YUKLARNI TASNIFLASHNING VAZIFASI. YUKLARNING XALQARO TASHUVLAR BO‘YICHA TASNIFLANISHI

Yuklangan vaqt

2024-07-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

8

Faytl hajmi

33,8 KB


1 YUKLARNI TASNIFLASHNING VAZIFASI. YUKLARNING XALQARO TASHUVLAR BO‘YICHA TASNIFLANISHI Reja: 1. Yuklarni tasniflashning vazifasi. Tasniflash belgilari 2. Yuklarning tovar tasnifi (nomenklaturasi) 3. Yuklarning transport tasnifi Tayanch so‘z va iboralar: tovar tasnifi, transport tasnifi, tarif tasinifi, uyg‘unlashtirilgan tizim, quyma – quyib tashiladigan, tarasiz suyuq yuk; quruq yuklar, quyib tashiladigan yuklar; uyma yuklar, to‘kma yuklar, donali yuklar, bosh yuklar. 3. Yuklarning transport tasnifi Transportda yuklarning quyidagi asosiy turlari ajratiladi: quyma – quyib tashiladigan, tarasiz suyuq yuk; quruq – quyib tashiladigan yuklardan tashqari har qanday yuk; uyib tashiladigan – uyib tashiladigan tarasiz quruq yuk; to‘kma – tarasiz tashiladigan don-dunlar; donali – alohida yuk joylaridan tashkil topadigan quruq yuk; bosh yuk – turli donali yuklar. Yuk, upakovka va o‘rash materiallarining turlari klassifikatoriga muvofiq yukning turi deganda bir tipdagi predmetlar yoki upakovkalardan tashkil topadigan va uning shakli yuk operatsiyalari, tashish, taxlash va joylashtirishga ta’sir 1 YUKLARNI TASNIFLASHNING VAZIFASI. YUKLARNING XALQARO TASHUVLAR BO‘YICHA TASNIFLANISHI Reja: 1. Yuklarni tasniflashning vazifasi. Tasniflash belgilari 2. Yuklarning tovar tasnifi (nomenklaturasi) 3. Yuklarning transport tasnifi Tayanch so‘z va iboralar: tovar tasnifi, transport tasnifi, tarif tasinifi, uyg‘unlashtirilgan tizim, quyma – quyib tashiladigan, tarasiz suyuq yuk; quruq yuklar, quyib tashiladigan yuklar; uyma yuklar, to‘kma yuklar, donali yuklar, bosh yuklar. 3. Yuklarning transport tasnifi Transportda yuklarning quyidagi asosiy turlari ajratiladi: quyma – quyib tashiladigan, tarasiz suyuq yuk; quruq – quyib tashiladigan yuklardan tashqari har qanday yuk; uyib tashiladigan – uyib tashiladigan tarasiz quruq yuk; to‘kma – tarasiz tashiladigan don-dunlar; donali – alohida yuk joylaridan tashkil topadigan quruq yuk; bosh yuk – turli donali yuklar. Yuk, upakovka va o‘rash materiallarining turlari klassifikatoriga muvofiq yukning turi deganda bir tipdagi predmetlar yoki upakovkalardan tashkil topadigan va uning shakli yuk operatsiyalari, tashish, taxlash va joylashtirishga ta’sir
2 ko‘rsatadigan yaxlit birlikka keltirilgan yuk tushuniladi. Yuk o‘zida upakovkasiz, masalan, uyib, to‘kib yoki quyib tashiladigan suyuq yoki qattiq moddalarni ham taqdim qilishi mumkin. Yuklarning quyidagi turlari ajratiladi: - o‘ralmagan donali yuk, to‘kib, uyib va quyib tashiladigan yuklardan tashqari; - katta yuk konteynerlari; - yuk konteynerlari, katta yuk konteynerlaridan tashqari; - tagliklardagi yuklar; - bog‘langan yuk; - o‘zining yuritmasiga ega bo‘lgan harakatlanuvchi qurilmalar; - harakatlanuvchi qurilmalar, o‘zining yuritmasiga ega bo‘lgan harakatlanuvchi qurilmalardan tashqari; - yuklarning boshqa turlari. Bosh yuklarning tasnifi Bosh yuklar – bu o‘ralgan yoki upakovkasiz donali yuklardir. Upakovkaning turi bo‘yicha bu - tara-upakovkadagi (qoplar, qutilar, yashiklardagi) yuklar, shuningdek yiriklashtirilgan yuk va transport birligidagi (paketlar, tagliklar, treylerlar, konteynerlar, lixterlar va hokazolardagi) yuklardir. Bosh yuklar quyidagi toifalarga (tagguruhlarga) tasniflanadi: metall mahsulotlar: prokatlangan (yoyilgan) metall, profilli, listli metall, quyilgan metall, o‘ralgan simlar, metall quvurlar, bog‘lamlardagi sim materiallar, rulon qilib o‘ralgan lentali material, metallolom, relslar, balkalar (to‘sinlar), metall buyumlar; harakatlanuvchi texnika: gusenitsali va g‘ildirakli harakatlanuvchi texnik vositalar; temir-beton buyumlar va konstruksiyalar: balkalar, rigellar, shpallar, kolonnalar (ustunlar), svaylar (qoziq ustunlar), plitalar, panellar, bloklar, fundamentlar va boshqa detallar (zinapoya marshlari, maydonchalar, parapet plitalar va boshqalar); 2 ko‘rsatadigan yaxlit birlikka keltirilgan yuk tushuniladi. Yuk o‘zida upakovkasiz, masalan, uyib, to‘kib yoki quyib tashiladigan suyuq yoki qattiq moddalarni ham taqdim qilishi mumkin. Yuklarning quyidagi turlari ajratiladi: - o‘ralmagan donali yuk, to‘kib, uyib va quyib tashiladigan yuklardan tashqari; - katta yuk konteynerlari; - yuk konteynerlari, katta yuk konteynerlaridan tashqari; - tagliklardagi yuklar; - bog‘langan yuk; - o‘zining yuritmasiga ega bo‘lgan harakatlanuvchi qurilmalar; - harakatlanuvchi qurilmalar, o‘zining yuritmasiga ega bo‘lgan harakatlanuvchi qurilmalardan tashqari; - yuklarning boshqa turlari. Bosh yuklarning tasnifi Bosh yuklar – bu o‘ralgan yoki upakovkasiz donali yuklardir. Upakovkaning turi bo‘yicha bu - tara-upakovkadagi (qoplar, qutilar, yashiklardagi) yuklar, shuningdek yiriklashtirilgan yuk va transport birligidagi (paketlar, tagliklar, treylerlar, konteynerlar, lixterlar va hokazolardagi) yuklardir. Bosh yuklar quyidagi toifalarga (tagguruhlarga) tasniflanadi: metall mahsulotlar: prokatlangan (yoyilgan) metall, profilli, listli metall, quyilgan metall, o‘ralgan simlar, metall quvurlar, bog‘lamlardagi sim materiallar, rulon qilib o‘ralgan lentali material, metallolom, relslar, balkalar (to‘sinlar), metall buyumlar; harakatlanuvchi texnika: gusenitsali va g‘ildirakli harakatlanuvchi texnik vositalar; temir-beton buyumlar va konstruksiyalar: balkalar, rigellar, shpallar, kolonnalar (ustunlar), svaylar (qoziq ustunlar), plitalar, panellar, bloklar, fundamentlar va boshqa detallar (zinapoya marshlari, maydonchalar, parapet plitalar va boshqalar);
3 konteynerlar: yirik tonnajli – brutto og‘irligi 10 t dan 30 t gacha, o‘rtacha tonnajli – 3 t dan 5 t gacha, kichik tonnajli – 0,625 t dan 1,25 t gacha, universal va ixtisoslashtirilgan: yumshoq, izotermik, refrijerator, ochiq, sisternalar, platformalar va hokazolar; paketlangan yuklar – taradagi yoki tarasiz donali yuklardan tashkil topadigan yuk partiyasi: bog‘langan (plenkaga o‘ralgan), tagliklardagi paketlar, blok- va strop- paketlar; tara-upakovkadagi va donabay yuklar: bitta o‘rnining og‘irligi 500 kg dan kam bo‘lgan, bitta o‘rnining og‘irligi 500 kg dan ortiq bo‘lgan og‘ir vaznli, uzun va bahaybat – uzunligi 3 m dan ortiq, kengligi 2,6 m dan ortiq, balandligi 2,1 m dan ortiq, nogabarit – balandligi 4 m dan ortiq, kengligi 2,5 m dan ortiq va transport vositasi platformasining orqa bortidan yoki chekkasidan 2 m dan ortiq chiqib turadigan yuklar; dumalaydigan-bochkali yuklar: yog‘och, metall va plastmassa bochkalar va barabanlar, kabel o‘ralgan barabanlar, bog‘langan va alohida avtoshinalar, g‘altaklar va chulg‘amlar, silindrik va konussimon savatlar; yirik gabaritli va og‘ir vaznli yuklar; yog‘och materiallari: dumaloq yog‘och materiallar, tilingan paketlangan yog‘och materiallar, fanera, pachkalangan yog‘och plitalar, xarilar, tilingan brus va hokazolar. Yuklarning transport tavsiflari va fizikaviy-kimyoviy xususiyatlari, tashish masofasi va foydalaniladigan transport turlariga bog‘liq ravishda barcha bosh yuklarni quyidagilarga ajratish mumkin: - konteynerlarga qo‘l keladigan yuklar, ularni konteynerlarda tashish mumkin bo‘lgan va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar; - konteynerlarga qo‘l kelmaydigan yuklar, ularni konteynerlarda tashish mumkin bo‘lgan, biroq bu iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmagan yuklar; - paketlar, tagliklar, palletlar, rolltreylerlar yoki maxsus ko‘p o‘qli tirkamalarda yiriklashtirilgan birliklarda tashish maqsadga muvofiq bo‘ladigan yuklar; 3 konteynerlar: yirik tonnajli – brutto og‘irligi 10 t dan 30 t gacha, o‘rtacha tonnajli – 3 t dan 5 t gacha, kichik tonnajli – 0,625 t dan 1,25 t gacha, universal va ixtisoslashtirilgan: yumshoq, izotermik, refrijerator, ochiq, sisternalar, platformalar va hokazolar; paketlangan yuklar – taradagi yoki tarasiz donali yuklardan tashkil topadigan yuk partiyasi: bog‘langan (plenkaga o‘ralgan), tagliklardagi paketlar, blok- va strop- paketlar; tara-upakovkadagi va donabay yuklar: bitta o‘rnining og‘irligi 500 kg dan kam bo‘lgan, bitta o‘rnining og‘irligi 500 kg dan ortiq bo‘lgan og‘ir vaznli, uzun va bahaybat – uzunligi 3 m dan ortiq, kengligi 2,6 m dan ortiq, balandligi 2,1 m dan ortiq, nogabarit – balandligi 4 m dan ortiq, kengligi 2,5 m dan ortiq va transport vositasi platformasining orqa bortidan yoki chekkasidan 2 m dan ortiq chiqib turadigan yuklar; dumalaydigan-bochkali yuklar: yog‘och, metall va plastmassa bochkalar va barabanlar, kabel o‘ralgan barabanlar, bog‘langan va alohida avtoshinalar, g‘altaklar va chulg‘amlar, silindrik va konussimon savatlar; yirik gabaritli va og‘ir vaznli yuklar; yog‘och materiallari: dumaloq yog‘och materiallar, tilingan paketlangan yog‘och materiallar, fanera, pachkalangan yog‘och plitalar, xarilar, tilingan brus va hokazolar. Yuklarning transport tavsiflari va fizikaviy-kimyoviy xususiyatlari, tashish masofasi va foydalaniladigan transport turlariga bog‘liq ravishda barcha bosh yuklarni quyidagilarga ajratish mumkin: - konteynerlarga qo‘l keladigan yuklar, ularni konteynerlarda tashish mumkin bo‘lgan va iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar; - konteynerlarga qo‘l kelmaydigan yuklar, ularni konteynerlarda tashish mumkin bo‘lgan, biroq bu iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo‘lmagan yuklar; - paketlar, tagliklar, palletlar, rolltreylerlar yoki maxsus ko‘p o‘qli tirkamalarda yiriklashtirilgan birliklarda tashish maqsadga muvofiq bo‘ladigan yuklar;
4 - aralash transport turlarida transport vositalarida tashish maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar (kombinatsiyalangan tashishlar); - ularni yuklash va tushirishni o‘zining yurishi yoki shatakka olish usuli bilan amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar (avtotexnika, qishloq xo‘jaligi texnikasi, transport asbob-uskunalari va hokazolar). Uyib tashiladigan va to‘kma yuklarning tasnifi Uyib tashiladigan yuklar fizikaviy-kimyoviy xususiyatlariga bog‘liq ravishda ikkita guruhga bo‘linadi: atmosfera yog‘ingarchiliklari va changdan himoyalashni talab qilmaydigan yuklar (masalan, qattiq yoqilg‘i, ma’dan (ruda), g‘isht). Bu yuklarni ochiq transport vositalarida tashishga yo‘l qo‘yiladi; chang, ifloslanish va atmosfera yog‘ingarchiliklaridan yaroqsiz holga kelishdan himoya qilinishi lozim bo‘lgan yuklar (masalan, sement, ohak, bo‘r, mineral o‘g‘itlar). Bu yuklarni yopiq universal va ixtisoslashtirilgan konteynerlarda yoki ixtisoslashtirilgan sisternalarda tashishga yo‘l qo‘yiladi. To‘kma yuklar saqlash usuliga bog‘liq ravishda ikkita katta guruhga bo‘linadi: - ochiq havoda saqlashga yo‘l qo‘yiladigan yuklar; - ochiq havoda saqlanadigan, biroq atmosfera yog‘ingarchiliklarining ta’siriga tortilishga yo‘l qo‘yilmaydigan yuklar. Hajmiy og‘irlik kattaligi bo‘yicha to‘kma (uyma) yuklar quyidagilarga tavsiflanadi: yengil – 600 kg/m3 dan kichik (torf, yog‘och qirindisi, yog‘och bo‘laklari); o‘rtacha – 600-1100 kg/m3 (don, shlak, ko‘mir va boshqalar); og‘ir – 1100-2000 kg/m3 (qum, graviy, shag‘al); o‘ta og‘ir – 2000 kg/m3 dan oshiq (temir rudalari, konsentratlar va hokazolar). Zarrachalarning o‘lchamiga bog‘liq ravishda (yoki granulometrik tarkibga bog‘liq ravishda) to‘kma yuklar quyidagi asosiy guruhlarga bo‘linadi: - o‘ta yirik (zarrachalarning o‘lchami 320 mm dan ortiq); - yirik bo‘lakli (160 – 320 mm); - o‘rtacha bo‘lakli (60 - 160 mm); 4 - aralash transport turlarida transport vositalarida tashish maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar (kombinatsiyalangan tashishlar); - ularni yuklash va tushirishni o‘zining yurishi yoki shatakka olish usuli bilan amalga oshirish maqsadga muvofiq bo‘lgan yuklar (avtotexnika, qishloq xo‘jaligi texnikasi, transport asbob-uskunalari va hokazolar). Uyib tashiladigan va to‘kma yuklarning tasnifi Uyib tashiladigan yuklar fizikaviy-kimyoviy xususiyatlariga bog‘liq ravishda ikkita guruhga bo‘linadi: atmosfera yog‘ingarchiliklari va changdan himoyalashni talab qilmaydigan yuklar (masalan, qattiq yoqilg‘i, ma’dan (ruda), g‘isht). Bu yuklarni ochiq transport vositalarida tashishga yo‘l qo‘yiladi; chang, ifloslanish va atmosfera yog‘ingarchiliklaridan yaroqsiz holga kelishdan himoya qilinishi lozim bo‘lgan yuklar (masalan, sement, ohak, bo‘r, mineral o‘g‘itlar). Bu yuklarni yopiq universal va ixtisoslashtirilgan konteynerlarda yoki ixtisoslashtirilgan sisternalarda tashishga yo‘l qo‘yiladi. To‘kma yuklar saqlash usuliga bog‘liq ravishda ikkita katta guruhga bo‘linadi: - ochiq havoda saqlashga yo‘l qo‘yiladigan yuklar; - ochiq havoda saqlanadigan, biroq atmosfera yog‘ingarchiliklarining ta’siriga tortilishga yo‘l qo‘yilmaydigan yuklar. Hajmiy og‘irlik kattaligi bo‘yicha to‘kma (uyma) yuklar quyidagilarga tavsiflanadi: yengil – 600 kg/m3 dan kichik (torf, yog‘och qirindisi, yog‘och bo‘laklari); o‘rtacha – 600-1100 kg/m3 (don, shlak, ko‘mir va boshqalar); og‘ir – 1100-2000 kg/m3 (qum, graviy, shag‘al); o‘ta og‘ir – 2000 kg/m3 dan oshiq (temir rudalari, konsentratlar va hokazolar). Zarrachalarning o‘lchamiga bog‘liq ravishda (yoki granulometrik tarkibga bog‘liq ravishda) to‘kma yuklar quyidagi asosiy guruhlarga bo‘linadi: - o‘ta yirik (zarrachalarning o‘lchami 320 mm dan ortiq); - yirik bo‘lakli (160 – 320 mm); - o‘rtacha bo‘lakli (60 - 160 mm);
5 - kichik bo‘lakli (10 - 60 m); - yirik donli (2 - 10 mm); - mayda donli (0,5 – 2,0 mm); - kukunsimon (0,05 – 0,5 mm); - changsimon (0,05 mm dan kichik). To‘kma yuklarni ko‘chirish mexanizmi bo‘yicha ikkita turga ajratish qabul qilingan: - “quruq ko‘chirish” deb ataluvchi ko‘chirishga tortilgan yuklar; - nam holatda ko‘chirishga tortilgan yuklar. Nam holatda ko‘chirishga tortilgan yuklar tiksotrop yuklar deb atalidi. Bunday ko‘chirish to‘kma yukda namlikning bo‘lishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Bo‘laklanganlik bo‘yicha (granulometrik tarkib bo‘yicha) quyidagilar ajratiladi: - saralangan yuklar – ularda eng katta va eng kichik bo‘laklarning o‘lchamlarining nisbati 2,5 ga teng yoki undan kichik bo‘lgan to‘kma yuklar; - oddiy yuklar – bu nisbat 2,5 dan katta bo‘lgan yuklar. Tarali-donali yuklarning tasnifi Upakovkaning borligiga bog‘liq ravishda: tarasiz va tarali yuklar. Tarasiz yuklar tashish uchun ixtisoslashtirilgan transport vositasini talab qiladi (samosval avtomobillar, sisternalar, beton qorigichlar va boshqalar). Aksariyat tarali yuklar “bortli platforma” tipidagi avtomobillar, shuningdek furgonlar va refrijeratorlarda tashiladi. Tarali yuklar taraga bog‘liq ravishda yashikli, dumalaydigan (bochkalar, buxtalar, rulonlar) va qoplardagi yuklarga bo‘linadi. Yashikli yuklar parallelepiped shakliga ega bo‘ladi va turli materiallardan ishlanadi. Yog‘och yashiklar ko‘proq tarqalgan. Shuningdek metall, plastmassa, kartondan ishlangan yashiklar ham mavjud. Dumalaydigan yuklar silindrik shaklga ega bo‘ladi. Bunday yuklarni omborda ko‘chirishni, shuningdek yuklash-tushirishni ularni to‘shamalar yoki maxsus yo‘naltiruvchilar bo‘ylab dumalatish bilan amalga oshirish mumkin. 5 - kichik bo‘lakli (10 - 60 m); - yirik donli (2 - 10 mm); - mayda donli (0,5 – 2,0 mm); - kukunsimon (0,05 – 0,5 mm); - changsimon (0,05 mm dan kichik). To‘kma yuklarni ko‘chirish mexanizmi bo‘yicha ikkita turga ajratish qabul qilingan: - “quruq ko‘chirish” deb ataluvchi ko‘chirishga tortilgan yuklar; - nam holatda ko‘chirishga tortilgan yuklar. Nam holatda ko‘chirishga tortilgan yuklar tiksotrop yuklar deb atalidi. Bunday ko‘chirish to‘kma yukda namlikning bo‘lishiga to‘g‘ridan-to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi. Bo‘laklanganlik bo‘yicha (granulometrik tarkib bo‘yicha) quyidagilar ajratiladi: - saralangan yuklar – ularda eng katta va eng kichik bo‘laklarning o‘lchamlarining nisbati 2,5 ga teng yoki undan kichik bo‘lgan to‘kma yuklar; - oddiy yuklar – bu nisbat 2,5 dan katta bo‘lgan yuklar. Tarali-donali yuklarning tasnifi Upakovkaning borligiga bog‘liq ravishda: tarasiz va tarali yuklar. Tarasiz yuklar tashish uchun ixtisoslashtirilgan transport vositasini talab qiladi (samosval avtomobillar, sisternalar, beton qorigichlar va boshqalar). Aksariyat tarali yuklar “bortli platforma” tipidagi avtomobillar, shuningdek furgonlar va refrijeratorlarda tashiladi. Tarali yuklar taraga bog‘liq ravishda yashikli, dumalaydigan (bochkalar, buxtalar, rulonlar) va qoplardagi yuklarga bo‘linadi. Yashikli yuklar parallelepiped shakliga ega bo‘ladi va turli materiallardan ishlanadi. Yog‘och yashiklar ko‘proq tarqalgan. Shuningdek metall, plastmassa, kartondan ishlangan yashiklar ham mavjud. Dumalaydigan yuklar silindrik shaklga ega bo‘ladi. Bunday yuklarni omborda ko‘chirishni, shuningdek yuklash-tushirishni ularni to‘shamalar yoki maxsus yo‘naltiruvchilar bo‘ylab dumalatish bilan amalga oshirish mumkin.