1
KURS ISHI
YURAK ISHEMIK KASALLIKLARI
Reja
Kirish
1.
Yurak ishemik kasalligining taʼrifi va tavsifi
2.
Yurak ishemik kasalligining sabablari va risk omillari
3.
Yurak ishemik kasalligini davolash va oldini olish usullari
Xulosa
Foydalanilgana adabiyotlar
2
Kirish
Yurak ishemik kasalligi (YIK) — bu yurak-tomir sistemasining eng keng
tarqalgan va ogʻir kasalliklaridan biri boʻlib, miokard ishemiyasi va koronar qon
aylanishining buzilishi bilan kechadi
Zamonaviy dunyoda bu kasallik yurak xastaliklarining asosiy sabablaridan
biri hisoblanadi. YIKning vujudga kelishiga turli omillar, jumladan, no salomat
ovozli hayot tarzi, genetik moyillik va ekologik muhit taʼsiri sabab boʻlishi mumkin.
Shuning uchun ham bu mavzuni oʻrganish va uni oldini olish yoʻllarini aniqlash har
bir shaxs va jamiyat uchun dolzarb masala hisoblanadi.
3
Asosiy qism
1. Yurak ishemik kasalligining taʼrifi va tavsifi
Yurak ishemik kasalligi (YIK) yurak mushagi (miokard) qon bilan
taʼminlanishining surunkali yoki oʻtkir buzilishi natijasida vujudga keladigan ogʻir
sogʻliq muammosidir. Bu holatda miokardning bir qismi kerakli miqdorda kislorod
va ozuqa moddalarini ololmaydi, bu esa mushak hujayralarining zaiflashishiga yoki
vafot etishiga olib keladi
YIK koronar arteriyalarning stenoz (tortilish) yoki okkluziya (toʻliq toʻsilish)
jarayonlari bilan bogʻliq boʻlib, ular yurakka yetkazib beriladigan qonni
chegaralaydi.
Bu kasallikning asosiy belgilari koʻkrak boʻlagida ogʻriq hissi, nafas
yetishmovchiligi, jismoniy yuklamaga chidamlilikning pasayishi, tez charchash va
bosh aylanishi kabi simptomlar bilan ifodalanadi. Koʻkrak ogʻrigʻi — angina
pektoris — yurak ishemik kasalligining eng mashhur belgisi boʻlib, u stress yoki
jismoniy faoliyat paytida ortadi va dam olish holatida kamayadi. Biroq, baʼzi
hollarda ogʻriq dam olishda ham davom etishi mumkin, bu esa ogʻirroq holat —
miokard infarkti (yurak shilimi) — belgisidir
Miokard ishemiyasi va koronar arteriyalar buzilishining roli YIK
rivojlanishida juda muhimdir. Koronar arteriyalar yurak mushagini qon bilan
taʼminlovchi tomirlar boʻlib, ularning ichki devorlarida holesterin plaklari
toʻplanishi arteriyalarni toraytiradi yoki butunlay toʻsib qoʻyadi. Natijada, yurak
mushagi zarur resurslardan mahrum qoladi. Ishemiya holati miokardning energiya
yetishmovchiligiga olib keladi, bu esa yurakning normal ishlashiga xalaqit beradi.
Agar ishemiyani bartaraf etish uchun derhal chora koʻrilmasa, miokard infarkti kabi
hayotga xavf soluvchi holatlar yuzaga kelishi mumkin
YIKning asosiy turlari ikkitaga boʻlinadi: angina pektoris va miokard infarkti.
Angina pektoris koronar arteriyalar toʻsilgan holda ham yurak mushagining qisman
qon bilan taʼminlanishini saqlab turadigan holatdir. Uning belgilari koʻkrak
boʻlagida bosim hosil qiluvchi ogʻriq, chap qoʻlga tarqaluvchi noqulaylik va nafas
4
yetishmovchiligi kabi simptomlar bilan namoyon boʻladi. Miokard infarkti esa
koronar arteriyalarning toʻliq toʻsilishi natijasida yurak mushagining bir qismi vafot
etishiga olib keladi. Bu holat yurak yetishmovchiligi, aritmiya va hatto bemorning
vafot etishiga sabab boʻlishi mumkin
Yurak ishemik kasalligining diagnostikasi va tashxisi uchun turli usullar
qoʻllaniladi. Elektrokardiografiya (EKG), koronar angiografiya, ehokardiografiya
va stress testlari kabi diagnostik usullar YIKni aniqlashda muhim rol oʻynaydi. EKG
yurak elektr faoliyatini baholash orqali ishemiyani aniqlash imkonini beradi,
koronar angiografiya esa arteriyalarning tortilish darajasini aniq koʻrsatadi
YIKning oldini olish va davolash uchun farmakologik va nofarmakologik
usullar mavjud. Farmakologik davo beta-blokatorlar, statinlar, trombolitiklar va
antikoagulyantlar kabi dorivor vositalarni oʻz ichiga oladi. Bu dorilar yurak qon
aylanishini
yaxshilash,
holesterin
darajasini
kamaytirish
va
qonning
qovushqoqligini pasaytirish maqsadida ishlatiladi. Nofarmakologik usullarga esa
sogʻlom ovqatlanish, muntazam jismoniy faollik, vazn kamaytirish va stressni
boshqarish kiradi
Yurak ishemik kasalligi bilan bogʻliq boʻlgan yanada murakkab holatlarga
arterial gipertenziya (yuqori qon bosimi), metabolik sindrom va diabet kabi omillar
ham hissa qoʻshadi. Yuqori qon bosimi koronar arteriyalarning elastikligini
yoʻqotishiga olib keladi, bu esa arteriyalarning tortilishiga va ishemiyaga sabab
boʻladi. Metabolik sindrom esa yuqori triglitserid darajasi, past zichlikli lipoprotein
(LDL) holesterin va insulin rezistentligi bilan birga keladi, bu ham YIK
rivojlanishiga ulkan xavf tugʻdiradi
Yurak ishemik kasalligining sabablari va risk omillari haqida batafsil
ma’lumot berish uchun, bu muhim mavzuni chuqurroq o‘rganib chiqamiz. Yurak
ishemik kasalligi (YIK) — bu yurak muskullariga yetarli miqdorda qon
yetishmasligi natijasida vujudga keladigan patologik holatdir. Unga olib keluvchi
sabablar va risk omillari turli-tuman bo‘lib, ularni tushunish davolash va oldini
olishda asosiy rol o‘ynaydi
Yurak ishemik kasalligining asosiy sabablari
5
Yurak ishemik kasalligi eng ko‘p tarqalgan sababi koronar arteriyalar
devorlaridagi yog‘ birikmalaridan hosil bo‘lgan ateroskleroz hisoblanadi.
Ateroskleroz deganda qon tomirlarining ichki tomonida yog‘, kalsiy va boshqa
moddalar to‘planishi tufayli tomir devorlarining torayishi nazarda tutiladi. Bu
jarayon natijasida qon oqimi chegaralanadi va yurakka zarur kislorod va ozuqa
moddalari etibormaydi. Natijada, miokardning ishemiyasi yoki yurak shilimi
(miokard infarkti) kabi og‘ir holatlarga olib kelishi mumkin
Shuningdek, koronar arteriyalarning spazmi ham yurak ishemik kasalligining
yana bir sababi bo‘lishi mumkin. Arteriya spazmi — bu qon tomirlarining qisqarib,
qon oqimini to‘liq blokirovka qilishi bilan bog‘liq holat. Spazm turli omillar,
jumladan, stress, sovuq ta’siri yoki ba’zi dorilarning ta’siri natijasida rivojlanishi
mumkin. Bunday holatlar tez-tez qisqa muddatli angina pektoris (ko‘krak og‘rig‘i)
belgilarini keltirib chiqaradi
6
2. Yurak ishemik kasalligining sabablari va risk omillari
Yurak ishemik kasalligining risk omillari
Yurak ishemik kasalligining vujudga kelishiga olib keluvchi risk omillari ikki
guruhga bo‘linadi: noqulay turmush tarzi bilan bog‘liq omillar va irsiy/genetik
omillar. Har bir guruhning alohida roli bor.
No salomat ovozli hayot tarzi
No salomat ovozli hayot tarzi — bu YIKning eng muhim risk omillaridan biri
hisoblanadi. Jismoniy inaktivlik, sog‘insiz ovqatlanish va stress kabi omillar yurak-
qon tomir sistemasini zaiflashtiradi va kasallikning rivojlanishiga sabab bo‘ladi.
Jismoniy inaktivlik — bu zamonaviy dunyoda keng tarqalgan muammo.
Odam tanasining doimiy harakatsizligi yurak mushaklarining sustlashishiga va
metabolizm buzilishiga olib keladi. Bundan tashqari, jismoniy faoliyatning
kamayishi vazn ortishiga va metabolik sindromga sabab bo‘ladi, bu esa yana bir
qator kasalliklarni, jumladan, arterial gipertenziya va diabetni chaqirib chiqaradi
Sog‘insiz ovqatlanish ham yurak ishemik kasalligining katta risk faktoridir.
Ko‘proq yog‘li, shirin va tuzli ovqat iste’mol qilish yurak-qon tomir kasalliklariga
olib keladi. Masalan, yuqori holesterin darajasi bilan bog‘liq ovqatlanish
arteriyalarda yog‘ birikmalarini shakllantiradi. Bundan tashqari, ortiqcha tuz
iste’moli qon bosimini oshiradi, bu esa koronar arteriyalar funktsiyasini buzadi
Stress ham yurak ishemik kasalligining rivojlanishida muhim rol o‘ynaydi.
Doimiy ravishda ta’sir qiluvchi psixologik stress yurak ritmini buzishi va qon
bosimini ko‘tarishi mumkin. Stress paytida organizmda kortizol va adrenalin kabi
gormonlar ko‘payib, yurakka yuklamani oshiradi. Natijada, koronar arteriyalar asta-
sekin zaiflashib, ishemik holatlar vujudga kelishi mumkin
Genetik va irsiy omillar
Genetik moyillik ham yurak ishemik kasalligining vujudga kelishida muhim
rol o‘ynaydi. Agar oilada yurak-qon tomir kasalliklari bo‘lgan bo‘lsa, unda boshqa
a’zolar ham shu kasallikka chalingan bo‘lishi ehtimoli yuqori. Genetik omillar yurak
mushaklarining strukturasi, qon tomirlarining elastikligi va
metabolizm
jarayonlarini ta’sir qilishi mumkin. Shuningdek, genetik omillar orqali
7
organizmning yog‘ almashinuvi va qon bosimi tartibga solinishi ham ta’sir qilishi
mumkin
Irsiy moyillik bilan birga, ba’zi genetik mutatsiyalar ham yurak ishemik
kasalligiga olib kelishi mumkin. Masalan, LDL holesterin darajasini boshqarishga
oid genlar buzilishi natijasida yuqori holesterin darajasi rivojlanishi mumkin. Bu esa
arteriyalarda yog‘ birikmalarini shakllantirib, koronar arteriya kasalliklariga olib
keladi
Yurak ishemik kasalligining boshqa risk omillari
Yuqori qon bosimi (arterial gipertenziya) — bu yurak ishemik kasalligining
yana bir asosiy risk faktoridir. Qon bosimining uzluksiz ko‘tarilishi koronar
arteriyalarga qo‘shimcha yuklama beradi va ularda elastiklikning yo‘qolishiga olib
keladi. Natijada, arteriyalar devorlari qalinlashib, qon oqimi chegaralanadi. Bu holat
miokard ishemiyasini chaqirib chiqarishi mumkin
Diabet ham yurak ishemik kasalligining katta risk faktoridir. Diabet bilan
og‘rigan odamlarda qand darajasi ko‘tarilgan holda saqlanishi tufayli, qon
tomirlarida zararli o‘zgarishlar sodir bo‘ladi. Bu o‘zgarishlar arteriyalar
devorlarining elastikligini yo‘qotishiga va yog‘ birikmalarini shakllantirishiga olib
keladi. Shuningdek, diabetik nefropati va periferik angiopati kabi murakkabliklar
ham yurak ishemik kasalligini rivojlantirishga yordam beradi
Chekish ham yurak ishemik kasalligining katta risk faktoridir. Tembakouning
tarkibida nikotin va boshqa zararli moddalar bo‘lib, ular qon tomirlarida spazmga
olib keladi va arteriyalarning elastikligini pasaytiradi. Bundan tashqari, chekish qon
bosimini oshiradi va tromb hosil bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Chekishdan voz kechish
esa yurak-qon tomir kasalliklarining oldini olishda muhim rol o‘ynaydi
Ortiqcha vazn va semizlik ham yurak ishemik kasalligining rivojlanishida
muhim rol o‘ynaydi. Ortiqcha vazn bilan bog‘liq metabolik sindrom yurak-qon
tomir sistemasi uchun qo‘shimcha yuklama yaratadi. Metabolik sindrom bilan
og‘rigan odamlarda arterial gipertenziya, yuqori triglitserid darajasi va insulin
qarshiligi kuzatiladi. Bu omillar birgalikda yurak ishemik kasalligini rivojlantirishga
olib keladi
8
Yurak ishemik kasalligining belgilari har bir bemorda turlicha boʻlishi
mumkin. Baʼzi bemorlarda kasallikning alohida belgilari boʻlmaydi, bu esa uning
aniqlanishini qiyinlashtiradi. Bunday holatlarda kasallik keyinchalik ogʻirroq
shakllarda namoyon boʻlishi mumkin. Shuning uchun ham yoshi 40 yoshdan oshgan
insonlar, xususan erkaklar va irsiy moyillik bor bemorlar uchun muntazam tibbiy
koʻrikdan oʻtish tavsiya etiladi
Yurak ishemik kasalligining salbiy taʼsiri faqat yurakka cheklanib qolmaydi;
u butun organizmga taʼsir oʻtkazadi. Masalan, yurak yetishmovchiligi natijasida
buyraklar, oʻpka va miya ham zarar koʻrishi mumkin. Shuning uchun ham YIKni
davolash va oldini olish sogʻliqni saqlashning eng muhim sohalaridan biridir.
Zamonaviy tibbiyotda YIKni davolashning yangi usullari, masalan, koronar stenting
va bypass operatsiyalari keng qoʻllanilmoqda. Bu usullar koronar arteriyalarning
oʻtishini tiklash va yurak mushagining qon bilan taʼminlanishini yaxshilashga
qaratilgan
Natijada, yurak ishemik kasalligi zamonaviy dunyoning eng muhim sogʻliq
muammolaridan biri sifatida qolmoqda. Uni oldini olish va davolash uchun
kompleks yondashuv kerak boʻlib, bu yondashuv salomatlashtiruvchi turmush tarzi,
muntazam tibbiy nazorat va zamonaviy meditsina texnologiyalaridan foydalanishni
oʻz ichiga oladi. YIKni oʻrganish va uni davolash boʻyicha ilmiy izlanishlar davom
etmoqda, bu esa kelajakda bu kasallik bilan kurashish samaradorligini oshirishga
yordam beradi
9
3. Yurak ishemik kasalligini davolash va oldini olish usullari
Yurak ishemik kasalligini davolash va oldini olish usullari
Yurak ishemik kasalligi (YIK) zamonaviy dunyoda yurak-qon tomir
tizimining eng muhim muammolaridan biri hisoblanadi. Bu kasallik miokardning
qon ta’minotining buzilishi natijasida rivojlanadi, bu esa yurak mushaklarining
kislorod yetishmovchiligiga olib keladi. YIKni davolash va oldini olishda turli xil
usullar qo‘llaniladi. Ushbu maqolada biz farmakologik davo vositalari, sog‘lom
hayot tarzi tamoyillari va profilaktika choralari haqida batafsil to‘xtalamiz.
Farmakologik davo: dorivor vositalar
Yurak ishemik kasalligini davolashda farmakologik davo asosiy o‘rin tutadi.
Zamonaviy tibbiyotda turli guruhdagi dorilar qo‘llanilib, ular bemorning holatini
yaxshilash va yurak mushaklarining qon ta’minotini tiklashga yordam beradi.
Birinchi navbatda, trombolitiklar – bu qon tomirlarda shakllangan tromblarni
eritish uchun mo‘ljallangan dorilar. Trombolitiklar koronar arteriyalarning
bloklanishini bartaraf etishga yordam beradi, bu esa miokard infarktini oldini olishda
muhim rol o‘ynaydi
Beta-blokatorlar ham YIK davolashida keng qo‘llaniladi. Bu dorilar yurak
urish chastotasini kamaytirib, yurakka yetkaziladigan kislorod miqdorini
optimallashtiradi. Masalan, bisoprolol, metoprolol va propranolol kabi beta-
blokatorlar ko‘plab tadqiqotlarda samaradorligi isbotlangan
Statinlar esa holesterin darajasini kamaytirish uchun ishlatiladi. Yuqori
holesterin darajasi koronar arteriyalar devorlarida aterosklerotik plaklar hosil
bo‘lishiga olib keladi. Statinlar bu jarayonni sekinlashtirib, arteriyalarning to‘liq
bloklanishini oldini oladi.
Shuningdek, kombinatsiyalangan dorilar ham YIKni davolashda samarali deb
hisoblanadi. Masalan, amlodipin va valsartan kombinatsiyasi yurak ishemik
kasalligida yuqori samaradorlik ko‘rsatgan
Jismoniy faolligi oshirish va sog‘lom ovqatlanish tamoyillari
Yurak ishemik kasalligini davolash va oldini olishda jismoniy faollik va
sog‘lom ovqatlanish juda muhim ahamiyatga ega. Jismoniy mashqlar yurak