YUKLARNI TASNIFLASHNING VAZIFASI. YUKLARNING XALQARO TASHUVLAR BO‘YICHA TASNIFLANISHI

Yuklangan vaqt

2024-07-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

33,8 KB


1 YUKLARNI TASNIFLASHNING VAZIFASI. YUKLARNING XALQARO TASHUVLAR BO‘YICHA TASNIFLANISHI Reja: 1. Yuklarni tasniflashning vazifasi. Tasniflash belgilari 2. Yuklarning tovar tasnifi (nomenklaturasi) 3. Yuklarning transport tasnifi Tayanch so‘z va iboralar: tovar tasnifi, transport tasnifi, tarif tasinifi, uyg‘unlashtirilgan tizim, quyma – quyib tashiladigan, tarasiz suyuq yuk; quruq yuklar, quyib tashiladigan yuklar; uyma yuklar, to‘kma yuklar, donali yuklar, bosh yuklar. 3. Yuklarning transport tasnifi Transportda yuklarning quyidagi asosiy turlari ajratiladi: quyma – quyib tashiladigan, tarasiz suyuq yuk; quruq – quyib tashiladigan yuklardan tashqari har qanday yuk; uyib tashiladigan – uyib tashiladigan tarasiz quruq yuk; to‘kma – tarasiz tashiladigan don-dunlar; donali – alohida yuk joylaridan tashkil topadigan quruq yuk; bosh yuk – turli donali yuklar. Yuk, upakovka va o‘rash materiallarining turlari klassifikatoriga muvofiq yukning turi deganda bir tipdagi predmetlar yoki upakovkalardan tashkil topadigan va uning shakli yuk operatsiyalari, tashish, taxlash va joylashtirishga ta’sir 1 YUKLARNI TASNIFLASHNING VAZIFASI. YUKLARNING XALQARO TASHUVLAR BO‘YICHA TASNIFLANISHI Reja: 1. Yuklarni tasniflashning vazifasi. Tasniflash belgilari 2. Yuklarning tovar tasnifi (nomenklaturasi) 3. Yuklarning transport tasnifi Tayanch so‘z va iboralar: tovar tasnifi, transport tasnifi, tarif tasinifi, uyg‘unlashtirilgan tizim, quyma – quyib tashiladigan, tarasiz suyuq yuk; quruq yuklar, quyib tashiladigan yuklar; uyma yuklar, to‘kma yuklar, donali yuklar, bosh yuklar. 3. Yuklarning transport tasnifi Transportda yuklarning quyidagi asosiy turlari ajratiladi: quyma – quyib tashiladigan, tarasiz suyuq yuk; quruq – quyib tashiladigan yuklardan tashqari har qanday yuk; uyib tashiladigan – uyib tashiladigan tarasiz quruq yuk; to‘kma – tarasiz tashiladigan don-dunlar; donali – alohida yuk joylaridan tashkil topadigan quruq yuk; bosh yuk – turli donali yuklar. Yuk, upakovka va o‘rash materiallarining turlari klassifikatoriga muvofiq yukning turi deganda bir tipdagi predmetlar yoki upakovkalardan tashkil topadigan va uning shakli yuk operatsiyalari, tashish, taxlash va joylashtirishga ta’sir 2 ko‘rsatadigan yaxlit birlikka keltirilgan yuk tushuniladi. Yuk o‘zida upakovkasiz, masalan, uyib, to‘kib yoki quyib tashiladigan suyuq yoki qattiq moddalarni ham taqdim qilishi mumkin. Yuklarning quyidagi turlari ajratiladi: - o‘ralmagan donali yuk, to‘kib, uyib va quyib tashiladigan yuklardan tashqari; - katta yuk konteynerlari; - yuk konteynerlari, katta yuk konteynerlaridan tashqari; - tagliklardagi yuklar; - bog‘langan yuk; - o‘zining yuritmasiga ega bo‘lgan harakatlanuvchi qurilmalar; - harakatlanuvchi qurilmalar, o‘zining yuritmasiga ega bo‘lgan harakatlanuvchi qurilmalardan tashqari; - yuklarning boshqa turlari. Bosh yuklarning tasnifi Bosh yuklar – bu o‘ralgan yoki upakovkasiz donali yuklardir. Upakovkaning turi bo‘yicha bu - tara-upakovkadagi (qoplar, qutilar, yashiklardagi) yuklar, shuningdek yiriklashtirilgan yuk va transport birligidagi (paketlar, tagliklar, treylerlar, konteynerlar, lixterlar va hokazolardagi) yuklardir. Bosh yuklar quyidagi toifalarga (tagguruhlarga) tasniflanadi: metall mahsulotlar: prokatlangan (yoyilgan) metall, profilli, listli metall, quyilgan metall, o‘ralgan simlar, metall quvurlar, bog‘lamlardagi sim materiallar, rulon qilib o‘ralgan lentali material, metallolom, relslar, balkalar (to‘sinlar), metall buyumlar; harakatlanuvchi texnika: gusenitsali va g‘ildirakli harakatlanuvchi texnik vositalar; temir-beton buyumlar va konstruksiyalar: balkalar, rigellar, shpallar, kolonnalar (ustunlar), svaylar (qoziq ustunlar), plitalar, panellar, bloklar, fundamentlar va boshqa detallar (zinapoya marshlari, maydonchalar, parapet plitalar va boshqalar); 2 ko‘rsatadigan yaxlit birlikka keltirilgan yuk tushuniladi. Yuk o‘zida upakovkasiz, masalan, uyib, to‘kib yoki quyib tashiladigan suyuq yoki qattiq moddalarni ham taqdim qilishi mumkin. Yuklarning quyidagi turlari ajratiladi: - o‘ralmagan donali yuk, to‘kib, uyib va quyib tashiladigan yuklardan tashqari; - katta yuk konteynerlari; - yuk konteynerlari, katta yuk konteynerlaridan tashqari; - tagliklardagi yuklar; - bog‘langan yuk; - o‘zining yuritmasiga ega bo‘lgan harakatlanuvchi qurilmalar; - harakatlanuvchi qurilmalar, o‘zining yuritmasiga ega bo‘lgan harakatlanuvchi qurilmalardan tashqari; - yuklarning boshqa turlari. Bosh yuklarning tasnifi Bosh yuklar – bu o‘ralgan yoki upakovkasiz donali yuklardir. Upakovkaning turi bo‘yicha bu - tara-upakovkadagi (qoplar, qutilar, yashiklardagi) yuklar, shuningdek yiriklashtirilgan yuk va transport birligidagi (paketlar, tagliklar, treylerlar, konteynerlar, lixterlar va hokazolardagi) yuklardir. Bosh yuklar quyidagi toifalarga (tagguruhlarga) tasniflanadi: metall mahsulotlar: prokatlangan (yoyilgan) metall, profilli, listli metall, quyilgan metall, o‘ralgan simlar, metall quvurlar, bog‘lamlardagi sim materiallar, rulon qilib o‘ralgan lentali material, metallolom, relslar, balkalar (to‘sinlar), metall buyumlar; harakatlanuvchi texnika: gusenitsali va g‘ildirakli harakatlanuvchi texnik vositalar; temir-beton buyumlar va konstruksiyalar: balkalar, rigellar, shpallar, kolonnalar (ustunlar), svaylar (qoziq ustunlar), plitalar, panellar, bloklar, fundamentlar va boshqa detallar (zinapoya marshlari, maydonchalar, parapet plitalar va boshqalar); 3 konteynerlar: yirik tonnajli – brutto og‘irligi 10 t dan 30 t gacha, o‘rtacha tonnajli – 3 t dan 5 t gacha, kichik tonnajli – 0,625 t dan 1,25 t gacha, universal va ixtisoslashtirilgan: yumshoq, izotermik, refrijerator, ochiq, sisternalar, platformalar va hokazolar; paketlangan yuklar – taradagi yoki tarasiz donali yuklardan tashkil topadigan yuk partiyasi: bog‘langan (plenkaga o‘ralgan), tagliklardagi paketlar, blok- va strop- paketlar; tara-upakovkadagi va donabay yuklar: bitta o‘rnining og‘irligi 500 kg dan kam bo‘lgan, bitta o‘rnining og‘irligi 500 kg dan ortiq bo‘lgan og‘ir vaznli, uzun va bahaybat – uzunligi 3 m dan ortiq, kengligi 2,6 m dan ortiq, balandligi 2,1 m dan ortiq, nogabarit – balandligi 4 m dan ortiq, kengligi 2,5 m dan ortiq va transport vositasi platformasining orqa bortidan yoki chekkasidan 2 m dan ortiq chiqib turadigan yuklar; dumalaydigan-bochkali yuklar: yog‘och, metall va plastmassa bochkalar va barabanlar, kabel o‘ralgan barabanlar, bog‘langan va alohida avtoshinalar, g‘altaklar va chulg‘amlar, silindrik va konussimon savatlar; yirik gabaritli va og‘ir vaznli yuklar; yog‘och materiallari: dumaloq yog‘och materiallar, tilingan paketlangan yog‘och materiallar, fanera, pachkalangan yog‘och plitalar, xarilar, tilingan brus va hokazolar. Yuklarning transport tavsiflari va fizikaviy-kimyoviy xususiyatlari, tashish masofasi va foydalaniladigan transport turlariga bog‘liq ravishda barcha bosh yuklarni quyidagilarga ajratish mumkin: - konteynerlarga qo‘l keladigan yuklar, ularni konteynerlarda tashish mumkin bo‘lgan va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar; - konteynerlarga qo‘l kelmaydigan yuklar, ularni konteynerlarda tashish mumkin bo‘lgan, biroq bu iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmagan yuklar; - paketlar, tagliklar, palletlar, rolltreylerlar yoki maxsus ko‘p o‘qli tirkamalarda yiriklashtirilgan birliklarda tashish maqsadga muvofiq bo‘ladigan yuklar; 3 konteynerlar: yirik tonnajli – brutto og‘irligi 10 t dan 30 t gacha, o‘rtacha tonnajli – 3 t dan 5 t gacha, kichik tonnajli – 0,625 t dan 1,25 t gacha, universal va ixtisoslashtirilgan: yumshoq, izotermik, refrijerator, ochiq, sisternalar, platformalar va hokazolar; paketlangan yuklar – taradagi yoki tarasiz donali yuklardan tashkil topadigan yuk partiyasi: bog‘langan (plenkaga o‘ralgan), tagliklardagi paketlar, blok- va strop- paketlar; tara-upakovkadagi va donabay yuklar: bitta o‘rnining og‘irligi 500 kg dan kam bo‘lgan, bitta o‘rnining og‘irligi 500 kg dan ortiq bo‘lgan og‘ir vaznli, uzun va bahaybat – uzunligi 3 m dan ortiq, kengligi 2,6 m dan ortiq, balandligi 2,1 m dan ortiq, nogabarit – balandligi 4 m dan ortiq, kengligi 2,5 m dan ortiq va transport vositasi platformasining orqa bortidan yoki chekkasidan 2 m dan ortiq chiqib turadigan yuklar; dumalaydigan-bochkali yuklar: yog‘och, metall va plastmassa bochkalar va barabanlar, kabel o‘ralgan barabanlar, bog‘langan va alohida avtoshinalar, g‘altaklar va chulg‘amlar, silindrik va konussimon savatlar; yirik gabaritli va og‘ir vaznli yuklar; yog‘och materiallari: dumaloq yog‘och materiallar, tilingan paketlangan yog‘och materiallar, fanera, pachkalangan yog‘och plitalar, xarilar, tilingan brus va hokazolar. Yuklarning transport tavsiflari va fizikaviy-kimyoviy xususiyatlari, tashish masofasi va foydalaniladigan transport turlariga bog‘liq ravishda barcha bosh yuklarni quyidagilarga ajratish mumkin: - konteynerlarga qo‘l keladigan yuklar, ularni konteynerlarda tashish mumkin bo‘lgan va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar; - konteynerlarga qo‘l kelmaydigan yuklar, ularni konteynerlarda tashish mumkin bo‘lgan, biroq bu iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmagan yuklar; - paketlar, tagliklar, palletlar, rolltreylerlar yoki maxsus ko‘p o‘qli tirkamalarda yiriklashtirilgan birliklarda tashish maqsadga muvofiq bo‘ladigan yuklar; 4 - aralash transport turlarida transport vositalarida tashish maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar (kombinatsiyalangan tashishlar); - ularni yuklash va tushirishni o‘zining yurishi yoki shatakka olish usuli bilan amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar (avtotexnika, qishloq xo‘jaligi texnikasi, transport asbob-uskunalari va hokazolar). Uyib tashiladigan va to‘kma yuklarning tasnifi Uyib tashiladigan yuklar fizikaviy-kimyoviy xususiyatlariga bog‘liq ravishda ikkita guruhga bo‘linadi: atmosfera yog‘ingarchiliklari va changdan himoyalashni talab qilmaydigan yuklar (masalan, qattiq yoqilg‘i, ma’dan (ruda), g‘isht). Bu yuklarni ochiq transport vositalarida tashishga yo‘l qo‘yiladi; chang, ifloslanish va atmosfera yog‘ingarchiliklaridan yaroqsiz holga kelishdan himoya qilinishi lozim bo‘lgan yuklar (masalan, sement, ohak, bo‘r, mineral o‘g‘itlar). Bu yuklarni yopiq universal va ixtisoslashtirilgan konteynerlarda yoki ixtisoslashtirilgan sisternalarda tashishga yo‘l qo‘yiladi. To‘kma yuklar saqlash usuliga bog‘liq ravishda ikkita katta guruhga bo‘linadi: - ochiq havoda saqlashga yo‘l qo‘yiladigan yuklar; - ochiq havoda saqlanadigan, biroq atmosfera yog‘ingarchiliklarining ta’siriga tortilishga yo‘l qo‘yilmaydigan yuklar. Hajmiy og‘irlik kattaligi bo‘yicha to‘kma (uyma) yuklar quyidagilarga tavsiflanadi: yengil – 600 kg/m3 dan kichik (torf, yog‘och qirindisi, yog‘och bo‘laklari); o‘rtacha – 600-1100 kg/m3 (don, shlak, ko‘mir va boshqalar); og‘ir – 1100-2000 kg/m3 (qum, graviy, shag‘al); o‘ta og‘ir – 2000 kg/m3 dan oshiq (temir rudalari, konsentratlar va hokazolar). Zarrachalarning o‘lchamiga bog‘liq ravishda (yoki granulometrik tarkibga bog‘liq ravishda) to‘kma yuklar quyidagi asosiy guruhlarga bo‘linadi: - o‘ta yirik (zarrachalarning o‘lchami 320 mm dan ortiq); - yirik bo‘lakli (160 – 320 mm); - o‘rtacha bo‘lakli (60 - 160 mm); 4 - aralash transport turlarida transport vositalarida tashish maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar (kombinatsiyalangan tashishlar); - ularni yuklash va tushirishni o‘zining yurishi yoki shatakka olish usuli bilan amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar (avtotexnika, qishloq xo‘jaligi texnikasi, transport asbob-uskunalari va hokazolar). Uyib tashiladigan va to‘kma yuklarning tasnifi Uyib tashiladigan yuklar fizikaviy-kimyoviy xususiyatlariga bog‘liq ravishda ikkita guruhga bo‘linadi: atmosfera yog‘ingarchiliklari va changdan himoyalashni talab qilmaydigan yuklar (masalan, qattiq yoqilg‘i, ma’dan (ruda), g‘isht). Bu yuklarni ochiq transport vositalarida tashishga yo‘l qo‘yiladi; chang, ifloslanish va atmosfera yog‘ingarchiliklaridan yaroqsiz holga kelishdan himoya qilinishi lozim bo‘lgan yuklar (masalan, sement, ohak, bo‘r, mineral o‘g‘itlar). Bu yuklarni yopiq universal va ixtisoslashtirilgan konteynerlarda yoki ixtisoslashtirilgan sisternalarda tashishga yo‘l qo‘yiladi. To‘kma yuklar saqlash usuliga bog‘liq ravishda ikkita katta guruhga bo‘linadi: - ochiq havoda saqlashga yo‘l qo‘yiladigan yuklar; - ochiq havoda saqlanadigan, biroq atmosfera yog‘ingarchiliklarining ta’siriga tortilishga yo‘l qo‘yilmaydigan yuklar. Hajmiy og‘irlik kattaligi bo‘yicha to‘kma (uyma) yuklar quyidagilarga tavsiflanadi: yengil – 600 kg/m3 dan kichik (torf, yog‘och qirindisi, yog‘och bo‘laklari); o‘rtacha – 600-1100 kg/m3 (don, shlak, ko‘mir va boshqalar); og‘ir – 1100-2000 kg/m3 (qum, graviy, shag‘al); o‘ta og‘ir – 2000 kg/m3 dan oshiq (temir rudalari, konsentratlar va hokazolar). Zarrachalarning o‘lchamiga bog‘liq ravishda (yoki granulometrik tarkibga bog‘liq ravishda) to‘kma yuklar quyidagi asosiy guruhlarga bo‘linadi: - o‘ta yirik (zarrachalarning o‘lchami 320 mm dan ortiq); - yirik bo‘lakli (160 – 320 mm); - o‘rtacha bo‘lakli (60 - 160 mm); 5 - kichik bo‘lakli (10 - 60 m); - yirik donli (2 - 10 mm); - mayda donli (0,5 – 2,0 mm); - kukunsimon (0,05 – 0,5 mm); - changsimon (0,05 mm dan kichik). To‘kma yuklarni ko‘chirish mexanizmi bo‘yicha ikkita turga ajratish qabul qilingan: - “quruq ko‘chirish” deb ataluvchi ko‘chirishga tortilgan yuklar; - nam holatda ko‘chirishga tortilgan yuklar. Nam holatda ko‘chirishga tortilgan yuklar tiksotrop yuklar deb atalidi. Bunday ko‘chirish to‘kma yukda namlikning bo‘lishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Bo‘laklanganlik bo‘yicha (granulometrik tarkib bo‘yicha) quyidagilar ajratiladi: - saralangan yuklar – ularda eng katta va eng kichik bo‘laklarning o‘lchamlarining nisbati 2,5 ga teng yoki undan kichik bo‘lgan to‘kma yuklar; - oddiy yuklar – bu nisbat 2,5 dan katta bo‘lgan yuklar. Tarali-donali yuklarning tasnifi Upakovkaning borligiga bog‘liq ravishda: tarasiz va tarali yuklar. Tarasiz yuklar tashish uchun ixtisoslashtirilgan transport vositasini talab qiladi (samosval avtomobillar, sisternalar, beton qorigichlar va boshqalar). Aksariyat tarali yuklar “bortli platforma” tipidagi avtomobillar, shuningdek furgonlar va refrijeratorlarda tashiladi. Tarali yuklar taraga bog‘liq ravishda yashikli, dumalaydigan (bochkalar, buxtalar, rulonlar) va qoplardagi yuklarga bo‘linadi. Yashikli yuklar parallelepiped shakliga ega bo‘ladi va turli materiallardan ishlanadi. Yog‘och yashiklar ko‘proq tarqalgan. Shuningdek metall, plastmassa, kartondan ishlangan yashiklar ham mavjud. Dumalaydigan yuklar silindrik shaklga ega bo‘ladi. Bunday yuklarni omborda ko‘chirishni, shuningdek yuklash-tushirishni ularni to‘shamalar yoki maxsus yo‘naltiruvchilar bo‘ylab dumalatish bilan amalga oshirish mumkin. 5 - kichik bo‘lakli (10 - 60 m); - yirik donli (2 - 10 mm); - mayda donli (0,5 – 2,0 mm); - kukunsimon (0,05 – 0,5 mm); - changsimon (0,05 mm dan kichik). To‘kma yuklarni ko‘chirish mexanizmi bo‘yicha ikkita turga ajratish qabul qilingan: - “quruq ko‘chirish” deb ataluvchi ko‘chirishga tortilgan yuklar; - nam holatda ko‘chirishga tortilgan yuklar. Nam holatda ko‘chirishga tortilgan yuklar tiksotrop yuklar deb atalidi. Bunday ko‘chirish to‘kma yukda namlikning bo‘lishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Bo‘laklanganlik bo‘yicha (granulometrik tarkib bo‘yicha) quyidagilar ajratiladi: - saralangan yuklar – ularda eng katta va eng kichik bo‘laklarning o‘lchamlarining nisbati 2,5 ga teng yoki undan kichik bo‘lgan to‘kma yuklar; - oddiy yuklar – bu nisbat 2,5 dan katta bo‘lgan yuklar. Tarali-donali yuklarning tasnifi Upakovkaning borligiga bog‘liq ravishda: tarasiz va tarali yuklar. Tarasiz yuklar tashish uchun ixtisoslashtirilgan transport vositasini talab qiladi (samosval avtomobillar, sisternalar, beton qorigichlar va boshqalar). Aksariyat tarali yuklar “bortli platforma” tipidagi avtomobillar, shuningdek furgonlar va refrijeratorlarda tashiladi. Tarali yuklar taraga bog‘liq ravishda yashikli, dumalaydigan (bochkalar, buxtalar, rulonlar) va qoplardagi yuklarga bo‘linadi. Yashikli yuklar parallelepiped shakliga ega bo‘ladi va turli materiallardan ishlanadi. Yog‘och yashiklar ko‘proq tarqalgan. Shuningdek metall, plastmassa, kartondan ishlangan yashiklar ham mavjud. Dumalaydigan yuklar silindrik shaklga ega bo‘ladi. Bunday yuklarni omborda ko‘chirishni, shuningdek yuklash-tushirishni ularni to‘shamalar yoki maxsus yo‘naltiruvchilar bo‘ylab dumalatish bilan amalga oshirish mumkin. 6 Qopli yuklar – bu qoplarga solingan, ma’lum bir og‘irlikka – qo‘lda yuklash- tushirish mumkin bo‘lishi uchun asosan 50 kg og‘irlikka ega bo‘lgan oquvchan yuklardir. Barcha tarali yuklarni mexanizatsiyalashgan yuklash-tushirishni ta’minlash uchun tagliklarga joylashtirish va transport paketiga shakllantirish mumkin. Og‘irlikka bog‘liq ravishda: yengil vaznli yuklar – 250 kg dan oshiq bo‘lmagan og‘irlikka ega bo‘lgan yuklar. Ularga voylok, teri, paklya, fanera, quruq suvoq, mashinalarning yengil detallari va hokazolar kabi materiallar kiradi; og‘ir vaznli yuklar – alohida yuk o‘rnining og‘irligi 250 kg dan 50 t gacha oraliqda bo‘lgan yuklar. Og‘ir vaznli yuklarga og‘irligi 50 t dan ortiq bo‘lmagan barcha taxlanadigan, to‘kma, yarim suyuq, suyuq va taxlanmaydigan yuklar kiradi; o‘ta og‘ir yuklar – og‘irligi 50 t dan ortiq bo‘lgan yuklar. Ularga taxlanmaydigan donabay yuklar kiradi. Bunday yuklarni stroplashga faqatgina yuqori malakali stroplovchiga ruxsat beriladi; o‘lik yuklar – yuklarning noma’lum og‘irlikka ega bo‘lgan alohida toifasi. Fundamentga anker boltlar bilan mahkamlangan, yerga ko‘milgan, yerga qo‘shilib muzlab qolgan, yuk bilan bir-biriga qisilgan yuklarni o‘lik yuklar deb hisoblash qabul qilingan. O‘lik yuklarni kran bilan ko‘tarish ta’qiqlanadi. Bitta yuk o‘rnining og‘irligi va o‘lchamlariga bog‘liq ravishda quyidagi yuklar ajratiladi: - odatdagi – bitta yuk joyining og‘irligi 250 kg gacha bo‘lgan, dumalaydigan yuklar uchun (bochkalar, barabanlar, silindrlar, g‘altaklar, rulonlar va buxtalar) – 500 kg gacha bo‘lgan yuklar; - og‘ir vaznli – bitta yuk o‘rnining og‘irligi 250 kg dan ortiq bo‘lgan, dumalaydigan yuklar uchun – bitta yuk joyining og‘irligi 500 kg dan ortiq bo‘lgan yuklar, ularni yuklash va tushirish uchun mashina va mexanizmlarni qo‘llash talab qilinadi; - nogabarit og‘ir vaznli yuklar, ularni tashish uchun maxsus transport vositalari – og‘ir vaznli yuklarni tashiydigan yarim tirkamalar yoki tirkamalar talab qilinadi; 6 Qopli yuklar – bu qoplarga solingan, ma’lum bir og‘irlikka – qo‘lda yuklash- tushirish mumkin bo‘lishi uchun asosan 50 kg og‘irlikka ega bo‘lgan oquvchan yuklardir. Barcha tarali yuklarni mexanizatsiyalashgan yuklash-tushirishni ta’minlash uchun tagliklarga joylashtirish va transport paketiga shakllantirish mumkin. Og‘irlikka bog‘liq ravishda: yengil vaznli yuklar – 250 kg dan oshiq bo‘lmagan og‘irlikka ega bo‘lgan yuklar. Ularga voylok, teri, paklya, fanera, quruq suvoq, mashinalarning yengil detallari va hokazolar kabi materiallar kiradi; og‘ir vaznli yuklar – alohida yuk o‘rnining og‘irligi 250 kg dan 50 t gacha oraliqda bo‘lgan yuklar. Og‘ir vaznli yuklarga og‘irligi 50 t dan ortiq bo‘lmagan barcha taxlanadigan, to‘kma, yarim suyuq, suyuq va taxlanmaydigan yuklar kiradi; o‘ta og‘ir yuklar – og‘irligi 50 t dan ortiq bo‘lgan yuklar. Ularga taxlanmaydigan donabay yuklar kiradi. Bunday yuklarni stroplashga faqatgina yuqori malakali stroplovchiga ruxsat beriladi; o‘lik yuklar – yuklarning noma’lum og‘irlikka ega bo‘lgan alohida toifasi. Fundamentga anker boltlar bilan mahkamlangan, yerga ko‘milgan, yerga qo‘shilib muzlab qolgan, yuk bilan bir-biriga qisilgan yuklarni o‘lik yuklar deb hisoblash qabul qilingan. O‘lik yuklarni kran bilan ko‘tarish ta’qiqlanadi. Bitta yuk o‘rnining og‘irligi va o‘lchamlariga bog‘liq ravishda quyidagi yuklar ajratiladi: - odatdagi – bitta yuk joyining og‘irligi 250 kg gacha bo‘lgan, dumalaydigan yuklar uchun (bochkalar, barabanlar, silindrlar, g‘altaklar, rulonlar va buxtalar) – 500 kg gacha bo‘lgan yuklar; - og‘ir vaznli – bitta yuk o‘rnining og‘irligi 250 kg dan ortiq bo‘lgan, dumalaydigan yuklar uchun – bitta yuk joyining og‘irligi 500 kg dan ortiq bo‘lgan yuklar, ularni yuklash va tushirish uchun mashina va mexanizmlarni qo‘llash talab qilinadi; - nogabarit og‘ir vaznli yuklar, ularni tashish uchun maxsus transport vositalari – og‘ir vaznli yuklarni tashiydigan yarim tirkamalar yoki tirkamalar talab qilinadi; 7 - mayda donali yuklar. Shakl va o‘lchamlarga bog‘liq ravishda: gabaritdagi yuk – uning o‘lchamlari temir yo‘l vagonlarining gabaritlaridan, relssiz yer usti transportining boshqa turlari uchun – O‘zbekiston Respublikasi yo‘l harakati Qoidalarida belgilangan me’yorlardan ortiq bo‘lmagan yuk; nogabarit yuk – uning o‘lchamlari temir yo‘l vagonlarining yoki relssiz yer usti transportining gabaritlaridan tashqariga chiqadigan yuk. Nogabarit yuklar katta qozonlar, mashinalar, transformatorlar va hokazolar bo‘lishi mumkin. Gabaritdan chiqish o‘lchamlari yuklarni inshootlar va transport vositasi orasidagi oraliqni qisqartirish hisobiga tashish mumkin bo‘ladigan ma’lum bir kattaliklardan oshmasligi lozim. Xavfli yuklarning tasnifi Xavfli yuklarga tashishda ularga xos bo‘lgan xossalar va xususiyatlar tufayli odamning hayoti va sog‘lig‘iga tahdid solishi, atrof-muhitga zarar yetkazishi, moddiy boyliklarning shikastlanishi yoki yo‘q qilinishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan har qanday moddalar, materiallar, mahsulotlar, ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyatning chiqindilari kiradi. Xavfli yuklarni tashishga tayyorlash va tashishni tashkil qilishda tashishning xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha asosiy qoidalarni o‘rnatadigan direktiv hujjatlarga tayanish zarur bo‘ladi. Xavfli yuklarni xalqaro tashishlarda Yevropa xavfli yuklarni avtomobil transporti bilan xalqaro tashish to‘g‘risidagi Kelishuvi ADR (DOPOG) amal qiladi. DOPOG ning oxirgi tahriri 2011 yildagi tahrir (DOPOG-2011) bo‘lib hisoblanadi, u BMT ning xavfli yuklarni tashish bo‘yicha tavsiyalarining Tiplashgan Qoidalarini maksimal darajada hisobga oladi. DOPOG ni qabul qilishdan asosiy maqsad – tashish uchun o‘ta xavfli bo‘lgan yuklardan tashqari boshqa tashiladigan yuklarning nomenklaturasini cheklamasdan turib tashishlarning xavfsizligini oshirish hisoblanadi. Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun DOPOG faqatgina tashuvchiga qo‘yiladigan talablarni emas, balki yukning egasiga qo‘yiladigan talablarni ham, taralar va transport vositalarini ishlab 7 - mayda donali yuklar. Shakl va o‘lchamlarga bog‘liq ravishda: gabaritdagi yuk – uning o‘lchamlari temir yo‘l vagonlarining gabaritlaridan, relssiz yer usti transportining boshqa turlari uchun – O‘zbekiston Respublikasi yo‘l harakati Qoidalarida belgilangan me’yorlardan ortiq bo‘lmagan yuk; nogabarit yuk – uning o‘lchamlari temir yo‘l vagonlarining yoki relssiz yer usti transportining gabaritlaridan tashqariga chiqadigan yuk. Nogabarit yuklar katta qozonlar, mashinalar, transformatorlar va hokazolar bo‘lishi mumkin. Gabaritdan chiqish o‘lchamlari yuklarni inshootlar va transport vositasi orasidagi oraliqni qisqartirish hisobiga tashish mumkin bo‘ladigan ma’lum bir kattaliklardan oshmasligi lozim. Xavfli yuklarning tasnifi Xavfli yuklarga tashishda ularga xos bo‘lgan xossalar va xususiyatlar tufayli odamning hayoti va sog‘lig‘iga tahdid solishi, atrof-muhitga zarar yetkazishi, moddiy boyliklarning shikastlanishi yoki yo‘q qilinishiga olib kelishi mumkin bo‘lgan har qanday moddalar, materiallar, mahsulotlar, ishlab chiqarish yoki boshqa faoliyatning chiqindilari kiradi. Xavfli yuklarni tashishga tayyorlash va tashishni tashkil qilishda tashishning xavfsizligini ta’minlash bo‘yicha asosiy qoidalarni o‘rnatadigan direktiv hujjatlarga tayanish zarur bo‘ladi. Xavfli yuklarni xalqaro tashishlarda Yevropa xavfli yuklarni avtomobil transporti bilan xalqaro tashish to‘g‘risidagi Kelishuvi ADR (DOPOG) amal qiladi. DOPOG ning oxirgi tahriri 2011 yildagi tahrir (DOPOG-2011) bo‘lib hisoblanadi, u BMT ning xavfli yuklarni tashish bo‘yicha tavsiyalarining Tiplashgan Qoidalarini maksimal darajada hisobga oladi. DOPOG ni qabul qilishdan asosiy maqsad – tashish uchun o‘ta xavfli bo‘lgan yuklardan tashqari boshqa tashiladigan yuklarning nomenklaturasini cheklamasdan turib tashishlarning xavfsizligini oshirish hisoblanadi. Qo‘yilgan maqsadga erishish uchun DOPOG faqatgina tashuvchiga qo‘yiladigan talablarni emas, balki yukning egasiga qo‘yiladigan talablarni ham, taralar va transport vositalarini ishlab 8 chiqaruvchilarga qo‘yiladigan talablarni ham, shuningdek yo‘l harakatini boshqaruvchi organlarga qo‘yiladigan talablarni ham belgilaydi. 8 chiqaruvchilarga qo‘yiladigan talablarni ham, shuningdek yo‘l harakatini boshqaruvchi organlarga qo‘yiladigan talablarni ham belgilaydi.