1 KURS ISHI YURAK ISHEMIK KASALLIKLARI Reja Kirish 1. Yurak ishemik kasalligining taʼrifi va tavsifi 2. Yurak ishemik kasalligining sabablari va risk omillari 3. Yurak ishemik kasalligini davolash va oldini olish usullari Xulosa Foydalanilgana adabiyotlar 2 Kirish Yurak ishemik kasalligi (YIK) — bu yurak-tomir sistemasining eng keng tarqalgan va ogʻir kasalliklaridan biri boʻlib, miokard ishemiyasi va koronar qon aylanishining buzilishi bilan kechadi Zamonaviy dunyoda bu kasallik yurak xastaliklarining asosiy sabablaridan biri hisoblanadi. YIKning vujudga kelishiga turli omillar, jumladan, no salomat ovozli hayot tarzi, genetik moyillik va ekologik muhit taʼsiri sabab boʻlishi mumkin. Shuning uchun ham bu mavzuni oʻrganish va uni oldini olish yoʻllarini aniqlash har bir shaxs va jamiyat uchun dolzarb masala hisoblanadi. 3 Asosiy qism 1. Yurak ishemik kasalligining taʼrifi va tavsifi Yurak ishemik kasalligi (YIK) yurak mushagi (miokard) qon bilan taʼminlanishining surunkali yoki oʻtkir buzilishi natijasida vujudga keladigan ogʻir sogʻliq muammosidir. Bu holatda miokardning bir qismi kerakli miqdorda kislorod va ozuqa moddalarini ololmaydi, bu esa mushak hujayralarining zaiflashishiga yoki vafot etishiga olib keladi YIK koronar arteriyalarning stenoz (tortilish) yoki okkluziya (toʻliq toʻsilish) jarayonlari bilan bogʻliq boʻlib, ular yurakka yetkazib beriladigan qonni chegaralaydi. Bu kasallikning asosiy belgilari koʻkrak boʻlagida ogʻriq hissi, nafas yetishmovchiligi, jismoniy yuklamaga chidamlilikning pasayishi, tez charchash va bosh aylanishi kabi simptomlar bilan ifodalanadi. Koʻkrak ogʻrigʻi — angina pektoris — yurak ishemik kasalligining eng mashhur belgisi boʻlib, u stress yoki jismoniy faoliyat paytida ortadi va dam olish holatida kamayadi. Biroq, baʼzi hollarda ogʻriq dam olishda ham davom etishi mumkin, bu esa ogʻirroq holat — miokard infarkti (yurak shilimi) — belgisidir Miokard ishemiyasi va koronar arteriyalar buzilishining roli YIK rivojlanishida juda muhimdir. Koronar arteriyalar yurak mushagini qon bilan taʼminlovchi tomirlar boʻlib, ularning ichki devorlarida holesterin plaklari toʻplanishi arteriyalarni toraytiradi yoki butunlay toʻsib qoʻyadi. Natijada, yurak mushagi zarur resurslardan mahrum qoladi. Ishemiya holati miokardning energiya yetishmovchiligiga olib keladi, bu esa yurakning normal ishlashiga xalaqit beradi. Agar ishemiyani bartaraf etish uchun derhal chora koʻrilmasa, miokard infarkti kabi hayotga xavf soluvchi holatlar yuzaga kelishi mumkin YIKning asosiy turlari ikkitaga boʻlinadi: angina pektoris va miokard infarkti. Angina pektoris koronar arteriyalar toʻsilgan holda ham yurak mushagining qisman qon bilan taʼminlanishini saqlab turadigan holatdir. Uning belgilari koʻkrak boʻlagida bosim hosil qiluvchi ogʻriq, chap qoʻlga tarqaluvchi noqulaylik va nafas 4 yetishmovchiligi kabi simptomlar bilan namoyon boʻladi. Miokard infarkti esa koronar arteriyalarning toʻliq toʻsilishi natijasida yurak mushagining bir qismi vafot etishiga olib keladi. Bu holat yurak yetishmovchiligi, aritmiya va hatto bemorning vafot etishiga sabab boʻlishi mumkin Yurak ishemik kasalligining diagnostikasi va tashxisi uchun turli usullar qoʻllaniladi. Elektrokardiografiya (EKG), koronar angiografiya, ehokardiografiya va stress testlari kabi diagnostik usullar YIKni aniqlashda muhim rol oʻynaydi. EKG yurak elektr faoliyatini baholash orqali ishemiyani aniqlash imkonini beradi, koronar angiografiya esa arteriyalarning tortilish darajasini aniq koʻrsatadi YIKning oldini olish va davolash uchun farmakologik va nofarmakologik usullar mavjud. Farmakologik davo beta-blokatorlar, statinlar, trombolitiklar va antikoagulyantlar kabi dorivor vositalarni oʻz ichiga oladi. Bu dorilar yurak qon aylanishini yaxshilash, holesterin darajasini kamaytirish va qonning qovushqoqligini pasaytirish maqsadida ishlatiladi. Nofarmakologik usullarga esa sogʻlom ovqatlanish, muntazam jismoniy faollik, vazn kamaytirish va stressni boshqarish kiradi Yurak ishemik kasalligi bilan bogʻliq boʻlgan yanada murakkab holatlarga arterial gipertenziya (yuqori qon bosimi), metabolik sindrom va diabet kabi omillar ham hissa qoʻshadi. Yuqori qon bosimi koronar arteriyalarning elastikligini yoʻqotishiga olib keladi, bu esa arteriyalarning tortilishiga va ishemiyaga sabab boʻladi. Metabolik sindrom esa yuqori triglitserid darajasi, past zichlikli lipoprotein (LDL) holesterin va insulin rezistentligi bilan birga keladi, bu ham YIK rivojlanishiga ulkan xavf tugʻdiradi Yurak ishemik kasalligining sabablari va risk omillari haqida batafsil ma’lumot berish uchun, bu muhim mavzuni chuqurroq o‘rganib chiqamiz. Yurak ishemik kasalligi (YIK) — bu yurak muskullariga yetarli miqdorda qon yetishmasligi natijasida vujudga keladigan patologik holatdir. Unga olib keluvchi sabablar va risk omillari turli-tuman bo‘lib, ularni tushunish davolash va oldini olishda asosiy rol o‘ynaydi Yurak ishemik kasalligining asosiy sabablari 5 Yurak ishemik kasalligi eng ko‘p tarqalgan sababi koronar arteriyalar devorlaridagi yog‘ birikmalaridan hosil bo‘lgan ateroskleroz hisoblanadi. Ateroskleroz deganda qon tomirlarining ichki tomonida yog‘, kalsiy va boshqa moddalar to‘planishi tufayli tomir devorlarining torayishi nazarda tutiladi. Bu jarayon natijasida qon oqimi chegaralanadi va yurakka zarur kislorod va ozuqa moddalari etibormaydi. Natijada, miokardning ishemiyasi yoki yurak shilimi (miokard infarkti) kabi og‘ir holatlarga olib kelishi mumkin Shuningdek, koronar arteriyalarning spazmi ham yurak ishemik kasalligining yana bir sababi bo‘lishi mumkin. Arteriya spazmi — bu qon tomirlarining qisqarib, qon oqimini to‘liq blokirovka qilishi bilan bog‘liq holat. Spazm turli omillar, jumladan, stress, sovuq ta’siri yoki ba’zi dorilarning ta’siri natijasida rivojlanishi mumkin. Bunday holatlar tez-tez qisqa muddatli angina pektoris (ko‘krak og‘rig‘i) belgilarini keltirib chiqaradi 6 2. Yurak ishemik kasalligining sabablari va risk omillari Yurak ishemik kasalligining risk omillari Yurak ishemik kasalligining vujudga kelishiga olib keluvchi risk omillari ikki guruhga bo‘linadi: noqulay turmush tarzi bilan bog‘liq omillar va irsiy/genetik omillar. Har bir guruhning alohida roli bor. No salomat ovozli hayot tarzi No salomat ovozli hayot tarzi — bu YIKning eng muhim risk omillaridan biri hisoblanadi. Jismoniy inaktivlik, sog‘insiz ovqatlanish va stress kabi omillar yurak- qon tomir sistemasini zaiflashtiradi va kasallikning rivojlanishiga sabab bo‘ladi. Jismoniy inaktivlik — bu zamonaviy dunyoda keng tarqalgan muammo. Odam tanasining doimiy harakatsizligi yurak mushaklarining sustlashishiga va metabolizm buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, jismoniy faoliyatning kamayishi vazn ortishiga va metabolik sindromga sabab bo‘ladi, bu esa yana bir qator kasalliklarni, jumladan, arterial gipertenziya va diabetni chaqirib chiqaradi Sog‘insiz ovqatlanish ham yurak ishemik kasalligining katta risk faktoridir. Ko‘proq yog‘li, shirin va tuzli ovqat iste’mol qilish yurak-qon tomir kasalliklariga olib keladi. Masalan, yuqori holesterin darajasi bilan bog‘liq ovqatlanish arteriyalarda yog‘ birikmalarini shakllantiradi. Bundan tashqari, ortiqcha tuz iste’moli qon bosimini oshiradi, bu esa koronar arteriyalar funktsiyasini buzadi Stress ham yurak ishemik kasalligining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Doimiy ravishda ta’sir qiluvchi psixologik stress yurak ritmini buzishi va qon bosimini ko‘tarishi mumkin. Stress paytida organizmda kortizol va adrenalin kabi gormonlar ko‘payib, yurakka yuklamani oshiradi. Natijada, koronar arteriyalar asta- sekin zaiflashib, ishemik holatlar vujudga kelishi mumkin Genetik va irsiy omillar Genetik moyillik ham yurak ishemik kasalligining vujudga kelishida muhim rol o‘ynaydi. Agar oilada yurak-qon tomir kasalliklari bo‘lgan bo‘lsa, unda boshqa a’zolar ham shu kasallikka chalingan bo‘lishi ehtimoli yuqori. Genetik omillar yurak mushaklarining strukturasi, qon tomirlarining elastikligi va metabolizm jarayonlarini ta’sir qilishi mumkin. Shuningdek, genetik omillar orqali 7 organizmning yog‘ almashinuvi va qon bosimi tartibga solinishi ham ta’sir qilishi mumkin Irsiy moyillik bilan birga, ba’zi genetik mutatsiyalar ham yurak ishemik kasalligiga olib kelishi mumkin. Masalan, LDL holesterin darajasini boshqarishga oid genlar buzilishi natijasida yuqori holesterin darajasi rivojlanishi mumkin. Bu esa arteriyalarda yog‘ birikmalarini shakllantirib, koronar arteriya kasalliklariga olib keladi Yurak ishemik kasalligining boshqa risk omillari Yuqori qon bosimi (arterial gipertenziya) — bu yurak ishemik kasalligining yana bir asosiy risk faktoridir. Qon bosimining uzluksiz ko‘tarilishi koronar arteriyalarga qo‘shimcha yuklama beradi va ularda elastiklikning yo‘qolishiga olib keladi. Natijada, arteriyalar devorlari qalinlashib, qon oqimi chegaralanadi. Bu holat miokard ishemiyasini chaqirib chiqarishi mumkin Diabet ham yurak ishemik kasalligining katta risk faktoridir. Diabet bilan og‘rigan odamlarda qand darajasi ko‘tarilgan holda saqlanishi tufayli, qon tomirlarida zararli o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar arteriyalar devorlarining elastikligini yo‘qotishiga va yog‘ birikmalarini shakllantirishiga olib keladi. Shuningdek, diabetik nefropati va periferik angiopati kabi murakkabliklar ham yurak ishemik kasalligini rivojlantirishga yordam beradi Chekish ham yurak ishemik kasalligining katta risk faktoridir. Tembakouning tarkibida nikotin va boshqa zararli moddalar bo‘lib, ular qon tomirlarida spazmga olib keladi va arteriyalarning elastikligini pasaytiradi. Bundan tashqari, chekish qon bosimini oshiradi va tromb hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Chekishdan voz kechish esa yurak-qon tomir kasalliklarining oldini olishda muhim rol o‘ynaydi Ortiqcha vazn va semizlik ham yurak ishemik kasalligining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi. Ortiqcha vazn bilan bog‘liq metabolik sindrom yurak-qon tomir sistemasi uchun qo‘shimcha yuklama yaratadi. Metabolik sindrom bilan og‘rigan odamlarda arterial gipertenziya, yuqori triglitserid darajasi va insulin qarshiligi kuzatiladi. Bu omillar birgalikda yurak ishemik kasalligini rivojlantirishga olib keladi 8 Yurak ishemik kasalligining belgilari har bir bemorda turlicha boʻlishi mumkin. Baʼzi bemorlarda kasallikning alohida belgilari boʻlmaydi, bu esa uning aniqlanishini qiyinlashtiradi. Bunday holatlarda kasallik keyinchalik ogʻirroq shakllarda namoyon boʻlishi mumkin. Shuning uchun ham yoshi 40 yoshdan oshgan insonlar, xususan erkaklar va irsiy moyillik bor bemorlar uchun muntazam tibbiy koʻrikdan oʻtish tavsiya etiladi Yurak ishemik kasalligining salbiy taʼsiri faqat yurakka cheklanib qolmaydi; u butun organizmga taʼsir oʻtkazadi. Masalan, yurak yetishmovchiligi natijasida buyraklar, oʻpka va miya ham zarar koʻrishi mumkin. Shuning uchun ham YIKni davolash va oldini olish sogʻliqni saqlashning eng muhim sohalaridan biridir. Zamonaviy tibbiyotda YIKni davolashning yangi usullari, masalan, koronar stenting va bypass operatsiyalari keng qoʻllanilmoqda. Bu usullar koronar arteriyalarning oʻtishini tiklash va yurak mushagining qon bilan taʼminlanishini yaxshilashga qaratilgan Natijada, yurak ishemik kasalligi zamonaviy dunyoning eng muhim sogʻliq muammolaridan biri sifatida qolmoqda. Uni oldini olish va davolash uchun kompleks yondashuv kerak boʻlib, bu yondashuv salomatlashtiruvchi turmush tarzi, muntazam tibbiy nazorat va zamonaviy meditsina texnologiyalaridan foydalanishni oʻz ichiga oladi. YIKni oʻrganish va uni davolash boʻyicha ilmiy izlanishlar davom etmoqda, bu esa kelajakda bu kasallik bilan kurashish samaradorligini oshirishga yordam beradi 9 3. Yurak ishemik kasalligini davolash va oldini olish usullari Yurak ishemik kasalligini davolash va oldini olish usullari Yurak ishemik kasalligi (YIK) zamonaviy dunyoda yurak-qon tomir tizimining eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Bu kasallik miokardning qon ta’minotining buzilishi natijasida rivojlanadi, bu esa yurak mushaklarining kislorod yetishmovchiligiga olib keladi. YIKni davolash va oldini olishda turli xil usullar qo‘llaniladi. Ushbu maqolada biz farmakologik davo vositalari, sog‘lom hayot tarzi tamoyillari va profilaktika choralari haqida batafsil to‘xtalamiz. Farmakologik davo: dorivor vositalar Yurak ishemik kasalligini davolashda farmakologik davo asosiy o‘rin tutadi. Zamonaviy tibbiyotda turli guruhdagi dorilar qo‘llanilib, ular bemorning holatini yaxshilash va yurak mushaklarining qon ta’minotini tiklashga yordam beradi. Birinchi navbatda, trombolitiklar – bu qon tomirlarda shakllangan tromblarni eritish uchun mo‘ljallangan dorilar. Trombolitiklar koronar arteriyalarning bloklanishini bartaraf etishga yordam beradi, bu esa miokard infarktini oldini olishda muhim rol o‘ynaydi Beta-blokatorlar ham YIK davolashida keng qo‘llaniladi. Bu dorilar yurak urish chastotasini kamaytirib, yurakka yetkaziladigan kislorod miqdorini optimallashtiradi. Masalan, bisoprolol, metoprolol va propranolol kabi beta- blokatorlar ko‘plab tadqiqotlarda samaradorligi isbotlangan Statinlar esa holesterin darajasini kamaytirish uchun ishlatiladi. Yuqori holesterin darajasi koronar arteriyalar devorlarida aterosklerotik plaklar hosil bo‘lishiga olib keladi. Statinlar bu jarayonni sekinlashtirib, arteriyalarning to‘liq bloklanishini oldini oladi. Shuningdek, kombinatsiyalangan dorilar ham YIKni davolashda samarali deb hisoblanadi. Masalan, amlodipin va valsartan kombinatsiyasi yurak ishemik kasalligida yuqori samaradorlik ko‘rsatgan Jismoniy faolligi oshirish va sog‘lom ovqatlanish tamoyillari Yurak ishemik kasalligini davolash va oldini olishda jismoniy faollik va sog‘lom ovqatlanish juda muhim ahamiyatga ega. Jismoniy mashqlar yurak