“YURISTLAR KASB ETIKASI” FANINING PREDMETI, MAQSADI VA VAZIFALARI. Reja: Kirish 1. “Yuristlar kasb etikasi” fanining predmeti. 2. “Yuristlar kasb etikasi” faning maqsadi. 3.“Yuristlar kasb etikasi” faning vazifalari. 1 KIRISH Mavzuning avvalida yurist va “etika” tushunchalari haqida to’xtalib o’tishlik lozim bo’ladi. Yurist tushunchasi o’ta keng bo’lib o’z ichiga ko’plab kasblarni qamrab oladi. Yuristning faoliyati ezgulikga, inson manfaatlariga daxldor bo’lib, ko’pchilik hollarda ularning shaxsiy hayotiga kirib borish bilan bog’liq bo’ladi, inson taqdiriga ta’sir qiladigan ba’zan ularning huquqlarini cheklash, qarorlar qabul qilish bilan bog’liq bo’ladi. Odob muammolari va qoidalari yurist bilan himoyasi ostidagi shaxs, protsessning boshqa ishtirokchilari, hamkasblari, davlat organlari va umuman jamiyat a’zolari bilan munosabatlarga daldor bo’ladi. Har bir yuristga kasbining axloqiy jihatlarini va muammolarini o’rganishi mamlakatimizda huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurilayotgan, qonunchilik o’z kasbining ustasi bo’lgan yuristga – sud’yaga, surishtiruvchiga, tergovchiga, prokurorga, notariusga mustaqil qarorlar qabul qilish vakolatini bergan holatda juda muhim hisoblanadi. Ular tomonidan qabul qilinadigan qarorlar nafaqat qonuniy balki adolatli ham bo’lishi talab qilinadi. Buning uchun esa yurist odob normalarini yaxshi tusinishi va hayotda qo’llay bilishi kerak. “Etika” haqida, “etika” fani va uning tarixi haqida qisqacha quyidagilarni aytib o’tish mumkin. "Etika" so’zi qadimgi grek “etos” so’zidan kelib chiqqan bo’lib, joylashgan joy, birgalikda yashaydigan makon ma’nosini bildiradi. Eramizdan oldingi IV asrda Aristotel yaxshi fazilatlilarni o’rganadigan fanni ifodalah uchun yangi ethica sifatini yaratdi. Shunday qilib, etika fan sifatida 20 asrdan ko’proq mavjud. Zamoaviy tushunchada etika bu inson, jamiyat harakat faoliyatining muhim tomonlaridan hisoblangan odob-axloqni o’rganadigan filosofik fandir. Ya’ni etika fan sifatida axloqni, uning mohiyatini, tabiyatini va tizimini, paydo bo’lishi va rivojlanishini, boshqa ijtimoiy munosabatlar orasida tutgan o’rnini o’rganadi, ma’lum axloqiy tizimni nazariy asoslab beradi. Demak etika – axloq haqidagi filosofik ta’limot, odob-axloq qoidalari, normalari hisoblanadi. 2 Mamlakatimizda demokratik fuqarolik jamiyati qurilishi, ya’ni uning ikki tomoni huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurilishi jadal tarzda davom etmoqda. “Aytish mumkinki, - deydi O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov, - huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati demokratiyaning o’zaro uzviy bog’liq bo’lgan ikki jihati, ikki qanotidir. Aynan shu bois biz “Kuchli davlatdan – kuchli jamiyat sari ” kontseptsiyasini ishlab chiqdik va bu g’oyani izchil amalga oshirish masalasiga birinchi darajali ahamiyat qaratib kelmoqdamiz”.1 Fuqarolik jamiyatidagi asosiy masala inson huquqlarini, jismoniy va yuridik shaxslarning huquqlarini kafolatlash hisoblanadi. Bu vazifani esa davlat amalga oshiradi. Ushbu jarayon bugungi kunning dolzarb vazifalaridan biri – fuqarolik jamiyatiga mos hamda faol kishilarni tarbiyalab yetishtirishni ham taqazo etmoqda. “Yuristlar kasb etikasi” o’quv kursining ahamiyati shundan iboratki, u orqali umuminsoniy va milliy ahloqiy va estetik qadriyatlarni sohaga, ixtisoslikka qo’llagan holda berish imkoniyati yuzaga keladi. Ayni vaqtda demokratik fuqarolik jamiyatini qurishga monand yoshlarimizni tarbiyalashimiz ham zarur. Yoshlarimiz sog’lom, baquvvat, siyosiy yetuk, zukko, huquqiy savodxon, axloqan pok, jasoratli, vatanparvar va keng mushohadali bo’lishi lozim. Ularda bunday fazilatlarni shakllantirishda yuristlar kasb etikasi o’quv kursi ham yordamchi vazifasini o’taydi, degan umiddamiz. Buning uchun birinchi navbatda yangicha mafkura – milliy mafkura bilan sug’orilgan darslik va o’quv qo’llanmalar ham kerak. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I. A. Karimov 2001 yilda ikkinchi chaqiriq Oliy majlisning oltinchi sessiyasida so’zlagan ma’ruzalarida “Mamlakatimizda huquqshunoslarni tarbiyalash ishi hamon eskicha olib borilmoqda, o’qitish dasturlarining sifati, ayniqsa huquqning ustuvor yo’nalishlari bo’yicha zamonaviy talablarga javob bermaydi. Ularda eskicha yondashuv va tamoyillar hali- hanuzgacha saqlanib qolmoqda. O’qituvchilarning o’zini qayta tayorlash va kasb mahoratini oshirish tizimi hamon past saviyada qolmoqda. Ular o’z mahoratlarini oshirish ustida deyarli ishlamaydi. Ixtisoslashgan yuridik adabiyotlarni, darslik va uslubiy qo’llanmalarni nashr etish ishi ham mutlaqo talab darajasida emas. Lo’nda qilib aytganda, ta’lim jarayoni ham yuridik amaliyotni ilmiy jihatdan ta’minlashi lozim 1 Каримов И. Юксак маънавият - енгилмас куч. – Т.: “Маънавият”, 2008. 108-109-бетлар. 3 bo’lgan huquqshunoslik fani zamon talablaridan orqada qolgan”2, deb ta’kidlagan edilar. Mazkur fan ham ushbu ehtiyojga javob tariqasida dastlabki urinish bo’lib xizmat qiladi. 1.”Yuristning kasb etikasi” fanining predmeti. Mustaqil O’zbekistonda kechayotgan jamiyatninng yangilanish hamda davlat boshqaruvinining moderinizatsiyalashtirish mamlakatimizni jahon taraqqiyotining yuqori bosqichlari tomon yuksaltirish taqdiri ko’p jihatdan ma’naviyatga bog’liq. Ushbu hayotiy haqiqatni ifoda etar ekan, muhtaram yurtboshimiz Islom Karimov “Yuksak ma’naviyat - yengilmas kuch ”, “Yuksak ma’naviyat – millatning poydevori” deb ta’kidlaydi.3 Ma’naviyatni jamiyatning poydevori deb baholaydi. Inson va jamiyat ma’naviyatning asosi, o’zagi esa – axloqdir. Axloq jamiyatda kishilar hayotni tartibaga soluvchi, tashkillashtiruvchi, muayyan maqsadlar atrofida birlashtiruvchi va ushbu maqsadlarga yo’naltiruvchi omillardan biridir. Biroq umumiy mavqe’ga ega bo’lgan kishilik axloqi turli konkret faoliyat sohalarida (bemor-vrach, talaba-ustoz, ishchi-rahbar, sudya-sudlanuvchi, artist va tomoshabin va h.k.) turlicha namoyon bo’ladi. Bu har bir sohaning o’ziga xos kasbiy xususiyatlari, talablari qonun va qoidalari mavjudligidan dalolat beradi. Demak, huquq-tartibot , sud-huquq tizimi sohasining ham o’ziga xos axloq qoidalari mavjudligi – bor haqiqatdir. Yuristlar kasbiy faoliyati o’ta ma’suliyatli va og’ir kasb sohalaridan biridir. Buning sababi – ushbu soha vakillari o’ta ma’suliyatli ishni-inson taqdiri bilan bog’liq hatti - harakatlarga baho berish, davlat va jamiyat manfatlarining ustuvorligini ta’minlash bilan shug’illanar ekan, huquqshunoslik sohasi vakillariga yuksak ma’naviy talablar qo’yilishi ushbu sohani tanlagan vatandoshlarimizda avvalambor, yuksak ma’naviy fazilatlarni egallagan bo’lishligi davlat va hokimiyat obro’yi, jamiyatni yangilash va zamonaviylashtirishga qaratilgan siyosat taqdiri bilan bog’liqdir. 2 Каримов И.А. Хавфсизлик ва тинчлик учун курашмоқ керак. Т.10.- Т.: “Ўзбекистон”, 2007. 47-48- бетлар. 3 I.A.Karimov – Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent. “Ma’naviyat”, 2008 4 Yuristlar kasb etikasiga bo’lgan ehtiyoji asosan uch omil, aniqrog’i - sabab bilan bog’liq: Birinchidan, - tanlangan dunyoviy taraqqiyot yo’limiz, huquqiy davlatni va adolatli fuqarolik jamiyatini barpo etish. Jamiyat a’zolarining axloqiy holatiga ma’naviy madaniyati darajasiga uzviy bog’liqdir. Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati faqat yuksak axloqiy fazilatlar shakllangan, qaror topgan va amal qilayotgan ijtimoiy muhitda mavjud bo’ladi. Axloqiy tushuncha va prinsiplarning, ya’ni tamoyillarning shaxs va jamiyat hayotidagi ahamiyati shundaki, ular kishi ma’naviy faoliyatining ichki dunyosining turli ko’rinishlarini (iqtisodiy, siyosiy, huquqiy, oilaviy va h.k) idora qiladi. Shu bois yuqori darajadagi axloq normalari, qoidalari va pirinsiplari kishilar ongida shakillantirilmas ekan yuqori mehnat samaradorligiga ham, kishilar faolligiga ham, huquqiy davlat va fuqarolarning o’zini o’zi boshqarishiga asoslangan jamiyatga erishib bo’lmaydi. Ikkinchidan, - huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati axloqqa zid illatlar (ichkilikbozlik, o’g’rilik, giyohvandlik, fohishabozlik, turli ko’rinishdagi jinoyatchilik) bor joyda qaror topa olmaydi. Ma’muriy huquqbuzarlikga asoslangan, tenglik pirinsipi tenglashtirish siyosatiga bo’ysindiradigan, shaxsning jamiyatdan, xususan qoidadan begonalashtirilgan jamiyatda axloqqa zid illatlar ko’payishi uchun shart sharoitlar mavjud edi. Har bir sohada davlat monopoliyasi, xususan tadbirkorlik va ishbilarmonlik nafaqat taqib bilan taqiqlangan davrlarda yurist kasbiy axvoli buzilgan edi. Huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishni jazolash vositasi emas, balki kishilarga to’gri yo’l ko’rsatish vositasi bo’lishligini talab qiladi. Shu bois yuristlar kasb etikasini o’rganish zamonaviy yurist kadrlar uchun asosiy ma’rifiy talablardan biridir. Uchinchidan, - yuristlar kasbiy etikasiga bo’lgan ehtiyoj sud-huquq tizimi xodimlari faoliyatida kuzatilayotgan eski tuzim illatlaridan tezroq qutilish, xodimlar faoliyatida axloq normalarining ustivorligini ta’minlash, turli axloqiy og’ishlarning oldini olish ehtiyoji bilan bog’liq. Ayniqsa 2005-yil 7-aprelda O’zbekiston Respublikasi bosh Prokuraturasining 45-sonli buyrug’i bilan tasdiqlangan “O’zbekiston Respublikasi prokuratura organlarining kasb odobnomasi” talablari asosida bo’lajak yurist kadrlarni tarbiyalash ushbu sohaning asosiy ehtiyojidir. Xodimlar tomonidan turli axloqqa zid 5 xatti-harakatlarga (tamagirchilik, zo’ravonlik, inson huquqlarini mensimaslik, manmanlik, hatto ichkilikbozlik, xizmat vazifalarini suyiiste’mol qilish va h.k.) yo’l qo’ymaslikka, faoliyatda qonun ustuvorligiga erishish kasbiy axloq normalarini chuqur bilishlik emas, balki ularga kasbiy faoliyatda qatiy rioya qilishni ham taqazo qiladi. Yuristlar kasb etikasi fanining predmeti sud-huquq tizimida faoliyat ko’rsatuvchi xodimlar faoliyati bilan bog’liq bo’lib, huquqshunoslik sohasi xodimlarining kasbiy faoliyatida umuminsoniy va umumiy axloq normalariga qoida va talablariga og’ishmay rioya qilish, kasbiy burchga sadoqatli bo’lish bilan bog’liq. Yuristlar kasb etikasi boshqa kasbiy faoliyat sohalari (tibbiyot, jurnalistika, diplamatiya, tadbirkorlik va h.k.) talablaridan tashqari faqat shu soha vakillariga xos axloqiy talablarni(tergov materiallarini sudgacha sir tutish, xodimlarning bir birlarining ishlariga aralashmasligi, yuqori vakolatli xodimlarning(prokuratura xodimlarining) adolatni qaror toptiruvchi xodimga (sudyaga) o’z hukmini o’tkazishga urinmasligi h.k.) ham mavjudligi bilan farqlanadi. Yuristlar kasb etikasi fanining ob’yekti – jamiyat va shaxs hayotida kuzatiladigan axloqqa zid illatlardir. Yuristlar kasb etikasi faning predmeti esa yurist kasbiy faoliyati uchun muhim va zarur bo’lgan axloq normalarini, printsiplarini va qoidalarini o’rganishdir. 2. “Yuristlar kasb etikasi” faning maqsadi. “Yuristlar kasb etikasi” fanining maqsadi – mustaqil O’zbekiston hayotida yuz berayotgan ijtimoiy, iqtisodiy, siyosiy, huquqiy va ma’naviy o’zgarishlar istiqbolida huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati uchun har tomonlama va chuqur bilimga ega bo’lgan jismonan sog’lom, aqlan va vijdonan pok, ma’naviy jihatdan barkamol kadrlarni tarbiyalash bilan bog’liq. Bu haqida Prezident I.Karimov “Hozirgi vaqtda islohatlar taqdirini eng avvalo davlat va jamiyat idoralarida ma’sul lavozimda o’tirgan odamlar hal qilishini, binobarin, ular 6 shu masalaga bevosita javobgar ekanini barchamiz chuqur anglab olishimiz kerek” deb takidlaydilar.4 Sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar zimmasiga huquqiy tartibni mustahkanlash, fuqrolarning huquqlarini va qonuniy manfatlarini himoya qilish, jinoyatchilikga qarshi kurash, xalqimizning huquqiy madaniyatini yuksaltirish vazifasi tushadi. Bu vazifani samarali uddalash uchun sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlar o’z saflarini siyosiy jihatdan yetuk, va vijdonan pok, adolatparvar, qatiyatli kadrlar bilan to’ldirib borishi hamda ma’naviy va axloqiy jihatdan tozalab turishi lozim bo’ladi. Yuristlar kasb etikasi fanining maqsadi sud va huquqni muhofaza qiluvchi organlarga mehnatkash, siyosiy jihatdan yetuk, malakali kadrlarni tayyorlash bilan bog’liq. Buning uchun ular dastavval axloq kategoriyalari, prinsiplari, qonun qoidalari va talablari haqida dastlabki tasavvurlarga ega bo’lishligi lozim. Kishilik axloqi - bilimlar - axloq normalarini chuqur anglash uchun o’ziga xos poydevor ro’lini bajaradi. Axloq va uning normalari haqida tushunchasi bulmagan kishiga - axloq talablari haqida gapirish yoxud talab qilish befoyda. Shunday ekan yuristlar kasb etikasi fanining maqsadi ham – talabalarga dastlasbki axloqiy tushuncha, nazariya va printsiplar haqida bilim berish hamda ularning kasbiy faoliyati sohasida namoyon bo’lishligining xususiyatlari haqida tushuncha va tasavvurlar shakllanib borishidadir. Bo’lajak yurist kadrlarga kasbiy axloq haqida, umumiy axloq normalari haqida tushuncha bermaslikni gapirish otdan oldin aravani qo’yish bilan tengdir. 3. “Yuristlar kasb etikasi” fanining vazifalari. O’zbekistonda barpo etilayotgan huquqiy demokratik davlat va fuqarolik jamiyati sud hokimyati faoliyati bilan uzviy bog’liq. Shakllantirilayotgan huquqiy davlat va fuqarolik jamiyatini odil sudlov institutisiz tasavvur qilish mumkin emas. Mamlakatimizda bosqichma bosqich amalga oshirilayotgan sud-huquq islohatlarining amaliyotda sud hokimyati mustaqilligiga, erkinligiga erishish maqsadi ham odil sudlovni 4 I.A.Karimov. – O’zbek xalqi hech qachon hech kimdan kam bo’lmaydi. 13-jild. Toshkent.; “O’zbekiston”, 2005. 239- bet. 7 qaror toptirshdir. Yuristlar kasb etikasi haqida gapirganda shu jihatni nazarda tutish lozim buladi. Birinchisi - jamiyatda umumiy axloq normalari, meyorlari va qoidalari mavjudligi bo’lgan, ikkinchisi – huquqshunoslikning kasbiy faoliyatning u yoki bu turi bilan bog’liq axloq normalarining mavjudligi bilan bog’liq. Huquqni muhofaza qiluvchi organlar xodimlarining kasbiy axloqi shu jihatdan turli shakllarga ega, shu ma’noda sud’yalar odob-axloqi qoidalari, ichki ishlar idoralari xodimlarining kasb odobnomasi, advakatlarning kasb etikasi qoidalari, prokrotura organlari xodimlarining kasb odobnomasi yoxud davlat bojxona yoxud soliq qumitalari xodimlarining kasb odobi haqida gapirish mumkin. Tarkib va tuzilish jihatdan huquqni muhofaza qiluvchi idoralar xodimlarining kasbiy axloq qoidalari har bir xizmatning ichki xususiyatlaridan kelib chiqadi va jamiyatda qaror topgan umumiy axloq qoidalariga bo’ysinadi, aniqrog’i ular bilan uyg’unlashadi. Kasbiy axloq va umumiy axloq qoidalari o’rtasida o’zaro ziddiyat istisno etiladi. Ayrim huquqiy sohalarda axloq - yoki axloq odobnomasi ushbu kasbga kirishni ixtiyor qilgan kishiga kasbiy qasamyod shaklidagi axloqiy talablarni ham qamrab oladi. Masalan, O’zbekiston Respublikasi “Prokuratura to’g’risida”gi qonunining 44-moddasi aynan kasbiy qasamyodga bag’ishlangan desa bo’ladi. Yoxud tibbiyot xodimlarining “Gippakrad qasamiyodi” deb yuritiluvchi kasbiy deontologiya normalarini kasbiy etika fanining tarkibiga kiritish mumkin. Ushbu fikrni rivojlantirsak “Jurnalist etikasi”, “Diplomat etikasi” yoxud “Deputat etikasi” kabi kasbiy etika normalari tizimi xususida gapirish mumkin bo’ladi. Kasbiy etika haqida gapirganda huquqning kishilik jamiyati axloqining posboni ekanligini unutmaslik, har qanday qonunning mazmuni axloq normalari ekanligini, qonun ushbu normalarni kishi va jamiyat hayotida tug’ri ishlatilishini ta’minlovchi vosita ekanligini unutmaslik lozim bo’ladi. Bu jihat umuminsoniy siyosiy, huquqiy va axloqiy hujjatlarda ham o’z ifodasini topgan bo’lib, milliy qonunchilik xalqaro huquqiy normalar va qoidalar bilan o’zaro uyg’unlashib ketgandir. Milliy qonunchilik, insonparvarlik, inson tabiiy huquqlarini himoya qilishga qaratilgan umuminsoniy huquqiy normalarga bo’ysingan va ularning ustuvorligiga asoslanadi. Misol tariqasida BMT tomonidan 1948-yilda qabul qilingan “Inson huquqlari umum jahon dekloratsiyasi”, “Fuqarolik va siyosiy huquqlar 8 tug’risidagi” xalqaro Pakt va boshqa hujjatlarni keltirish mumkin. Qayd qilingan Paktning 10-moddasida ozodlikdan mahrum qilingan shaxslarga nisbatan insoniylarcha munosabatda bo’lish ularning sha’ni va qadr- qimmatini hurmat qilish talab qilinadi. Bugungi kunda barcha davlatlarning Konstitutsiyaviy qonunchiligida sud hokimyatining tashkiliy jihatlaridan tashqari axloqiy mazmuni ham e’tiborga olingan, inson va uning hayoti, qadr - qimmati, manfaatlari oliy qadiryat deb tan olinadi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida ham inson, uning hayoti eng oliy qadiryat bo’lib, amaldagi milliy qonunchiligimiz yuksak insonparvarlik g’oyasi bilan sug’orilgan boy mazmunga asoslangandir. Jumladan, Konstitutsiyaning 18-moddasi barcha fuqarolarning bir xil huquq va erkinliklari ularning jinsi, irqi, millati, tili, dinidan, ijtimoiy kelib chiqishidan va ijtimoiy mavqeidan qat’i nazar teng huquqliligini ta’minlaydi. Ushbu normada insonparvarlik pirintsipi aks etganligini kuzatamiz. Insonparvarlik printsipi bosh qonun asosida yaratilgan va yaratilayotgan barcha qonunlarimizda markaziy o’rinni egallaydi. Yuristlar kasb etikasi fani aynan shu printsipni sud va huquqni muxofaza qiluvchi idoralar xodimlari faoliyatida ustuvor kasbiy printsip ekanligini ta’minlovchi fan sohasidir. Jinoyat – protsessual qonunchiligimiz ham aynan buzilgan huquqlarni tiklash yoxud har qanday jinoiy xatti – harakatlarni jazosiz qoldirmaslikdan iborat. Demak, odil sudlovni amalga oshirishga bo’ysindirilgandir. Jinoyat qonunchiligi shaxs va jamiyatni ijtimoiy ahvoli, tajovuzlardan himoya qiladi, jinoiy xatti harakatlarning inson va jamiyat hayoti uchun qanchalik zararli yoki xavfliligidan kelib chiqib jazo tayinlaydi. Bu umumiy axloq kategoriyalari – yaxshilik va yomonlik, ezgulik va yovuzlik kategoriyalari asosida amalga oshiriladi. Buning uchun surishtiruvchi, tergovchi, prokuror yoxud sudya ushbu kategoriyalar mazmunini chuqur bilishi va ularni ko’rilayotgan ishga mazmunan tadbiq qilishi lozim bo’ladi. Bu o’z o’zidan kasbiy axloqni umumiy axloq normalari bilan uzviy bog’lash zaruriyatini yuzaga keltiradi. Bugungi kasbiy axloqning mazmuni yuksak axloqiy normalar bilan to’ldirilgan bo’lib, bu birdaniga yuzaga kelmagan. Jinoyat qonunchiligining tarixida inson qadr-qimmati kamsitilgan, insonni qiynoqqa solgan, uning hayoti qadrsizlangan, inkivizitsiya sudlari, totalitarizm huquqshunosligi davrlarini 9