avtomobil katta magistraldan 30 kilometr uzoqlashishi bilan aloqa yo‘qoladi. Muammo bir-biri bilan mos kelmaydigan bir qancha uyali aloqa standartlari borligi bilan ham murakkablashadi. Rouming muammosi to‘liq hal etilmagan. Ikkinchi kamchiligi, trafik uchun juda katta to‘lovlar hisoblanadi. Ba’zi avtotransport kompaniyalari tajribasidan kelib chiqib, bir haydovchining telefon uchun oyiga 100 dollardan ortiq xaq to‘lashi kuzatilgan. Uchinchi kamchilik, transport vositalariholatining ob’ektiv monitoringining yo‘qligi hisoblanadi. Dispetcher faqat haydovchining so‘zlariga tayangan xolda ma’lumotga ega bo‘ladi. Agar kompaniyada avtomobillar soni juda ko‘p bo‘lsa, bunda so‘rovlar va ma’lumotlarni qo‘lda qayd qilish juda ko‘p vaqtni, e’tibor va mablag‘ni talab qiladi. Kamchiliklarga transport vositalari haydovchilarining dispetcherlar bilan suhbatlarini hujjatlashtirish (ko‘pincha dispetcher va haydovchi o‘rtasida tushunmovchilik keltirib chiqaruvchi) va ATning haqqoniy harakatlanish marshrutini hujjatlashtirishning imkoni yo‘qligini kiritish mumkin. Bundan tashqari, ovozli aloqa orqali ma’lumotlar olish, avtotransport korxonasining avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimini yaratishni qiyinlashtiradi. 3.Magistral aloqa. Magistral aloqa ham, uyali aloqa singari bir mantiqiy tuzumga birlashtirilgan, shuningdek, retranslyatorlar - stansiyalar tarmog‘iga asoslangan tizim hisoblanadi. Biroq, bu ishlab chiqarish tarmog‘i va uning bir qator cheklovlari mavjud. Avvalo, bu maydon bo‘yicha cheklash. Buerda butun mamlakatni qamrab olish ko‘zda tutilmaydi, balki, bir yoki bir necha ishlab chiqarish inshootlari, shu hududdagi transport vositalari bilan aloqada bo‘lish ehtiyojini qondirish nazarda tutiladi. Bundan tashqari, muzokaralar davomida, tashqi tarmoqlarga kirishuchun cheklovlari mavjud. Turli abonentlar uchun turlicha imkoniyatlar belgilab beriladi. Magistral aloqa uyali aloqaga nisbatan arzonroq, shuning uchun mahalliy transport vositalarida yuk tashish jarayonlarida qo‘llanilishi mumkin. Uning ham uyali aloqadagi kabi kamchiliklari mavjud. Albatta, uzoq masofaga yuk tashuvchi transport vositalarini nazorat qilishda sun’iy yo‘ldosh navigatsiya tizimlarini qo‘llash maqsadga muvofiq. 4. Karpyuter. Karpyuter yoki Onborder (ing.carputer, onboarder) (Boshqa nomlari - onbord, avtomobil kompyuteri, car PC, kompyuter) - mahsus avtomobillarda ishlashga mo‘ljallangan va bir TVga o‘rnatilgan shaxsiy kompyuter analogi. Onborderlar avtomobil harakatlanishini nazorat qilish, Internetga ulanish va xordiq chiqarish maqsadida ishlatiladi. Imkoniyatlari: shaxsiy kompyuter imkoniyatlari bilan bir qatorda bir qator qurilmalar (avtomagnitola, navigator, DVD-pleer) funksiyalarini birlashgan. Asosiy ma’lumotlar: Avtomobil kompyuterining asosiy afzalligi funksionalligi hisoblanadi. Avtomobil kompyuteridan foydalanilganda alohida navigator, parktronik, televizor, DVD-pleer o‘rnatish uchun hech qanday ehtiyoj qolmaydi. Bu qurilmalarni o‘rnatish uchun alohida joy talab etiladi va alohida-alohida boshqariladi. Avtomobil kompyuterida nazorat ko‘pincha (diagonali 7 dan 15 o‘lchamli) sensorli LCD monitor orqali tashkil etiladi. Monitorlar turlicha, konsol ichiga qurilgan, montaj o‘lchamlariga ega, aloxida tik turadigan (olinadigan) turlari bor. Turli rusumdagi avtomobillar uchun Torpedo qismiga o‘rnatiladigan monitorlar mavjud. Standart avtomobil vazifalariga qo‘shimcha ravishda - (televizor, GPS(ing.GlobalPositioningSystem), DVD) – avtomobil kompyuteri transport holatini nazorat qilish bilan bir qatorda, yo‘l holatini video-tasvirga tushiradi, Internet va elektron pochtadan foydalanish imkoniniberadi, hamda boshqa ko‘plab foydali xususiyatlarga ega. Avtomobil kompyuteri GPS rejimlarini boshqarish, kartalarni operativ o‘zgartirish, har ikkala: vektorli va rasterli xaritalardan foydalanish va nazorat qilish imkonini beradi. Yana internetdan foydalanish, harakatlanish marshrutidagi tirbandliklarni kuzatish, Internet-radio, video-konferensiya, kerakli ma’lumotlarni izlash kabi xizmatlari mavjud. Ovozli aloqa va ratsiya, tovush signallarini boshqarish va parktronik -barchasi bir qurilmada joylashgan. Avtomobil magistrallarida tez harakatlanishni xohlovchilar va avtomobilda ko‘p kilometrli tirbandliklarda harakatlanuvchilar uchun karpyuter injektorni boshqarish funksiyasini bajaradi. Real vaqtda dvigateli quvvatini oshirish yoki, aksincha, yonilg‘i iste’molini kamaytirish maqsadida quvvatni kamaytirish, tirbandliklarda avtomobilning yuqori samarali harakatini amalga oshirish kabi funksiyalarni bajaradi. Tarixi: Avtomobil kompyuterlari tarixi 1981 yilda IBMkompaniyasi tomonidan VMW avtomobili uchun birinchi bort-kompyuterini ishlab chiqishdan boshlandi. 16 yildan so‘ng Apollo - Microsoft korporatsiyasi tomonidan birinchi avtomobil kompyuteri prototipi ishlab chiqildi. 2000 yilda Amerikaning Tracer kompaniyasi birinchi onborderni yaratdi va ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘ydi. 5. Avtopilot. Avtopilot – transport vositasini belgilangan traektoriya bo‘yicha boshqarib boruvchi qurilma yoki dasturiy-apparatli kompleks. Avtopilotlar asosan uchish apparatlarini boshqarishda qo‘llaniladi. Shuningdek, temir yo‘llarda ham transport vositasini boshqarishga ko‘maklashadi. Zamonaviy avtopilot transport vositasining parvoz yoki harakatning barcha bosqichlarini avtomatlashtirish imkonini beradi. Avtopilot (AP) va avtomatik nazorat qilish tizimlarini qurish bo‘yicha asosiy muammo parvoz xavfsizligini ta’minlash hisoblanadi. Oddiy samolyot avtopilotida qurilmani normal ishlashi buzilgan vaziyatlarda uchuvchi tomonidan o‘chirib qo‘yishi nazarda tutiladi. Avtomatik boshqarish tizimi dastlab asosiy ish vazifalari bajarish bilan bir qatorda parvoz xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlar majmuini taqdim etadi. Nazorat tizimi (NT) kirish signallarini, chiqish parametrlarini doimiy nazoratni amalga oshiradi. "Avtopilot" tushunchasi (ba’zan xalq tilida) haydash yoki yurish, g‘ildirakda yuradigan, barcha turdagi harakatlanuvchi mashinalari (robotlar), uchadigan va avtomagistrallarda avtomobillarni avtomatik nazorat qilish tizimi va uni rivojlantirish istiqboldagi vazifadir. Nazorat savollari 1. Axborot-kommunikatsiya resurslari: atamalar va ta’riflar 2. Axborot texnologiyalari bazasidagi EMAning vazifalari 3. MDH davlatlarida avtotransportda tashishlarni tashkil etishda foydalanilayotgan axborot texnologiyalari 4. HT(harakatlanuvchi tarkib)ni radio aloqa yordamida nazorat qilish