Ilmiybaza.uz YURIDIK TIL VA UNING O‘ZIGA XOS XUSUSIYATLARI. YURIDIK TIL VA UNING TURLARI Reja: 1. Yuridik til va uning o‘ziga xos xususiyatlari. 2. Yuridik til va uning turlari. Ilmiybaza.uz Yuridik til adabiy tilning tarkibiy qismi, o ‘ziga xos ko‘rinishga ega til bo‘lib, asosan, qonunchilik va rasmiy doirada qo‘llaniladi. Ya’ni yuridik til o‘ziga xos lug‘aviy birliklari, gap qurilishi, uslubiy jihatlari hamda huquqqa oid tushunchalarni ifodalovchi terminlari bilan ajralib turadi. Barcha huquq manbalari yuridik tilda yoziladi. Tergov jarayoni, sud, advokat faoliyati, qonunlar ifodasi ham yuridik til asosida o‘z in’ikosini topadi. Yuridik til o‘z mohiyatiga ko‘ra bir necha turlarga, ya’ni qonun tili, ilmiy yurisprudensiya tili, sud tili, huquqshunospedagog tili, huquqshunos-publitsist tili, prokuror tili, advokat tili kabi guruhlarga bo‘linadi. Yurisprudensiya tarmoqlariga oid leksik-grammatik xususiyatlar umumiyligi bilan bir-biriga yaqin tursa-da, lekin o‘ziga xos xususiyliklarga ham ega bo‘ladi. Masalan, fuqarolik sudi faoliyatida qo'llaniladigan (taraf, taraflaming tortishuvi, da’vo qo‘zg‘atish, hal qiluv qarori, da’voni ta ’minlash) terminlari jinoyat sudi faoliyatida qo‘llaniluvchi terminlar (firibgarlik, genotsid, nomusga tegish, terrorizm)dan tubdan farq qiladi. Badiiy uslub va so‘zlashuv uslubida badiiy obrazli so‘zlar, tasviriy vositalar, frazeologik birliklar keng qo‘llanilsa-da, biroq yuridik til rasmiy xususiyatga ega bo‘lganligi uchun unda bunday til vositalarini qo‘llashga ehtiyoj tug‘ilmaydi. Chunki yuridik tilning birlamchi belgisi uning rasmiy bo‘yoqqa egaligidir. Qat’iylik, mantiqiylik, qisqalik, aniqlik kabi xususiyatlar yuridik tilning nufuzini belgilovchi me’yorlardir. Yuridik til har xil beo‘rin qaytariqlar, so‘z takrorlari, tushunilishi qiyin ifodalar hamda ortiqcha sifatlashlar, ko‘chma ma’noli so‘zlardan xoli bo‘lishi lozim. Ayniqsa, yuridik tilning tarkibiy qismi bo‘lgan qonun tili gap qurilishi jihatdan tushunilishi yengil bo‘lishi va oddiy fuqaro ham tez tushunib oladigan talablarga javob beradigan bo‘lishi shart. Ma’lumki, qonun — jamiyatni tartibga solib turuvchi vosita, u inson manfaatlari va ehtiyojlariga xizmat qiladi. Qonunning mazmuni, mohiyati, sifati, nufuzi til qoidalariga nechog'liq rioya etilishiga ham bog'liqdir. Qonunning ustuvorligi ham uning adabiy til me’yorlari asosida tuzilishi bilan belgilanadi. Adabiy til me’yorlariga to‘liq javob bermaydigan qonun mazmunan va mantiqan tushunarsiz bo‘ladi. Qonun tili davlatning rasmiy yuridik tili bo‘lib, davlat bilan fuqarolar o'rtasidagi “muomala”, “muloqot” vositasidir. Qonun faqat yuristlar yoki huquq Ilmiybaza.uz sohasidagi mutaxassislar uchun qabul qilinmaydi, balki u davlatning barcha fuqarolari uchun tegishli bo‘ladi. Shu bois qabul qilinayotgan qonunlarning tuzilishi imkon qadar sodda, iloji boricha g‘alizliklardan, noaniqliklardan xoli bo‘lishi lozim. Qonun mantiqan izchil bo‘lmas ekan, uning amaliyotga tatbiq etilishi ham qiyin kechadi. Qonunlar mantiqan izchil bo‘lishi uchun adabiy til me’yorlari asosida tuzilishi shart. Biz har kuni qonun qabul qilmaymiz. Sifatli ishlangan va tayyorlangan qonunlar parlament tasdig‘idan o‘tgach, bir necha yillarga xizmat qiladi. Qonunning ustuvorlik darajasi ham uning sifatidadir. Sifat esa yuridik tilga qat’iy rioya qilish mahsulidir. Yuridik tilda o‘zlashmagan xorijiy so‘zlar va terminlar qo‘llanilishiga yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. O‘zlashgan terminlar bundan mustasnodir. O‘zbek tilida muqobili bo‘la turib xorijiy terminlami qo‘llash ham o‘zini oqlamaydi. Agar yuridik tushunchalarni ifodalash uchun o‘zbek tilida unga muqobil so‘z yoki termin topilmasa, tarjimada ortiqcha sun’iylikka bormasdan xorijiy terminlarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Bu qoida jahon fanida qabul qilingan til qonuniyati hisoblanadi. Biroq ilmiy-yurisprudensiya tilida umumxalqqa tushunarli bo‘lmagan, faqat yuristlar, huquqshunos olimlarga tushunarli bo‘lgan so‘zlar va terminlar qo‘llanilishi mumkin. Bu ilmiy uslubning talabidir. Masalan, alibi — jinoyat qilingan paytda (lahzada) jinoyatchining boshqa joyda bo‘lishi; ratifikatsiya — xalqaro shartnomani imzolash; simulyatsiya — o‘zini yolg‘ondan kasallikka solish; yurisdiksiya — sudlov ishlarini olib borish huquqi va h.k. Yuridik tilda shevaga oid so‘zlar, jargonlar, o‘zlashmagan so‘zlar, o‘ta obrazli iboralarni qo‘llashga yo‘l qo‘yilmaydi. Qonun tili yuridik tilning o‘zagi, tub “mag‘zi” hisoblanadi. Qonun tilining asosiy belgilari quyidagilardan iboratdir: a) aniqlik; b) qisqalik; c) shaxssizlik; d) rasmiy buyoqdorlik; e) xolislik; f) mantiqiy izchillik; j) barqarorlik. Qonun tilining eng muhim me’yorlaridan biri aniqlik bo‘lib, tushunchaning mohiyati qonun moddalarida to‘laqonli ifodalanishi va mamlakatning har bir fuqarosi kimligidan, qaysi kasb egasi bo‘lishidan, ma’lumotidan qat’iy nazar tezda anglab yetishi zarur. Qonunlar tuzilishi sodda, aniq, ravon va hammabop bo‘lishi shart. Aniqlikka erishish uchun qonun ijodkorlari adabiy til me’yorlariga Ilmiybaza.uz amal qilmoqlari lozim. Buning uchun, avvalo, gapda so‘zlaming odatdagi tartibiga rioya qilinishi talab etiladi, ya’ni qonun tilida inversiya (gapda so‘zlar tartibining o‘zgartirilishi)ga yo‘l qo‘yilishi aniqlikka putur yetkazadi. o‘zlashtiiilishi qiyin bo‘lgan so‘zlar va tenninlami qo‘llamaslik ham aniqlikni ta’minlaydi. Qisqalik qonun tilining asosiy belgilaridan biridir. Imkon qadar qonun moddalari tarkibi siqiq, sodda va mufassal bo‘lishi zarur. Qisqa jumlalarda keng ma’no-mazmunni ifodalash ham qonun matnining tez anglab olinishini ta’min etadi. Chunki qonun moddalari tarkibidagi gap bo‘laklarining tushirilishi qonunning mohiyatiga salbiy ta’sir etadi. Qonun moddalari tarkibida har qanday mazmunni iloji boricha sodda gaplar orqali ifodalashga, qo‘shma gap turlari (murakkab qo‘shma gap, aralasha qo‘shma gap)ni mumkin qadar ishlatmaslikka harakat qilish zarur, chunki qonun ijodkorlari qo‘shma gap qonuniyatini har doim ham chuqur bilavermaydi, natijada uslubiy xatolar yuzaga keladi. Uslubiy xatolar qonunlar mohiyatini tushunib olishni qiyinlashtiradi. Qonun tilining yana bir o‘ziga xos belgilaridan biri shaxssizlikdir. Ya’ni qonun moddalarining kesimi majhul nisbatdagi fe’llar bilan ifodalanadi. Fe’lning majhul nisbatida ob’yekt ma’lum bo‘lsa-da, sub’yekt noma’lum bo‘ladi. Masalan, Hamma sudlarda ishlar ochiq ko‘riladi. Ishlarni yopiq majlisda ko‘rib chiqishga faqat qonunda belgilangan hollarda yo‘l qo‘yiladi ( 0 ‘zbekiston Respublikasining “Sudlar to‘g‘risida”gi qonuni, 55-bet). Keltirilgan misollar tarkibiga men, sen, u; biz, siz, ular kabi kishilik olmoshlaridan birini qo‘llab bo'lmaydi. Shuning uchun ham qonunlar shaxs (men, sen, u; biz, siz, ular) siz bo‘ladi, chunki har bir qonun jamiyat va davlat nomidan ifodalanadi. Ya’ni har bir qonun zamirida xalqning xohish-istagi o‘z ifodasini topgan bo‘ladi. Qonunlar adabiy tilning rasmiy uslubida tayyorlanadi. Shuning uchun qonunlar tarkibidagi til vositalari — lug‘aviy birliklar, terminlar, fe’l nisbatlari, fe’l mayllarining rasmiy bo‘yoqdorligi har bir moddaga rasmiylik belgisini beradi. Masalan, barcha fuqarolar Konstitutsiyada belgilab qo‘yilgan burchlarini bajaradilar. (O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi, 47-modda) Bu misoldagi Ilmiybaza.uz fuqarolar so‘zi o‘rniga uning sinonimlari (odam, inson, shaxs, kishi)dan birini yoki burch so‘zi o‘rniga uning sinonimlari (vazifa, topshiriq)dan birini qo‘llasak, rasmiylik belgisi susayadi. Rasmiylik bo‘lmas ekan, qonunning kuchi ham yo‘qoladi. Shu bois qonun ijodkorlari rasmiy uslubning lisoniy xususiyatlarini zarur darajada o‘zlashtirishlari talab etiladi. Rasmiy uslubdagi qonunlarda qat’iylik o‘z in’ikosini topgan bo‘ladi. Shu bois qonunlami ma’lum bir mamlakatda yashovchi barcha fuqarolar ikkilanmasdan, muhokama qilmasdan bajarishlari shart bo‘lgan davlat hujjatidir. Qonunlar faqat qabul qilingunga qadar muhokama qilinishi mumkin, lekin qonuniy kuchga kirgandan keyin bajarilishi shart bo‘lgan davlat amridir. Qonunlar tili xolislik belgisiga ham ega bo‘lishi zarur. Qonun oldida hamma tengdir, degan qoidaning o‘zi qonunning xolisligini ta’minlaydi. Mantiqiy izchillik ham qonun tilining asosiy belgilaridan biridir. Ya’ni shakl bilan mazmun mantiqan muvofiq bo‘lishi zarur. Adabiy til me’yorlariga rioya qilinmagan, grammatik jihatdan noto‘g‘ri tuzilgan qonunlar mantiqiy izchil bo‘lmaydi. Qonunchiligimizda ba’zi bir qonun moddalari tahrir talabdir. Masalan, gumon qilinuvchi, ayblanuvchi, sudlanuvchi quyidagi hollarda aybsiz deb topiladi va reabilitatsiya etilishi lozim...(JPK,83 modda). Mazkur modda tarkibidagi topiladi va reabilitatsiya etilishi lozim ifodalari uyushiq bo‘laklardir. Shunday ekan, bu ifodalar bir xil shaklda, ya’ni quyidagicha berilishi kerak: Gumon Qilinuvchi,ayblanuvchi, sudlanuvchi quyidagi hollarda aybsiz deb topilishi va reabilitatsiya etilishi lozim... Qonun tilining yana bir belgisi uning barqarorligidir. Qonunlaming qat’iyligi uning barqarorligini, turg‘unligini belgilaydi, shuning uchun qonun moddalarini har kim o‘zicha o‘zgartirishga yo‘l qo‘yilmaydi. Yuridik til talablari nafaqat qonunlarga, balki boshqa barcha me’yoriy hujjatlarga ham taalluqlidir. Mavzuni mustahkamlash uchun savollar: 1. Yuridik til qanday tushuncha? Izohlab bering. 2. Yuridik til va uning xususiyatlari haqida ma’lumot bering. 3. Yuridik til va uning turlari. Namunada bereilgan yuridik terminlarni izohlang.