Yurak va qon tomirlarga ta’sir qiluvchi moddalar Reja: 1. Yurak glikozidlari. 2. To‘g‘ridan-to‘g‘ri yurak qon tomir tizimiga va qonga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar 3. Qon ivishini sekinlashtiruvchilar, qon ivishini tezlashtiruvchi moddalar 4. Belvosita qon ivishiga to‘g‘ridan – to‘g‘ri ta’sirga ega bo‘lmagan moddalar TAYANCH TUSHUNCHALAR: ► To‘g‘ridan-to‘g‘ri Yurak qon tomir sistemasiga va qonga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalarga umumiy xarakteristika berish. ► Yurak glikozidlari ta’sir mexanizmi, farmakodinamikasi, qo‘llanilishi va saqlash qoidalari to‘g‘risida. ► Qonga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalarning umumiy xarakteristikasi, ta’sir mexanizmi, qo‘llanilishi va saqlash qoidalari. ► Qon uyushishini tezlashtiruvchi va susaytiruvchi moddalarga ta’rif berish, ularning olinishi, ishlatilishi, dozalari va saqlash qoidalari to‘g‘risida. ► Leykopoezni stimullovchi moddalarga umumiy ta’riflash, ularning ta’sir mexanizmi, qo‘llanilishi va saqlash qoidalari haqida. ► Qon o‘rnini to‘ldiruvchi dori vositalariga umumiy ta’rif berish, ularning vakillari, qo‘llanilishi, dozalari va saqlash qoidalari haqida. ► Siydik haydovchi moddalar umumiy xarakteristikasi, vakillari, qo‘llanilishi, ta’sir mexanizmi va saqlash qoidalari haqida. Tug‘ridan- tug‘ri Yurak va qonga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar Bu moddalar quyidagicha bo‘linadi; 1. Yurak faoliyati o‘zgarganda qo‘llanadigan moddalar 2. Qonga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar Yurak glikozidlari Glikozidlar Yurak –qon tomir etishmovchiligini davolashda eng asosiy va keng qo‘llaniladigan moddalar hisoblanadi. Yurak glikozidlari o‘simliklardan olinadigan, Yurakka tanlab ta’sir ko‘rsatadigan murakkab organik moddalar. Kimyoviy tizimi jihatdan Yurak glikozidlari bir- biriga yaqin ikki qismdan qandsiz – aglikon va qandli – glikondan iborat. Aglikon glikozidlarni asosiy ta’sir ko‘rsatuvchi qismi hisoblanadi. Umuman, Yurak glikozidlarga organizmda hosil bo‘ladigan steroid gormonlar, xolesterin, kislatalarga o‘xshab ketadi. Yurak glikozidlari qitiqlovchi ta’sir hususiyatga ega. Yurakga ta’siri spetsifik va o‘ziga hosdir. Yurak etishmovchiligidan glikozidlar Yurakni qisqarish kuchini, minutli hajmini oshiradi, qisqarish kuchli, tez bo‘ladi. Yurak muskullari quzg‘aluvchanligi va impulslar o‘tkazuvchanligi o‘zgaradi, aritmiya yo‘qoladi, qon aylanish tiklanadi. Organizmda venalarda qon turib qolishi yo‘qoladi, to‘plangan suyuqliklar so‘riladi shishlar yo‘qoladi. Qon bosimi deyarli o‘zgarmaydi, organlarni kislorod bilan ta’minlash kuchayadi. Yurak glikozidlari moddalar faoliyatini takomillashtiradi. Glikozidlar siydik ajralishini ko‘chaytiradi, suyuqliklarni organizmdan chiqishini oshiradi. Yurak glikozidlari saqlovchi o‘simliklar: angishvonagul, adonis o‘ti, marvaridgul, strofantin, oleandr, kendir, landish o‘ti, goritsvet o‘ti. Angishvonagul barglari – Folium Digitalis- Bu ikki yillik o‘tsimon o‘simlik. O‘simlik barglarida glikozidlar, saponinlar, kaliy tuzlari va ballastik moddalar saqlaydi. Lekin asosiy ta’sir etuvchi moddalari -bu glikozidlar Glikozidlar ichaklar orqali so‘rilgach, Yurak –tomir sistemasiga, markaziy nerv sistemasining ayrim qismlariga va qisman ichaklarga ham ta’sir ko‘rsatadi. Glikozidlar ta’sirida Yurak muskullarini qisqaruvchanlik hususiyati oshadi, bo‘lmachalar va qorinchalar qon bilan tez to‘ladi va qondan to‘liq ozod bo‘ladi, Yurak muskullarida modda almanishuvi tezlashadi. Glikozidlar qon tomirlariga ham ta’sir ko‘rsatadi, ichki organ qon –tomirlar qisqarib, miya, bo‘yrak va teri tomirlari kengayadi. Angishvonagul kuchli diuretik modda hisoblanadi, modda almashinuvini yahshilaydi. Doza: qoramol 5-8,0 ot 3-5,0 qo‘y 0,5-2 cho‘chqa 0,5-0,2 it 0,06-0,01 Hayvonlar poroshok, bolyus yoki damlama shaklida Yurak faoliyatini barcha buzilishlarida qo‘llaniladi. Huddi shunday ta’sirga ega: adinis o‘ti, landish, strafantin, adonizid va h.k Spazmalitik moddalar Bu moddalar hamma organlarda silliq, muskullarni bo‘shashtiradi, ayniqsa tomirlar, ichaklar va bachadonda kuproq Eng aktiv spazmalitik moddalarga: amilnitrat, natriy nitrit, nitroglitserin va spazmalitin kiradi. Bu moddalar tomirlar harakatlantiruvchi markazlar tonusini kamaytirib, tomirlarni kengaytiradi. Amilnitrat, natriy nitrit va nitroglitserin qon tomirlar spazmida, bronx va ichaklar silliq muskullari spazmida hamda sianidlar bilan zaharlanganda, spazmalitin esa ichak sanchiqlarida qo‘llaniladi. Qonga ta’sir ko‘rsatuvchi moddalar Ma’lumki, organizmda kuchli qon ivish sistemasi borligi uchun qon iviydi va jarohatlangan joyda tromb hosil qilib, qon to‘xtaydi. Lekin organizmda qon ivishiga qarshi sistema borligi uchun tomirlarda qon ivimay suyuq holatda bo‘ladi. Ba’zi kasalliklarda qon ivishi pasayib ketadi yoki qon ivishi kuchayib ketadi. Bunday holatlarda qon ivishi kuchaytirish uchun –koagulyantlar, qon ivishini kamaytirish uchun – antikoagulyantlar qo‘llaniladi. Koagulyantlar. Qon ivishini pasayshi vitamin K etishmovchiligi, tromotsitlar kamayishi, trombin, fibrinogin sintezini buzilishida kuzatiladi. Bunda qonni to‘htatish uchun vitamin S, K, yod, rutin moddalar qo‘llaniladi. Koagulyant sifatida – trombin qo‘llaniladi bu modda qon fermenti tabletka yoki ampulada chiqariladi, qo‘llanilganda qon oqishini tez to‘htatadi. Fiziologik eritma bilan qo‘llaniladi. Antikoagulyantlar. Ba’zi patologik holatlarda: Tomirlar shikastlanishi, tomirlarda qon oqishi pasayishi, qonda ba’zi oqsil fraksiyasini ko‘payishi qon ivishini ko‘chaytiradi va tomirlarda tromb hosil qiladi. Antikoagulyantlar fibrin hosil bo‘lishiga qarshilik kursatadi. 1.Geparin – eng tez ta’sir qiladigan vosita, qoramol o‘pkasidan olinadi. Poroshok yoki eritma shaklida bo‘ladi. Hayvonlarga teri ostiga yo muskulga qo‘llaniladi. Doza: 100-130 TB 1kg og‘irlikga