YURAK-QON TOMIR TIZIMI KASALLIKLARI BILAN KASALLANGAN BEMORLARNI PARVARISHI VA ULARNING NAZORATI Kardiologiya (yunon kardiy - yurak, logos – ta’limot) yurak – qon tomir tizimi kasalliklarining etiologiyasi, patogenezi va klinik ko'rinishini o'rganadigan ichki kasalliklar bo'limi bo’lib, ularning diagnostikasi, oldini olish va davolash usullarini ishlab chiqadi. Qon aylanish tizimining kasalliklari bilan bemorlar turli shikoyatlar bilan murojaat qilishadi. Eng ko'p aniqlanadigan simptomlar ko'krak qafasi og'rig'i, yurak tez urishi, nafas qisilishi, bog’ilish, shish, yurakda og’riq hissi va boshqalar. Yurak – qon tomir tizimi kasalliklari bilan og'rigan bemorlarni kuzatish va davolashni ikki yo'nalishda o'tkaziladi. Umumiy chora-tadbirlar – boshqa turli organlar va tizimlar kasalliklari bilan og'rigan bemorlarni kuzatish va parvarishlash ishlari: bemorning umumiy holatini kuzatish, tana haroratini nazorat qilish, qon tomirlari va qon bosimini nazorat qilish, harorat varag'ini to'ldirish, bemorning shaxsiy gigienasini ta'minlash va boshqalar Maxsus tadbirlar - yurak – qon tomir tizimi kasalliklariga xos bo'lgan simptomlari bo'lgan bemorlarga: yurak va ko'krak og'rig'i, o'tkir va surunkali yurak yetishmovchiligi, shish, yurak ritmining buzilishi va boshqalarga yo’naltirilgan kuzatuv va parvarish chora tadbirlaridir. YURAK VA QON AYLANISHI Organizmning faoliyati har bir hujayraga ozuqa moddalari, kislorod, suv yetkazib berish va hujayra ajratib chiqarayotgan mahsulotlarni chiqarib tashlash sharoitiga bog’liq. Tomirlar tizimi va qon harakatini ta’minlovchi markaziy a’zo — yurak, ushbu masalani hal qiladi. Yurak va qon tomirlari. Yurak muskullarining va tomir devorlarining qisqarishi natijasida qon harakat qiladigan tutashtiruvchi tizimni tashkil qiladi. Arteriyalar — qonni yurakdan eltuvchi tomirlar. Arteriyalar bo’ylab qon bosim bilan o’tishi natijasida mayda arteriyalar va venalar butunligi buzilgan hollarda qon tomirlarni o’rab turuvchi to’qimalarga oqib, ushbu joyda qon aylanishi izdan chiqadi. Venalar Qonni yurakka eltadi. Vena qon tomiri devorlarida muskul tolalari kamroq rivojlangan. Ko’pgina yirik va o’rta venalarning devorlari ichki tomonida klapanlari bo’lib, ular qonni oldinga yo’naltiradi, orqaga harakat qilishga yo’l qo’ymaydi. Kapillyarlar arteriyalar bilan venalarni tutashtiruvchi tomirlar bo’lib, yopiq tizim hosil qiladi va to’qimalar,qon va atrof-muhit bilan moddalar va gazlar almashinuvini ta’minlaydi. Kapillyarlar, mayda arteriya va venalar butunligi buzilgan hollarda qon to’qimalarga oqadi. Yurak katta qon tomirlari bilan bog’langan, to’rt kamerali muskulli nasos sifatida ifodalanadi. Yurak ko’krak qafasida joylashgan bo’lib, uning katta qismi o’rta chiziqdan chap tomonda joylashgan. Yurak devori bir necha qavatdan iborat. O’ta qavat —miokard — avtomatik ravishda, bir maromda, bir vaqtda qisqaruvchi o’ziga xos muskul hujayralaridan tashkil topgan. Yurak muskulida oziqlanish va gaz almashinuvining buzilishi yurak qisqarishi samaradorligiga ta’sir qiladi va organizmda qon aylanishini buzadi. Yurak va qon tomirlari qon aylanish doirasini tashkil qiladi. Kichik doira tomirlari qon va havo orasidagi gaz almashinuvini ta’minlaydi, bunda o’pka va uning tomirlari muhim o’rin tutadi. Katta doira tomirlari kislorodga to’yingan qonni butun organizm bo’ylab taqsimlab, karbonat angidrid gazi va modda almashinuv mahsulotlari bilan boyigan qonni yurakka yig’ishni ta’minlaydi. Yurak bir maromda kameralarning ishiga qarab, qon kerakli yo’nalishda oqadi. Gaz almashinuvida gemoglobin muhim o’rin egallaydi. U qon hujayralari eritrotsitlarda bo’ladi. Kislorod va karbonat angidrid gemoglobin bilan birlashgan holda o’tkaziladi. Organizm me’yorda ishlab turishi uchun barcha a’zo va tizimlar qon bilan ta’minlab turilishi zarur, bu esa yurakmuskuli ishlashi va tomirlar bo’ylab qon qanchalik oson harakatlanayotganiga bog’liq. Qon tomirlari qon uchun ochiq bo’lib, yog’ to’planishi yoki qotib qolgan qon bilan yopilib qolmagan bo’lsa, to’qimalarning qon bilan ta’minlanishi uzluksiz amalga oshiriladi. Qon aylanish sistemasidagi bosim belgilangan darajadan oshmasligi ham muhimdir. Yurakning arterial bosim (gipertenziya) qon tomirlarini shikastlashi mumkin. Kislorod alveolalardan kapillyarlarga kelib, bu yerda eritrotsitlar gemoglobini bilan birlashadi. Tananing hujayralaridan chiqib, karbonat angidrid gazi qonga tushadi. So’ngra u o’pka alveolalariga tushib, nafas chiqarish vaqtida chiqadi. Yurak-tomir sistemasining funksional holatiini belgilash Yurak ishlashi va tomirlar holatining ob’ektiv ko’rsatkichlari — puls va arterial bosimdir. Arterial puls deb, tomirlar devorining yurak haydaydigan qon harakati natijasida kelib chiqadigan turtkisimon tebranishlariga aytiladi. Salomatlik holatini belgilash uchun pulsning tezligi va tarangligini aniqlashni bilish zarur. Tezligi. Puls normada minutiga 60 dan 80 gacha o’zgarib turadi. Puls keng chegaralarda o’zgarib turishi va uning tezligi yoshga, jinsga, tana va tashqi haroratga, shuningdek jismoniy harakatga bog’liq. Ayollar pulsi erkaklarnikiga nisbatan tezdir. Eng tez puls bola hayotining dastlabki yillarida qayd qilinadi. Tomir sistemasi kasalliklari bo’lmaganda, 25 yoshdan 60 yoshgacha puls barqaror bo’lib qoladi. Ritm. Puls turtkilari bir xil vaqt ichida birin-ketin kelsa, to’g’ri ritm yoki ritmik puls deyiladi. Aks xolda noto’g’ri — aritmik puls kuzatiladi. Sog’lom odamda pulsning ko’pincha nafas olishda tezlashuvi va uning nafas chiqarishda sekinlashuvi — nafas aritmiyasi qayd qilinadi; nafasni ushlab turish aritmiyaning bu turini bartaraf qiladi. Puls tarangligi puls to’lqinining tarqalishini to’xtatish uchun zarur kuch bilan belgilanadi. Puls tarangligining darajasi bo’yicha maksimal arterial bosimning katta-kichikligi to’g’risida taxminiy xulosa chiqarish mumkin, u qanchalik yuqori bo’lsa, puls shu qadar tarang bo’ladi. Puls to’liqligi puls to’lqinini hosil qiladigan qon miqdori bilan belgilanadi va yurakning hajmiga bog’liq bo’ladi. To’liqligi yaxshi bo’lganda panja ostida yuqori puls to’lqini seziladi, yomon bo’lganda — puls kuchsiz, puls to’lqinlari kichik, arang bilinadi. Bu yurak muskuli zaiflashganidan darak beradi. Ipsimon deyiladigan, arang bilinadigan puls, ayniqsa, yomon alomat hisoblanadi. Bunday hollarda tezkor yordam ko’rsatib, shifokorga murojaat qilish zarur. Puls ritmi Ritmli Noritmik Arteriya devorlarining tebranishlari o’rtasidagi Vaqt oralig’idagi davomiylilik Puls tezligi Tezlashish Sekinlashish Normada sog’lom odamda puls tezligi minutiga 60 dan 80 gacha o’zgaradi Puls tarangligi Kuchli (tarang) Yumshoq Ipsimon Arteriyanibosishuchunzarurkuchgamuvofiq Yurakqisqarishivaqtidaarterialbosimigabog’liq Muolaja. Arterial pulsni tekshirish Maksad: yurak ishlashi, arteriya tomirlari urishini aniqlash. Tayyorlash: bemorga muolajaning mohiyatini tushuntiring, puls aniqlanadigan joyni toping. Jihozlar: soat (sekundomer), qog’oz, qalam. Bemorning holati: qulay holatda yotib yoki o’tirib. Bajarilishi: Bilak arteriyasida pulsni aniqlash. 1. Bemorning bo’sh qo’yilgan qo’lining bilak arteriyasi sohasiga (yelkaning tashqi tomoni, bilak bo’g’imi chegarasi, bemorning I barmog’iga mos kelgan cheti) o’zingizning II, III, IV barmoqlaringizni qo’ying; barmoq ostida yumshoq pulsatsiyani sezasiz. 2. Pulsning ritmini belgilang; agar puls ritmi bir maromda bo’lsa, aniq vaqt (30 s — 1 min.) ichida puls qisqarishi miqdorini aniqlang; agar puls bir maromda bo’lmasa, puls to’lqinlarining miqdorini bir minutda aniqlang. 3. Pulsning tarangligini tekshiring (ikkala qo’lning, ayniqsa keksa yoshdagi odamlar va homilador ayollarda pulsni aniqlash vaqtida barmoqlarning kuch bilan bosilishini taqqoslang). 4. Natijani yozib, zarur hollarda natijasi haqida bemorga, uning qarindoshlariga, shifokorga xabar bering. Arterial bosim Arterial bosim bu tomirlar devoriga tushadigan qon bosimi bo’lib, arterial bosim yurakdan otilib chiqadigan qon miqdoriga, qon oqimiga, umumiy periferik tomirlarning nechog’lik qarshilik ko’rsatishiga, tomirlar devorining elastikligiga bog’liq. Sistolik (maksimal), diastolik (minimal) va puls arterial bosimi farq qilinadi. Sistolik bosim — arterial sistemada chap qorincha sistolasidan keyin paydo bo’ladigan puls to’lqini maksimal ko’tariladigan vaqtdagi bosim. Diastolik bosim esa yurak diastolasi oxirida, puls to’lqini tushgan vaqtda yuzaga keladi. Sistolik va diastolik bosim o’rtasidagi farq puls bosimi deyiladi. Arterial bosimni aniqlaydigan asboblardan simobli tonometr — Riva- Rochchi apparata eng keng tarqalgan. Shuningdek, prujinali va elektron tonometrlardan ham foydalaniladi. Arterial bosimni tovushli aniqlash usuli arteriya manjetka bilan qisilganda tovushli fenomenlarni qayd qilishga asoslangan. Arterial bosim ma’lum soatlarda, yaxshisi ertalab, tushki ovqatgacha, muayyan tana vaziyatida, imkon boricha bir xil havo haroratida o’lchanadi. Muolaja. Arterial bosimni o’lchash Maqsad: Yurak-tomir tizimining funksional xususiyatlarini aniqlash. Tayyorgarlik: bemorga muolajaning mohiyatini tushuntiring, avval ham shunga o’xshash muolajalar o’tkazilganmi, natijalari qanday bo’lganini aniqlang, bemorga o’zini qanday tutish kerakligini tushuntiring. Jihozlar: tonometr, fonendoskop, qog’oz, qalam. Bemorning holati: tinch va bo’sh qo’ygan holatda yotib yoki o’tirib, bemorning kafti yuqori tomonga qaratilgan holatda. Bajarish: Arterial bosim odatda 1—2 marta 2—4 minut oralig’i bilan o’lchanadi. 1. Bemorning yalang’ochlangan qo’liga tirsak bo’g’imidan 2—3 sm yuqoriga manjetkani siqmasdan o’raladi; yumshoq to’qimalarni siqmasdan manjetka yelkaga (ilgak, yopishqoq lenta bilan) mahkamlanadi. 2. Bemor qo’lining holatini to’g’ri aniqlang. 3. Manometrni manjetka bilan birlashtirib, strelkaning holatini (simob ustuni) shkalaning nolinchi belgisi bo’yicha tekshiring. 4. Tirsak bo’g’imidan yelka arteriyasini topib, u yerga fonendoskop qo’yiladi (fonendoskop boshchasini o’rtacha bosish zarur, aks holda ma’lumotlar noto’g’ri ko’rsatiladi). 5. Nokchadagi ventilni yoping va manjetka bemorning manometr ko’rsatkichlaridan normadan ortiq (20—25 mm simob ustuni) bo’lguncha havo to’ldiring. 6. Ventilni ochib, manjetkadagi havo asta-sekin tushiriladi, ustun tushishi yoki ko’rsatkich harakatining tezligini kuzatib turing — ko’rsatkichlar sekundiga simob ustunining 2 mm tezligida o’zgarishi mumkin; bir vaqtning o’zida arteriyadagi tonlarni eshitib, manometr ko’rsatkichlarini kuzating. 7. Dastlabki tovushlar (tonlar) eshitilishi bilan (arterial bosimning yurak qisqarish vaqtidagi kattaligi) va tonlar yutilishi bilan (yurak bo’shashgan vaqtdagi arterial bosim) manometr ko’rsatkichlarini belgilang; manjetkadagi havoni butkul chiqarib tashlang. 8.Ma’lumotlar bayonnomaga (kuzatish kundaligiga) quyidagicha yozib qo’yiladi: sistolik bosim, diastolik bosim. 9. Muolajani qaytarib, olingan ma’lumotlarni taqqoslang. Arterial bosim ikkala qo’lda o’lchanadi, olingan raqamlar solishtiriladi. Arterial bosimni bemorning o’zi ham o’lchay oladi, bosim o’lchash qoidalarini unga o’rgating. Mumkin bo’lgan asoratlar: arteriya uzoq, vaqt bosilishi natijasida qo’lda og’riqlar paydo bo’lishi mumkin. Arterial bosim Ko’rsatkichlar Sog’lom katta odam Simob ustunidan 140/90 mm oshmagan Chegaraviy holat Simob ustunining 140/90 —100/95 mm Gipertenziya Simob ustunidan 160/95 mm oshgan Keksa odam (yoshi 60 dan oshgan va undan katta) Puls bosimi oshish tomoniga o’zgarish (sistolik 160 mm dan oshgan, diastolik 90 mm dan oshmagan) Kasallik belgilari Qon aylanishi buzilishining belgilari qaysi soha yoki a’zolar shikastlanganiga bog’liq. Yurak kasalliklari turli xil belgilar bilan kechishi mumkin: miyadagi qon aylanishining yomonlashuvi natijasida hushdan ketish, bosh aylanish yoki aql xiralashishi; oyoq-qo’llarda qon aylanish buzilganda shishlar bilan kechadi. Tug’ma yurak kasalliklari, odatda, tug’ilish vaqtida aniqlanadi. Yosh bolalarda yurak faoliyati buzilganda, ularda nafas qisish, ishtahaning yo’qolishi va jismoniy rivojlanishda ortda qolish kuzatiladi. Tug’ilish vaqtida aniqlangan tug’ma yurak poroklari jismoniy kamchiliklarning deyarli yarmini tashkil qiladi. Yurak-tomir sistemasi kasalliklari har xil sabablarga ko’ra yurakning turli xil bo’linmalari ishlashining qiyinlashuvi bilan kechib, oqibatda yurak yetishmovchiligiga olib keladi. Yurak-tomir sistemasi kasalliklarining muhim belgilari — yurakning tez-tez urishi, notekis urishi, yurak sohasida og’riq, shishlar bo’lishi. Simptom. Yurak o’ynashi Yurak qisqarishlari tezligining oshishi (taxikardiya) bemor tomonidan «yurak urish» deb qabul qilinadi va ko’pincha rivojlanayotgan yurak patologiyasining birinchi belgisidir. Ba’zi vaqtlarda yurak o’ynashi asab regulyatsiyasi turg’un bo’lmagan sog’lom odamlarda paydo bo’ladi; bunday hollarda valeriana ildizi, ratsional jismoniy mashqlar samara beradi. Yurak o’ynashi bemorga noqulaylik keltirsa, unga birinchi yordam ko’rsatish zarur. Yurak o’ynashida birinchi yordam 1. Bemorni tinchlantiring. 2. Bemorni qulay holatda yotqizib qo’ying. 3. Toza havo olishini ta’minlang. 4. Bemorning qisib turadigan kiyimlarini yechib tashlang. 5. Pulsning chastotasi va xarakteristikasini aniqlang. 6. Yurak o’ynashi avvallari ham ro’y bergan bo’lsa, bemordan o’ziga qanday yordam berilganini, qaysi dorivor preparatlarni qanday dozada qabul qilganini, yurak o’ynashi o’zi o’tib ketganmi, shularni aniqlang. Yurak o’ynashi takrorlangan hollarda shifokorning maslahati zarur. Simptom. Yurak sohasidagi og’riqlar Yurak sohasidagi og’riq yurak tomirining uzoq, vaqt siqilishi yoki qisqarishi oqibatida yurak muskulining qon bilan ta’minlanishi yetarli darajada bo’lmasligi natijasida namoyon bo’lishi mumkin. Bunday holat stenokardiya xurujida ro’y beradi. Bunday holda og’riq to’sh orqasiga yoki uning chap tomoniga tarqalib, chap qo’l yoki kurakda bilinadi, og’riq siquvchi-ezuvchi bo’lib, o’lim qo’rquvi, quvvatsizlik, tananing titrashi, qattiq terlash bilan davom etadi. Og’riq xuruji bir necha minutdan bir necha soatgacha davom etishi mumkin. Yurak sohasida og’riq xuruji bo’lgan bemor shoshilinch yordam, sinchkov nazorat va parvarishga muhtoj bo’ladi. Yurak sohasidagi og’riqlarda birinchi yordam 1. Bemorga qulay holatni yarating, toza havo kirishini ta’minlang, siqib turuvchi kiyimlarni yeching; pulsni aniqlang, arterial bosimni o’lchang. 2. Bemorning tili tagiga validol tabletkasini bering. 3. Agar validol samarasi kam bo’lib, xuruj davom etsa, bemor tilining tagiga nitroglitserin tabletkasini bering; ba’zida nitroglitserin bosh og’rig’ini ko’zg’atishi mumkinligi va bundan qo’rqmaslik haqida bemorni ogohlantiring. 4. Shifokorni chaqirtiring. 5. Yurak sohasiga xantal, oyoq va qo’llariga grelka qo’ying. 6. Xuruj davom etsa va nitroglitserin qayta qabul qilinganda samarasi bo’lmasa, 5—10 daqiqadan so’ng shifokorning shoshilinch yordami va zudlik bilan kasalxonaga yotqizish zarur, aks xolda qon aylanishi qattiq buzilishi natijasida yurak muskuli o’zgarishi mumkin (miokard infarkda). 7. Bemorga qat’iy yotish rejimini ta’minlang. 8. Nafas olish, puls chastotasi va arterial bosim chastotasining nazorat qilinishini ta’minlang, tana haroratini albattda o’lchang (og’riq xurujidan keyin harorat ko’tarilishi yurak muskulida infarkt rivojlanishi bilan bog’liq bo’lishi mumkin); imkoniyat bo’lgan holda bemorga kislorod bering. Ko’krakdagi og’riq nafas olish buzilganda paydo bo’lishi mumkin (o’pka yoki o’pka pardasi yallig’lanishi, surunkali kasal asoratlari) Simptom. Nafas qisishi Yurak-tomir sistemasi funksiyasi buzilganda nafas qisishi- karbonat angidrid gazi ortib ketganidan nafas olish markazining qo’zgalishi bilan boglik. Karbonat angidridning ortib ketishi qon aylanishining kichik doirasida venoz to’laqonlik oqibatida kelib chiqadi. Jismoniy zo’riqish vaqtida yurak o’ynashi bilan bir qatorda nafas qisishning paydo bo’lishi yurak yetishmovchiligi boshlanayotganligining dastlabki belgilaridan biri hisoblanadi. Qonda kislorod miqdorining kamayishi, qon oqishining sekinlashishi va venoz to’laqonlik natijasida terining ko’kimtir rangi — sianoz vujudga keladi. Yurak ishlashining buzilishi oqibatida kelib chiqqan nafas qisishining kuchli xuruji yurak astmasi deb nomlanadi («Nafas olish» bo’limiga qarang). Simptom. Shishlar Yurak-tomir sistemasi kasalliklarida shishlar yurakning yetarli darajada ishlamayotganligi, qon aylanishi katta doirasining venalari to’lib ketishi, qonning suyuq qismi tomirlardan atrofdagi to’qimalarga chiqishi oqibatida paydo bo’ladi. Bemorlarda jigar kattalashadi, teri osti kletchatkasining shishlari, bo’shliq istisqosi (qorin, plevra bo’shlig’i) paydo bo’ladi. Shishlarning rivojlanishiga suyuqlik to’planib qolishi sabab bo’ladi, bu ajralayotgan siydik miqdorning kamayishi va vaznning og’irlashib ketishida namoyon bo’ladi. Shishlarni vaqtida parvarish qilish tamoyillari 1. Qat’iy bo’lmagan yotish rejimini va ruhiy osoyishtalikni ta’minlang. 2. Shishlar paydo bo’lganda terining himoya xususiyatlari keskin pasayadi va infeksiya kirishiga imkoniyat yaratadigan yoriqlar paydo bo’ladi; bemor choyshabi tekis to’g’rilangan qulay o’ringa muhtoj buladi (teri bichilishi va yotoq yaralar paydo bo’lishi mumkin). 3. Suyuqlik ichish rejimiga rioya qilinishini kuzating, ajratilgan siydik miqdorini har kuni o’lchab turing, ma’lumotlarni maxsus kundalikka yozib boring.