ТАRIХ FАKULТЕТI
“Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va ijodiy merosi”
MUNDARIJA
KIRISH
I.BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING HAYOTI VA SIYOSIY-
ILMIY FAOLIYATI
1.1. Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati
1.2. Zahiriddin Muhammad Bobur asos solgan Boburiylar sulolasining jahon
tarixida tutgan o’rni
II. BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA”
ASARI MUHIM TARIXIY MANBA
2.1.Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asarining mazmun va
mohiyati
2.2. Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma” asarining tarixiy va ilmiy
ahamiyati
XULOSA
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR VA MANBALAR
2
KIRISH
Mavzuning dolzarbligi. O`zbеkiston Rеspublikasi o`z mustaqilligiga
erishgach, zamonaviy davlatchilik tizimini barpo etish va rivojlantirishga alohida
e'tibor qaratdi. Ushbu ustivor yo`nalishdagi jadal harakatlarni amalga oshirishidan
o`zbеk xalqining davlatchilik sohasida to`plagan ko`p asrlik boy tarixiy
tajribasini atroflicha o`rganish va undan samarali foydalanish masalasi o`zining
dolzarbligi bilan ajralib turadi. Shu nuqtai nazardan, Prezidentimiz I.A.Karimov
ta’kidlaganlariidek, “o’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Isbot talab
bo’lmagan ushbu haqiqat davlat siyosati darajasiga ko’tarilishi zarur”.1
Prezidentimiz har bir o’zbek farzandi “mening ajdodlarim kimlar bo’lgan,
millatimizning ibtidosi qayda, uning oyoqqa turushi, tiklanish, shakllanish
jarayoni qanday kechgan”.2 Ayniqsa mustabid tuzum davrida “… Amir Temur,
Bobur Mirzo va boshqa ulug’ bobokalonlarimizning buyuk nomlari qaysi
tuproqlarda qorishib yotgan edi?”3 degan savollarni o’ziga-o’zi berishi kerakligini
qayta-qayta uqtiradi. Bu masalada “O’zbekistonning, o’zbek xalqining bugun
keng ommaga etkazishga arziydigan haqqoniy tarixi yaratildimi-yo’qmi? “4 degan
zaruriy savolni beradi va sho’rolar davrida o’zgalar yozib bergan soxta g’oyalar
asosida yozilgan tarixni qayta ko’rib chiqish lozimligini ta’kidlaydi.
Prezintimiz I.A.Karimov rahnomaligida ajdodlarimiz tomonidan yaratilgan
madaniy-ma’naviy merosni asrab avaylash va boyitish, davlatchiligimiz tarixini
chuqur o’rganish, o'zligimizni anglash va namoyon etishga alohida e'tibor
qaratilmoqda. Jumladan, mustaqillikdan keyin nafaqat vatanimiz tarixida, balki,
jahon tarixi ilm fanida yorqin iz qoldirgan Zahriddin Muhammad Bobur siymosini
ulug’lash, uning ilmiy merosini o’rganish va undan foydalanish masalasi doimo
dolzarb bo’lib kelmoqda. Davlatimiz rahbari I.A.Karimov 1990-yil 5-iyunda hali
1 Karimov.I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti,1998-yil. 134-bet.
2 Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti, 1998-yil. 136-bet.
3 Karimov.I.A Yuksak ma’naviyat-yengilmas kuch. “Ma’naviyat” nashriyoti, 2008-yil. 6-bet.
4 Karimov.I.A Tarixiy xotirasiz kelajak yo’q. Toshkent. “O’zbekiston” nashriyoti,1998-yil. 137-bet.
3
mustaqil bo’lmasimizdan bir yil oldin so’zlagan nutqlarida tarixiy meros
to’g’risida shunday deganlar: “Xalqimiz respublika hukumatining Navoiy,
Ulug’bek, Bobur, Mashrab, Furqat, Qodiriy, va xalqimizning boshqa buyuk
farzandlari yubileylari o’tkazish to’g’risidagi qarorini juda ruhlanib kutib olgani
bejiz qadriyatlarining ravnaqi va boyishiga xizmat qilib kelgan endi va bundan
keyin ham xizmat qiladi. Biz ularning bebaho merosini xalqqa, avvalo yoshlarga
yetkazish uchun barcha ishlarni qilamiz”.5
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar hayoti haqida jonli guvohlik
beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajoyib lirik shoir,
o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy-
tarixiy, ilmiy, tabiiy va adabiy lingvistik ma’lumotlar xazinasidir unda 1494-yildan
1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon
etilgan. Bobur tarixiy faktlarni shunchaki qayd etish jangu-jadallar, yurishlar
haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda
qiziqarli hikoya qiladi, manzara chizadi, tabiatni, etnografik holatlarni tasvirlaydi,
davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi. Shu sababdan asar faqat ilmiy –tarixiy
ahamiyati bilan emas, balki o’zbek badiiy nasrining yorqin namunalaridan biri
sifatida ham biz uchun qimmatlidir. Shoir o’z xotiralarini badiiy naql uslubida
sodda va ravon bayon etadi, o’nlab tarixiy shaxslarning aniq xarakterini yaratadi;
tabiat manzaralarini suratini chizadi, kitobni har xil syujetlar, ishqiy sarguzashtlar,
sheriy parchalar bilan bezaydi. Tilga olingan shaxsning portreti kiyinishini, tashqi
ko’rinishini, fel-atvorini, odatlarini, o’tmishini avlod-ajdodini birma-bir ta’rif
etiladi. Asardagi markaziy obraz Boburning o’zi, albatta. Uning his – tuyg’ulariga
boy qalbi ko’z oldimizda yorqin jonlanadi. Ingliz tarixchisi Elfiniston “
Boburnoma” va uning muallifi haqida “Uning his tuyg’ulari har qanday
mubolag’adan yoki pardalashdan holi, uslubi oddiy mardona, shu bilan birga jonli
5 Karimov.I.A.O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. Toshkent.2011-yil. 217-bet.
4
va ifodali. O’z zamondoshlari biografiyasini, ularning qiyofalari, urf-odati,
intilishlari, qiziqish va qiliqlarini ko’zguda aks etgandek ravshan tasvirlaydi.
Zahiriddin Muhammad Bobur Hindistonni zabt etilishiga asli zoti
temuriylardan bo’lmish Bobur va uning hamrohlari jasorati tufayli erishildi. Uning
yoshlik yillari ham ana shu irqqa mansub qabilalar orasida o’tganligi uchun
davlatni boshqarish va idora qilish uslubida ham bu cho’l o’g’loni faoliyatida ikki
ulkan qabila mo’g’ullar va o’zbeklarning ta’siri sezilib turadi.6 Temuriylarning
ikkinchi
poytaxti
Hirotning
Shayboniyxon
tomonidan
istilo
qilinishi
Boburshohning Hindistonga bo’lgan ishtiyoqi yanada ortgan edi. Shunday
bo’lishiga qaramay, u Hindistonday ulkan mamlakatni 1526-yilda o’z idorasi
ostiga birlashtirishga muvaffaq bo’ldi. Boburshoh 1519-1525-yillarda Hindistonni
egallash uchun hal qiluvchi keng miqyosli beshta jangni amalga oshiradi. Bu ulkan
mamlakatni bo’ysundirish nihoyatda og’ir kechadi. “Boburnoma”da muallif ilgari
Hindistonni fath etgan Sulton Mahmud G’aznaviy va afg’onistonlik Shahobiddin
Muhammad G’uriylarning harbiy qudrati o’zining imkoniyatlaridan nihoyatda
yuqori bo’lganini takidlaydi. Unda qayd, etilishicha Sulton Mahmud G’aznaviy
Hindistonga yurish qilganida, Hurosonday ulkan mamlakat, Xorazm vohasi va
Samarqand unga tobe edi. Son jihatdan nihoyatda katta bo’lgan qo’shini yuz ming
ikki yuz ming kishiga etar edi. Sulton Shahobiddin G’uriy bu mamlakatga hujum
qilganda, uning ukasi Xuroson mamlakatining podshosi edi. U bir yuz yigirma
minglik qo’shin bilan bu o’lkaga kirib keldi. Har ikkala hukmdorga qarshilik
ko’rsatgan Hindiston rojalari bo’lib, bepoyon bu mamlakat yagona boshqaruv
ostida birlashmagan edi. Boburshoh sarson – sargondonchilikning alamli kunlarini
boshidan kechirib, vaqti-vaqti bilan ko’plab talofat ko’rib yurt va saltanat ishtiyoqi
bilan Hindistonga yuzlandi. Uning idorasi ostida bo’lgan Badahshon, Qunduz,
Qobul va Qandahar viloyatlari zo’rg’a o’zini tutib turar, bu viloyatlar yuz ming
kishilik qo’shinga ega bo’lgan shayboniylarga yaqin bo’lganligi uchun ularga
6 U.Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. Cho’lpon nashriyoti.1995-yil. 6-bet.
5
madad kuchlarini yuborib turush zarurati mavjud edi. Boburshoh 1525-yilda
beshinchi marta hal qiluvchi hujum uyushtirganda Hindiston mamlakati Behradan
Bahorgacha Sulton Ibrohim Lo’diy u nomi Afgo’n tasarrufida edi. Boburshohning
o’n ikki ming kishilik lashkariga uning yuz ming kishiga yaqin azamat qo’shinini
va mingta jangovor fili qarshi turar edi.
Panjob viloyati zabt etilgandan so’ng Dehli Sultoni Ibrohim Lo’diyga
qarshi kurashda Boburshohning kuchli harbiy salohiyatti unga omad keltirdi. U “
to’g’ama” deb nomlangan harbiy tadbirini amalga oshirib, Ibrohim Lo’diyga qattiq
shikast yetkazadi. Ikki uch oy Vatanidan yiroqda bo’lgan yigitlarning sustligini
ko’rib, Boburshoh ular oldida otashin nutq so’zladi. Barchaning ruhini ko’tarib,
ularni jangga safarbar qiladi. Zambaraklarni ishga soladi va otliqlardan mohirlik
bilan foydalanib, Panipatda Ibrohim Lo’diyni mag’lubiyatga uchratadi. 1526-yil
25-aprelda Dehlida Boburshoh nomiga hutba o’qiladi. Shu bilan u yangi sulola
boburiylar sulolasining ulkan mamlakatiga asos soladi va Hindistonday ulkan
mamlakatda turli din va millat vakillaridan tashkil topgan xalqlarning yagona
markazlashgan davlat boshqaruvi ostida uzil-kesil birlashtiradi. Boburshoh va
uning avlodlari Hindistonning xo’jalik hayoti, madaniyati va obodonchiligiga katta
e’tibor bilan qarashdi.
Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarida keltirilgan tarixiy,
geografik, etnografik, toponomik ma’lumotlar orqali XV-XVI asrlarda O`rta
Osiyo, Afg’oniston, Hindistondagi ijtimoiy-siyosiy holat haqida qimmatli
ma’lumotlarni bugungi davr nuqtayi-nazaridan yondashib tahlil qilish va
tariximizni xolisona o’rgnishda alohida ahamiyatga ega.
Tadqiqotning maqsad va vazifalari. Bitiriruv malakaviy ishining maqsadi
Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan 1494-yildan 1530-yilgacha yozib
tugallangan “Boburnoma” asarining muhim tarixiy ahamiyatga ega bo`lsada,
mustaqillik
davrigacha
tadqiqotchilar
tomonidan
maxsus
tahliliy
tarzda
o`rganilmaganligini e'tiborga olib, bu sohadagi kеmtiklikka biroz bo`lsada barham
bеrib, asardagi tarixiy voqеalarni o`sha davrga oid bo`lgan muhim tarixiy
6
manbalarga solishtirib o`rganib, tahlil natijalarini atroflicha yoritib bеrishga
qaratilgan. Bitiruv malakaviy ishda qo`yilgan maqsad va vazifaga muvofiq
quyidagi masalalarni ko`rib chiqish rеjalashtirilgan:
Birinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy
faoliyatini mavjud tarixiy manbalar va adabiyotlar asosida o`rganish. Mirzo
Boburni buyuk olim darajasiga ko`targan tarixiy omillarni mohiyatini ochib bеrish.
Ikkinchidan, Zahiriddin Muhammad Boburning “Boburnoma” asarining
mazmun va mohiyatini, tarixiy va ilmiy ahamiyatini atroflicha tahlil qilish.
Mavzuning tadqiq qilganlik darajasi. Tadqiqotning nazariy asosini
Prеzidеntimiz I.A.Karimovning asarlari va mavzuga doir bildirgan fikr hamda
nutqlari tashkil etadi. Prеzidеntimiz I.A.Karimov doimo o`zlarining asarlarida
jamiyat taraqqiyotining barcha jabhalariga e'tibor bеrgan holda, o`tmish
tariximizning haqqoniy yoritilishiga tarixchi olimlarimizning diqqat –e'tiborlarini
tortib kеlganlar. Tadqiqotchilardan Abdullayev M., U. Erskin, L.P. Sharma,
Hoshimov I., Nuritdinov M., Hasanov. X., Qudratullayev H. Hasanov., Nafasov T.,
Rasulov R., Fayziyev.T., Mamajonov A.M., Vahob Rahmonov 7 va boshqalar o`z
tadqiqotlarida “Boburnoma” asarining ba'zi jihatlarini ochib bеrganlar.
Tadqiqotlarning mazmun va tavsifi shundan guvohlik bеradiki, Boburning
“Boburnoma” asari vatanimiz tarixshunosligida to`liq o`rganilmagan. Xuddi
mana shu hol mavzuni tarixiy tadqiqot obеkti sifatida tanlab olishga undadi va
7 Abug’oziy. Shajarai turk. Toshkent. Cho’lpon.1992-yil. 95-96-betlar., Abdullayev M. Boburnoma va Shajarai
turning qiyosiy poetikasi. 56-58-bet., U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. Cho’lpon nashriyoti. 1995-yil. 8-bet.,
L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil 22-bet, Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar
sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi-1994-yil 48-bet Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan-1994-
yil 68-66-betlar., Hasanov. X. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston. 1983-yil 58-bet.,
Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh. Sharq.2011-yil 27-bet, Fayziyev.T.
Temuriy malikalari. Toshkent 1994-yil, Hasanov. H. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston.1983-yil
62-bet., Rasulov R. Bobur – o’zbek tilining sofligi uchun kurashuvchi./ ilmiy to’plam. Samarqand. 2000-yil 44-bet.,
Nafasov T. Bobur nomshunos. / Ilmiy to’plam. Samarqand 2000-yil 39-bet., Mamajonov A.M. O’zbekiston tarixi.
Toshkent. 1994-yil 20-bet., Fayziyev T.Xusayn Bayqoroning sirli o’limi. Toshkent 1995-yil 44-bet., Ibn Battuta va
uning O’rta Osiyoga sayohati. Nashrga tayyorlovchi N. Ibrohimov. Toshkent 1996-yil., T. Fayziyev. Temuriylar
shajarasi. Toshkent. Yozuvchi-1995-yil. Vahob Rahmonov “Ma’rifat “ gazetasi 2008-yil.
7
shulardan kеlib chiqib, Bobur hayoti va siyosiy-ilmiy faoliyati hamda
“Boburnoma” asari tadqiqot mavzusi qilib bеlgilab olindi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi shundan iboratki, tadqiqot uchun tanlab olingan
mavzu, uning tarkibiga kirgan qator muhim muammolar to`liq, yaxlit holda
maxsus tadqiqot qilinmagan. Shu bois tadqiqotda ana shu holat hisobga olinib,
hozirgacha yaratilgan mavjud adabiyotlar, maqolalar asosida tadqiq etilayotgan
davr ichida Boburning hayoti va siyosiy-ilmiy faoliyati hamda “Boburnoma” asari
maxsus ilmiy tahlil qilinmoqda. Mavzuga doir matеriallar ham jamlangan holatda
tadqiq qilinmoqda.
Tadqiqotning
amaliy
ahamiyati.
Tadqiqotda
tadqiq
etilayotgan
muammodagi “Boburnoma” asari Zahiriddin Muhammad Boburning tarixiy asari
bo`lib, unda XV-XVI asrlarda temuriylar saltanati tarkibiga kirgan hududlarning
ijtimoiy-siyosiy tarixi va geografiyasiga oid ma’lumotlar bilan birgalikda ko’pgina
tarixiy shaxslar haqida ma’lumotlar bayon etilgan. Asarda bayon etilgan
faktlarning qanchalik darajada haqqoniyligini tеkshirishda o`sha davr tarixiy
manbalari imkon darajasida qiyoslashga harakat qilinganligi sababli katta amaliy
ahamiyat kasb etadi.
Bitiruv malakaviy ishning tuzilishi. Tanlangan bitiruv malakaviy ishi
kirish, ikki bob, 4 paragraf, xulosa, foydalanilgan manbalar va adabiyotlar
ro`yxatidan iborat.
8
I.BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING HAYOTI VA SIYOSIY-
ILMIY FAOLIYATI.
1.1.Zahiriddin Muhammad Boburning hayoti va siyosiy faoliyati.
Zahiriddin Muhammad (hijriy 888-yilda muharram oyining oltinchi
kuni) milodiy 1483-yilning 14-fevralida dunyoga keldi. Uning ismi o’sha davrdagi
Movarounnahrning atoqli ulamolaridan bo’lgan Xo’ja Nasriddin Ubaydullaxon
tanlagan edi.
Bobur shajarasi: Ota tomonidan : Bobur Sulton Umarshayx Mirzo
o’gli, u esa Sulton Abdusaid Mirzo o’g’li, u esa Sulton Muhammad Mirzo o’g’li, u
esa Mirzo Miranshoh o’g’li, u esa Amir Temur o’g’li edi. Onasi tomondan :Qutlig’
Nigor Xonim Yunusxon qizi, u esa Vaysxson o’g’li, u esa Sher Alixon o’g’li, u esa
Muhammad Xo’jaxon o’g’li, u esa Xizir Xo’jaxon o’g’li, u esa To’g’liq Temurxon
o’g’li, u esa Eson Bug’axon o’g’li, u esa Dava Chiqon o’g’li, u esa Baroqxon o’g’li
( uni G’iyosiddin ham deb atashardi ), u esa So’kach o’g’li, u esa Kamg’or o’g’li, u
esa Chig’atoy o’g’li, u esa Chingizxon o’g’li edi.
Aytishlaricha, chig’atoylar arabcha “ Zahiriddin “ so’zini talaffuz etishda
qiynalishgach, ota-onalari uni Bobur deb atadilar va rasmiy hujjatlarda Zahiriddin
Muhammad Bobur deb yuritilardi.8
Otasi vafot etganda u endigina o’n bir yoshdan o’tgan edi. Farg’ona
davlati hozir (muallif 1845-yilni nazarda tutmoqda) Qo’qon deb yuritiladi. U
paytlarda bu mamlakat hududdan kichikroq bo’lsa ham Boburning tariflashicha,
meva va g’allaga boy o’lka edi. Bu vodiyning atrofi tog’lar bilan o’ralgan bo’lib,
janubiy g’arbiy tomonigina Xo’jand va Samarqand orasi, Sayhun daryosining chap
qirg’oqlari ochiq edi. Bu daryo Sir deb ham ataladi. U qadimgi Yaksartes daryosi
bo’lib Qashqar tog’laridan boshlanadi va Farg’ona davlatini ikki qismga ajratib
oqadi.
8 U. Erskin. Bobur Hindistonda.Toshkent. Cho’lpon nashriyoti. 1995-yil. 8-bet.
9
Toshkent va Turkiston vohalarini yalab o’tib, cho’llar orqali Orolgacha
yetib boradi. Farg’ona mamlakati, asosan, yettita dahaga bo’linib, undan ikkitasi
daryoning shimoliy qirg’og’ida, qolgan beshtasi esa janubiy sohilda joylashgan.
Janubdagi viloyatlarning eng yirigi Andijon bo’lib, Saltanatning poytahti
hisoblanardi va shu nom bilan ataluvchi asosiy qal’a xizmatini o’tar edi. O’sh
viloyati sharq tomonda joylashgan, Marg’ilon esa g’arbda joylashgandir. Isfara
janubi- g’arbiy qismda tog’lar orasida joylashgan va nihoyat Xo’jand qal’asi
daryoning quyi qismida bo’lib, Samarqand yo’li ana shu yerdan o’tadi. Daryoning
shimoliy qismidagi viloyatlar Axsi va Koson edi. Axsi saltanatdagi ikkinchi
mavqeyni egallaydigan qal’a bo’lib, Umarshayx Mirzo ko’p vaqtini o’sha yerda
o’tkazar edi. Undan shimoliy sharqda Koson kasabasi joylashgan.
O’zi kichkina davlat bo’lsa ham Farg’ona tuprog’i juda unumdor,
mo’tadil iqlimli edi. Yozda issiq va qishda sovuq bo’lsa ham, mo’l g’alla va meva,
nok, anor, bodom va qovunga boy edi. Uning bog’lari va uzumzorlari mashhur edi.
Farg’ona davlatida shahar aholisi tojiklar deb atalib, ular hech qaysi qabilaga
mansub emas edilar. Keyinroq Mo’g’ul va turkiy qabilalarning ko’payishi bilan
shaharliklarning ko’pchiligi turkiylar bo’lib, tili ham sof turkiy bo’lgan. Bu til
davlat boshqaruvchilarning ham so’zlashuv tili bo’lib, o’z ona tili fors tili bo’lgan
shaharliklar uchun ham tushunarli edi.8
Umarshayx Mirzo Temuriy hukmdorlar orasida toj-taxt kurashlari
keskinlashgan bir davrda Farg’ona viloyatini idora qildi va bu kurashda faol
ishtirok etdi. Pokiza etiqodli, Hazrat Xo’ja Ubaydulloga orodati bor, ravon savodli
bu temuriyzoda Boburning ma’lumotiga bo’lgan qal’a bo’lib, podshoh ko’p vaqtini
o’sha yerda o’tkazar edi. ko’ra: “ Xamsatayn va mansaviy kitoblarni va tarixlarni
o’qib edi. Aksar “ Shohnoma “ o’qir edi. Tab’i nazmi bor edi, vale she’rg’a parvo
qilmas edi.”9 Tabiatida “Hamisha mulkgirlik dag’dag’asi bor ” bo’lgan Umarshayx
Mirzo yurt talablik davosi bilan Samarqandga bir necha bor yurish qiladi. Farg’ona
viloyatining osmonida urush bulutlari qalqib yurgan damlarda fojiali vafot etadi.
9 L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 10-bet.
10
Bu voqea 1494-yilda sodir bo’ldi. Umarshayx Mirzoning ukasi Sulton
Ahmad Mirzo va Toshkent hokimi Mahmudxon o’zaro ittifoq tuzib Farg’ona
viloyatiga yurish boshlaydi. “ Boburnoma” da Sulton Muhammad va Sulton
Ahmadning “ Umarshayx Mirzoning badmaoshlig’idin mutazarrir” ko’rganliklari
bunday harakatning sababi sifatida keltiriladi. Axsi qal’asi Umarshayx Mirzo
saltanatida Andijondan keyin ikkinchi mavqega ega
Bobur Mirzoning mamlakatda osoyishtalikni barqaror qilish uchun
juda
ko’p
ter
to’kishiga
to’g’ri
keldi.
U
mahalliy
hukumdorlarning
o’zboshimchalikka yuz burushlari avjiga chiqqan davrda Farg’ona viloyatini idora
qilmoqda edi. Bunday boshboshdoqchilik taxt sohibi hayoti uchun ham nihoyatda
tahlika solardi. Boburning ukasi Jahongir Mirzoni shoh qilish maqsadida fitna
uyushtirgan Husayn Ya’qub boshchiligidagi beklar unga qarshi suiqasd
uyushtirishdi. Bobur va uning ta’rafdorlari sa’yi harakati bilan fitna o’z vaqtida
fosh etildi, qo’lga olingan isyonchi beklar jazolandi. Yovuz niyati amalga
oshmaganidan alamzada bo’lgan Hasan Ya’qub Samarqand sari yo’l oladi. Biroq
qabih maqsadi yana xuruj qilib Axsi tomon kelganida, Qo’qon yaqinida Vafot
etadi. Bobur Mirzo katta va notinch viloyatni boshqarish uchun Andijon atrofidagi
shaharlarda bir necha marotaba yurishlar qilishga majbur bo’ladi.10
1495-yilda Sulton Ahmad o’rnida bir muddat hukmronlik qilgan ukasi
Sulton Mahmud vafotidan so’ng, uning o’g’illari Ma’sud, Boysung’ur Mirzo,
Sulton Ali o’rtasida Samarqand taxti uchun o’zaro urushlar boshlanadi. Sulton Ali
Samarqandni egallaganda, bu urush alangalari yanada avjiga chiqa boshlaydi.
Bobur Mirzo ham ulug’ sohibqiron Amir Temur poytaxtini qo’lga kiritish ilinjida
Samarqand tomon lashkar tortadi. Bu payt Sulton Mas’ud Mirzo Shahrisabzni o’z
idorasi ostiga olib, Samarqandga tahdid sola boshlagan edi. Hisor va Qunduzdan
Sulton Husayn Mirzo qo’shinining xavfi ham mavjud edi. Uch-to’rt oy uch
tarafdan Samarqandga qarshi hujum uyushtirgach, Sulton Ali nomidan Xoja Yahyo
10 Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Toshkent. Sharq. 2011-yil 56-bet
11
kelib, ittifoq va hamjihatlikdan so’z ochadi va Bobur Mirzo bilan o’zaro
kelishuvga erishadi. Biroq oradan ko’p vaqt o’tmay, Samarqand taxtini Boysung’ur
Mirzo qo’lga kiritadi.
1497-yilda Bobur Mirzo mingga yaqin qo’shini bilan Samarqandni
qo’lga kiritish uchun jangga otlanadi. Shahar u yeti oy qamal qilinadi. Boysung’ur
Mirzo Shayboniyxondan madad kutadi, biroq Shayboniy qo’shinlarining yordami
besamar ketadi. Natijada shahar hukmdori Qunduzga Xusravshohdan panoh izlab
ketishga majbur bo’ladi. Bobur Mirzoni Samarqand shahri ulug’lari, beklar
mamnuniyat bilan qarshi oladilar. “ Boburnoma “da muallif bu voqeani iftixor
bilan quyidagicha bayon etadi: “Rabiulavval oyining oxirida (1497-yil noyabr )
kelib arkta Bo’stonsarog’a tushtum. Tangri taoloning inoyati bila Samarqand
shahri va viloyati muyassar va musaxxar bo’ladi” (43-bet). Sharqning eng yirik,
boy va mashhur shaharlaridan biri bo’lgan Samarqandning qo’lga kiritilishi yosh
hukmdorni nihoyatda sevintiradi. U keyinchalik “Boburnoma “da bu azim
shaharning tabiati-yu masjid va madrasalarini, Ulug’bek Mirzo barpo etgan
rasadxona-yu saroy va maqbaralarni ehtiros bilan tasvirlaydi. Afsuski, Bobur
Mirzoning sevinchi uzoqqa cho’zilmaydi. U yetti oy qamal ichida qolgan shahar
nihoyatda xarob holda edi. Ozuqa zahiralari tugagan, dehqonchilik o’zaro urushlar
natijasida izdan chiqqan, shahar aholisi aftoda bo’lib qolgan edi. Yosh hukmdor bu
ahvoldan qutilish choralarini qanchalik izlamasin, biror maqbul tadbirni amalga
oshirish imkondan tashqari edi. Bobur Mirzo qo’shinlari Samarqanddan hech
qanday o’lja qo’lga kirita olmaydi. Avvalo, hukmdorning o’zi xalqni talashga
mone’lik qiladi. Oqibatda oziq-ovqat tanqisligi seziladi, shuningdek, askarlar
uylarini sota boshlaydilar. Bitta-bitta bo’lib qochishga tushadilar. “ Boburnoma” da
ta’kidlanishicha, avval Xonquli Bayonquli, yana Ibrohim Bekchik, keyin esa
mo’g’ullarning barchasi qochadi. Sultan Ahmad Tanbalning qochishi yosh
hukmdorga qarshi yana bir fitnaning uyushtirishiga omil bo’ladi.11
11 L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 15-bet.
12
Bobur Mirzo Xo’ja Abdullo Mavlono qozini qochoqlarning
ba’zilarini jazolash, ba’zilarini esa qayta Samarqandga yuborish niyatida Uzun
Hasanning oldiga jo’natadi. Biroq Uzun Hasan Bobur Mirzoga qarshi
uyushtirilgan fitnaga boshchilik qilmoqda edi. Bu orada u Ahmad Tanbal bilan til
biriktirib, Axsi va Andijonni Jahongir Mirzoga olib berish payida bo’ladi. 12
Andijon taxti tobora tahlika ostiga qola boshlagan davrda Boburning
onasi Qutlug’ Nigorxonim va Eson Davlatbegim bilan kengashib,Samarqand
hukmdoriga bir necha marta maktub yuboradilar. Natijada Samarqanddek shahari
azimda yuz kun hukmdorlik qilgan Bobur Mirzo 1498-yilning fevralida Andijonga
safar qilishga majbur bo’ladi. Bu orada bir kishi yosh hukmdor Samarqandni
tashlab chiqqan kuni Ali Do’st tog’ayi Andijonni isyonchilarga topshirgani
haqidagi xabarni yetkazadi. Ma’lum bo’lishicha, isyonchilar Andijonni qamal
qilganda, Uzun Hasan Bobur Mirzoning betobligi, uning tili tutilib, og’ziga paxta
bilan suv tomizayotganliklarini Ali Do’st tog’ayiga aytib ont ichadi. Bundan
sarosimaga tushgan tog’asi Ali Do’st isyonchilarga qal’ani ochib beradi.
Andijonni deb Samarqandni qo’ldan ketkazish va taqdirning alamli
hazillariga duchor bo’lib bir yo’la har ikkalasini boy berishdek muvaffaqiyatsizlig-
u yutqazishlar metin iroda sohibi bo’lgan Bobur Mirzo belini bukolmaydi. U ota
meros saltanatni tiklash niyatida tog’asi, Toshkent hokimi Mahmudxondan madad
so’raydi. Birgalikda Andijonni egallash uchun olib borilgan janglar natija
bermaydi. Bobur Mirzo goh Xo’jand, goh O’rtepa, goh Konibodom atrofidagi
qishloqlarda bo’lib, tog’alarining ko’magi bilan ba’zan Andijonga, ba’zan esa
Samarqandga tahdid solib turadi. Nihoyat, Xo’jandga yetib keladi, ammo bu yer
nisbatan kichikroq qo’shinni zo’rg’a saqlab turushi mumkin edi. Shu sababli Bobur
Mirzo O’ratepani idora qilib turgan yana bir tog’asi Muhammad Husayn Ko’ragon
do’g’latdan Yor yayloq kentidagi Pashog’ar qishlog’ida qishlashga ruxsat so’raydi.
12 U.Erskin. Bobur Hindistonda. Toshkent. “Cho’lpon”. 1995-yil 102-bet
13
Bu yer Xo’ja Abdullo Mavlono qoziga qarashli bo’lib, u Samarqand yo’lida
joylashgani uchun Bobur Mirzoga juda ma’qul manzil edi.
Movarounnahrda
shahzodalar
o'rtasidagi
ziddiyatlar
tobora
keskinlashib bormoqda edi. Bunday muxolifat Sulton Ali Mirzo va Muhammad
Majid Tarxon o’tasida ham paydo bo’ladi. Bu shahzodalar hamkorligidan hech ish
chiqmasligi aniq edi. Sulton Ali Mirzo mo’g’ullardan Abdulvahob degan kishini
Bobur Mirzo huzuriga yuborib uni Samarqandga kelishga etdi. Bobur Mirzo
Jahongir Mirzoga kishi yuborib zudlik bilan Samarqandga yurish qilishini xabar
qiladi. Axsida tuzulgan sulx Jahongir Mirzo tomonidan Bobur Mirzo saltanati
hududiga dahl qilish imkoniyatini bermasdi. Biroq Bobur qo’shinlari Quvaga yetib
kelganda, Ahmad Tanbalning ukasi Halil O’shga hujum qilgani ma’lum bo’ldi.
Bobur Mirzo bo’lib o’tgan voqeadan qanchalik ranjimasin, Samarqand tomon
yurishni yana davom ettiraverdi. Yosh hukumdor Ali Do’st va Qambar Ali singari
ulug’beklarning keying harakatlaridan ularga tayanish har doimgidan ham
yaxshilikka olib kelmasligini sezib qoladi. Shuningdek, Muhammad Majid Tarxon
boshliq beklar ham Mir Mo’g’ulni yuborib Andijon hukmdorining Samarqandga
kelishiga ko’z tikib turishgandi . Shunday qilib, Bobur Mirzo; “Samarqanddek
poytaxt turg’uncha, ne kiroyi ul qilg’aykim, Andijondek yer uchun kishi avqot
zoye’ qilg’ay’’-degan fikr bilan yo’lda davom etadi.13
Bir muddat Shahrizabz – Hisor hududlarida sarson sargardon
kezgan Bobur Mirzo Samarqand xalqining ko’magiga ishonib, ikki yuz qirq
kishilik navkari bilan shaharga hujum qiladi. Yetmish-sakson chog’li Bobur
yigitlari tunda qal’aga Narvon qo’yib, Feruza darvozasini egallaydilar. Tong
otishiga yaqin Bobur Mirzo Samarqandga kirib keladi. Bo’lib o’tgan voqeadan
shahar ahli hali to’la habardor emas edi. Temuriy hukmdorini tanib qolgan
dukondorlar u haqda duo qilishardi. Ko’p o’tmay shahar xalqi voqeadan xabar
13 L.P. Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat” 1998-yil 22-bet
14
topadi. Qo’llariga tosh va tayoq ko’targan kishilar to’rt yuz-besh yuz chamasi
Shayboniy tarafdorlarini o’ldirishadi. Nihoyat, u yetti ming askariy quvvatga ega
bo’lgan tajribali hukmdor Shayboniyxondan juda oz miqdordagi qo’shin bilan 19
yoshli temuriyzoda Samarqandni tortib oladi. Xalq Bobur Mirzoni qo’llab
quvvatlashda davom etadi. Shovdor, Sug’d va atrofdagi qo’rg’onlar uning idorasi
ostiga o’ta boshlaydi. Shayboniyxon Buxoroga chekinadi. Bu orada Boqi tarxon
Qarshi, G’uzorni, Abulmuhsin Mirzo Qorako’lni qo’lga kiritadi. Shayboniy
qo’shinlari har tarafdan quvilib, Buxoro atrofida toplanishga majbur bo’lishadi. 14
Bobur Mirzo Andijondan chiqqandan so’ng, uning oila a’zolari yuz
tashvish va mashaqqatlar bilan O’ratepaga yetib kelishgandi. Samarqand fahtidan
nihoyatda shodlangan yosh hukmdor oilasini bu azim shaharga olib keladi. U
amakisi Sulton Ahmad Mirzoning qizi Oyisha Sultonbegimni o’z nikohiga olgan
edi. Ko’p o’tmay Samarqandda To’ng’ich farzandi Faxruniso dunyoga keladi.
Biroq bu shodlik uzoq davom etmaydi. Faxriniso chillasidan chiqmay vafot etadi.
Bobur Mirzo o’zini buyuk poytaxt taxtida ko’rib qanchalik
quvonsa, har zamon tahdid solish xavfi kuchli bo’lgan Shaybomiyxonning ulkan
qo’shinidan
ham
shunchalik
tashvishlanardi.
Samarqand
mudofaasini
mustahkamlash maqsadida yon atrofdagi temuriylar saltanati hukmdorlariga
elchilar yuborib, ulardan yordam so’raydi.
Shayboniyxon 1501-yilning bahorida yana qo’shin to’play boshlaydi.
Qorko’l, Dabusiyani qayta qo’lga kiritib, Samarqandga tahdid soladi. Shu yili may
oyining boshlarida Shayboniyxon o’z hatti harakatlari bilan raqibini jang
maydoniga jiddiy hozirlik ko’rishga majbur etadi. Boqi Tarxon ming ikki ming
kishilik qo’shini bilan Keshga kirib borgan edi va ikki kun orasida Bobur Mirzoga
kelib qo’shilishi taxmin qilinardi. Toshkent hokimi Sulton Mahmud tomonidan
14 Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi-1994-yil 48-bet
15
yuborilgan Said Muhammad Mirzo do’g’lat tomonga yaqin ming bir yarim ming
kishilik lashkari bilan ko’makka kelishi kutilar edi. Munajjimlarning yanglish
ma’lumotlari Bobur Mirzoni madadga chiqqan kuchlar yetib kelmasdan jangga
kirishga undadi. Qo’shin to’rtga ajraladi. Ko’hak daryosi bo’yida raqib bilan
ro’baro bo’linadi. Natijada Bobur Mirzo qo’shini juda katta talofatga uchradi.
Og’ir kunlar boshlanadi. Keyingi yillarda Samarqand tez-tez yuz
berib turgan o’zaro urush va isyonlar tufayli boyliklari talangan, ancha
kuchsizlanib qolgan edi. Shayboniyxonning besh oylik qamaliga qarshi Bobur
Mirzoning o’ziga yaqin beklar va sarbozlari hamda xalq ommasi jasorat
ko’rsatishlariga qaramay, ochlik, suvsizlik shahar aholisining tinka madorini
quritadi. “ Elga bisyor tanqislik bo’ldi, - deya xotirlaydi “ Boburnoma “ muallifi. –
Anga yettikim, faqir va miskin it etini, eshak etini yiya kirishtilar. Otqa bo’g’uz
kam yoft bo’ldi. Daraxtlarning bargini otqa berurlaredi. Anda tajriba bo’ldikim,
bori yafroqlardin tut yafrog’I va qora yig’och yafrog’I otqa sozvarroq emish.
Ba’zi quruq yig’ochlarni randa qilib, taroshasini suvg’a ivitib otg’a berurlar edi.”
Oziqa zahiralari rugab, atrofdan biror bir madad kutishga umid
qolmagach, sarbozlar bir ikki kishi bo’lib qocha boshlaydi. Bu orada
Shayboniyxon sulh taklif qiladi. Hech qanday umidi qolmagan Bobur Mirzo
sulhga rozilik beradi. Parokandalikka yuz Burgan temuriy hukmdorlarining
noahilligi tufayli ulkan g’alabasini mudofaa qila olmagan yosh shahzoda azim
shahar Samarqndning Shayxzoda darvozasidan ichkilari bilan chiqib ketadi. Biroq
Bobur Mirzoning opasi Xonzodabegim vujudga kelgan tang vaziyat taqozosiga
ko’ra Shayboniyxonga turmushga chiqishga majbur bo’ladi.15 1501-1502-yillar
Bobur Mirzo hayotida sarson-sargardonlikning achchiq alamlari bilan qarshilashish
davri bo’ladi. O’lim tahlikasidan zo’rg’a qutilgan yosh shahzoda va uning
hamrohlari Jizzaxda ochlik shiddatidan ham bir muncha xalos bo’ladilar.
15 Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan-1994-yil 66-68-betlar.
16
Samarqandga mustahkam o’rnashib olgan Shayboniyxon Toshkent
xoniga qarashli Shohruhiya va Beshkentga hujum uyushtirganda, Bobur
Mirzotog’asiga yordamga otlanadi. Sovuqning shiddatidan kunda ikki-uch kishi
halok bo’lardi. Yosh shahzoda suvning tez oqishidan faqat o’rtasi muzdan bir oz
xoli bo’lgan arig’da 16-marta sho’ng’ib atrofdagilarni ko’rsatgan jasorati bilan
katta dushmaniga qarshi kurashga da’vat etadi. Shayboniyxon bahor kelishi bilan
O’ratepani talab ketganida, Bobur Mirzo Maschoda edi. U bu yerda uysiz,
vatansiz tog’lar orasida sarson-sargordon yurishidan naf yo’qligini o’ylab yana
Sulton Muhammadxon oldiga borishga qaror qiladi. Xuddi shu payt Ahmad Tanbal
o’z qo’shinlari bilan xonga qarshi yo’lga chiqqandi. Bu urush Sulton Muhammadni
ancha cho’chitib qo’yadi. Bobur Mirzo Toshkent xoniga kichik tog’asi Sulton
Ahmad Olachaxon bilan birgalikda Shayboniyxonga qarshi kurashish rejasini
aytmoqchi bo’lib turgan paytda, Olachaxon bir yarim mingga yaqin navkar va
Bobur Mirzoga mo’g’ulcha sovg’a-salomlar bilan kirib keladi. O’zaro elishuvga
ko’ra Ahmad Tanbalga qarshi kurashda Bobur Mirzoga omad kulib boqadi. U
osonlik bilan O’shni qo’lga kiritadi. O’zgand aholisi kishi yuborib shaharni yosh
temuriyzoda ixtiyoriga topshirishadi. Marg’ilon xalqi shahr dorug’asini urib,
quvlab yuboradilar. Shunday qilib, Andijonni hisobga olmaganda, Sirdaryo
janubidagi Farg’ona viloyatining katta qismi Bobur Mirzoni o’z hukmdorlari
sifatida tan oladi. Andijon qal’asini zabt etish uchun olib borilgan kurashda Ahmad
Tanbalning Andijondagi hukmronligiga chek qo’yadi. Sulton Mahmudxon Andijon
va daryoning quyi qismidagi yerlarni Sulton Ahmad Olachaxonga berishga qaror
qilganini e’lon qiladi. Bobur Mirzoga esa Axsi beriladi.Shayboniyxonga qarshi
kurashda Samarqand qo’lga kiritilgach, u yosh temuriyzodaga, Axsi esa
Olachaxonga topshirilishiga kelishin olinadi. Shu orada Ahmad Tanbal
Shayboniyxonga kishi yuborib, unga itoat qilishini va birgalikda mo’g’ul xonlariga
qarshi kurashish istagini bildiradi. Shayboniyxonning Farg’ona viloyatiga yurish
qilish haqidagi xabaridan sarosimaga tushgan mo’g’ul xonlari orqaga chekinadilar.
Ularning O’sh va Marg’ilonda qo’ygan ishonchli kishilarini xalq haydab chiqaradi.
17
Bobur Mirzo bo’lib o’tgan voqealarga qanday baho berishga hayron qoladi.
Vaziyatning o’z foydasiga hal bo’lganiga ko’zi yetgan Ahmad Tanbal bir kuni
tongda uch ming qurolli qo’shini bilan yakkalanib Axsi qo’rg’onida qolgan Bobur
Mirzoga qarshi tasodifan hujum qiladi. Ayovsiz va tengsiz jangda Bobur Mirzo
qal’adan zo’rg’a qochib qutiladi. Axsi yaqinidagi sang degan manzilga
yetganlarida, u hamrohlari bilan 8 kishini tashkil qilardi, xolos.16Xuroson
mamlakati o’z davrining eng kuchli hukmdorlaridan bo’lgan Sulton Husayn
Boqaro tomonidan idora etilardi. Bobur Mirzo ikki ukasi, jiyani Mirzoxon va jami
ikki yuz-uch yuz kishilik hamrohlari bilan safarga otlanadi. Hisor vodiysi va
Qunduz hukmdori Xusraxshohga yuborilgan elchi undan “ko’ngulga yoqqudek
so’z keltirmadi”. Bu temuriyzodadan zulm ko’rgan ko’plab srboz va
lashkarboshilar Bobur Mirzoga kelib qo’shila boshlaydi. Qabadiyonga yetib
kelganida esa akasi Xusravshoh bilan arazlashib qolgan Boqi Chag’aniyoniy Bobur
Mirzoga kishi yuborib uni o’z hukmdori sifatida tan oladi. Shayboniyxon
Andijonni qo’lga kiritib, Hisor va Xurosonga hujum qilish xavfi tobora kuchayib
borayotgan bir paytda, unga qarshi mardonavor kurasha oladigan Bobur Mirzoning
shuhrati orta boshlydi. Husayn Boyqaroning Shayboniyxon hujumiga qarshi
mudofaani mustahkamlash haqidagi Bobur Mirzoga yo’llagan xati ko’plab jang-u
jadallar shohidi bo’lgan yosh shahzodani qanoatlantirmayidi. U kuchli g’anim
ustiga birgalikda hujum qilish tarafdori edi. Shayboniy qo’shinlari shitob bilan
Qunduz tomon yo’llanganini eshitgan Xusravshoh mudofaani ta’minlay olishiga
ko’zi yetmay, shaharni tashlab chiqadi va Bobur Mirzoga odam yuborib, o’zining
taslim bo’lganini ma’lum qiladi. Xusravshohdan yuz o’girgan askar va qabilalar
hisobiga son jihatdan ancha ko’paygan, shuningdek, undan qolgan qurol, sovut, ot
anjomlari bilan o’zini tiklab olgan Bobur Mirzo uchun o’zaro urushlardan
kuchsizlanib qolgan Kobul taxtini egallash nihoyatda muhimedi. 1504-yilning
oktabrida hududi ancha kichik bo’lgan Farg’ona viloyatini tashlab, sarson-
16 Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi 1996-yil 17-bet
18
sargardonlikni boshidan kechirgan Bobur Mirzo Kobul va G’aznani jangsiz qo’lga
kiritib, ulkan davlat taxtini egallaydi.17 1505-yilning iyun oyida Bobur Mirzoning
onasi Qutlug’ Nigorxonim vafot etadi. Bu davrda Hisor va Qunduzni bo’sundirgan
Shayboniyxon Samarqandga borib yangi yurishlarga hozirlik ko’rmoqda edi.U
Xorazmni bosib oladi, Balxni qamal qiladi. Xuroson hukmdori Sulton Husayn
Boyqaro Shayboniyxonga qarshi kurashda Bobur Mirzoni ham taklif qiladi, lekin
yarim yo’lda Bobur Husayn Mirzoning vafot etganini eshitdi. Bobur Hirotga kelib
uning muqaddas masjid va madrasalarini, qasr va saroylarini maroq bilan tamosha
qildi, olimu ulamolari bilan miriqib suhbatlashdi va 1506-yilda dekabr oyida tog’
oralab Kobulga yo’l oldi. Qor yog’a boshlagan edi, bu yo’llardan esa hatto yozda
ham yurish mashaqqatli edi. Boburning aql-zakovati, oldindan ko’ra bilish
hissiyoti uni bir daqiqa hamvaqtni boy bermay, shiddat bilan olg’a yurishga undar
edi. Qor kundan kun qalinlashib, otlarning tizzasiga, keyinroq esa qornigacha
ko’tarildi, buning ustiga ularning yo’lboshchisi yo’lni yo’qotib qo’ydi.
Qobulga yaqinlashganlarida Xuroson safari oldidan Boburning
ko’ngliga kelgan ba’zi shubha va taxminlari to’g’ri ekanligini tasdiqlovchi
noxush xabarlar eshitdi. Xurosonga jo’nashdan oldin Bobur Mirzo xolasining eri
bo’lmish Muhammad Husayn Mirzo Dug’latni huzuriga chorlab, safar davomida
Kobul va uning viloyatlarini nazorat qilib turishni unga topshirgan edi. Husayn
bu taklifni qabul qilishdan oldin shahzodaga bildirilgan ishonch uchun
minnatdorchilik izhor qilib, Makkaga haj safarini mo’ljallayotganini aytdi va
lekin shahzoda buyursalar, undan voz kechishi mumkinligini ta’kidladi. So’ngra
Bobur uning viloyatlar bilan aloqasini engillashtirish maqsadida o’zining yaqin
kishilaridan Nizomiddin Xalifa, Mulla Bobo Poshog’ariy, Mir Ahmad Qosim
Kuhbur va boshqalar bilan tanishtirdi va Muhammad Husayn Mirzoga
hokimiyatni topshirib safarga otlangan edi.
17 Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Toshkent. Sharq. 2011 24-bet
19
Safarga jo’nalgach, bir necha oy davomida Xuroson va Qobul orasida
xabarlar kelib-ketib turdi.Qobul saroyida turli xil mish-mishlar tarqalishiga sabab
bo’ldi. Go’yoki Xuroson beklari va mirzolari Boburni xibsga olib, zindonga
tashlagan emishlar, va u yerdan Boburning qutilib chiqishi amri mahol emish
bundan xabar topgan Boburning buvisi Shohbegim o’zining suyukli nevarasi Xon
Mirzo (asli ismi Sulton Bays ) ni shoh qilib ko’tarish maqsadida shaharda qolgan
mo’g’ul beklarini birlashtirib, Xon Mirzoning nomini xutbaga qo’shib o’qittirish
taraddudida turganda kutilmaganda Boburning kelayotgani haqida xabar tarqaldi.
Bobur choparlar yuborib, shahrni himoya qilib turgan kishilar Mulla
Bobo Poshog’ariy, Xalifa, Muhib Ali Qurchi, Ahmad Qosim va boshqalarni
ogohlantirdi va qo’qqisdan shaharga hujum qilib , isyonchilarni birma-bir qo’lga
oldi. Xon Mirzo zo’rg’a otga minib qochib qolishiga ulgurdi, Muhammad Husayn
Mirzo esa saroydan qochib chiqib o’zini bir tomonga urdi. Shahar atrofi va
ichkarisida qattiq jangler bo’ldi. Tez orada bosh ko’targanlarning boshliqlari
qo’lga olindi. Ulardan biri Boburning etibori tushgan Sulton Sanjar barlos edi.
Marv yaqinida tarixiy jang 1510-yilning 2-dekabrida yuz bergan edi.
Shu oyning o’zidayoq bu jang tavsiloti Xon Mirzoning choparlari orqali
Boburshohga yetkazildi. Xat yozilgan paytda Shayboniyning hali taqdiri hal
qilinmagan edi. Xatda Shayboni beklari Qunduzni tashlab chiqib ketayotgani
yigirma mingga yaqin mo’g’ul lashkarlari o’zbeklardan ajrab Qunduzga kelgani va
bu yerda Xon Mirzo o’zi hokimlik qilib turgani va ota bobolari saltanatini tiklash
yo’lida Boburshohga qo’shilishga tayyor ekani ma’lum qilingan edi. Boburning
ko’nglini taskin toptiradigan bundan yaxshiroq xabar bo’lishi mumkin emas edi.
Qish bo’lishiga qaramay Obdara davonidan oshib , Bomiyonga keldi va Ramozon
ro’zasini shu yerda o’tkazib, yanvar oyida Qunduzga yetib keldi. Bu yerda bir oz
dam olgach kelajak rejalarini tuzdi. Qish oxirida Amudaryodan o’tib bu yerga
hukumronlik qilayotgan o’zbek sultonlari – Humza sulton va Mahdi Sultonni Hisor
- Shodmon qal’asidan quvib chiqarishni mo’ljalladi.
20
Boburning kelayotganini eshitgan Hamza sulton Vag’shga qarab
chekindi. Bir birini bir oz vaqt quvib yurishgach, jang qilmasdanoq Bobur
Qunduzga Hamza Sulton esa Xisorga qaytib kelishdi.
Bobur Qunduzda turganida shox Ismoildan elchilar keldi. Ular
sovg’a- salomlar bilan Boburning Samarqand qamalidan so’ng Shayboniy nikohiga
olingan egachisi Xonzoda Begimni olib kelgan edilar. Xonzoda Begimning
Shayboniydan bo’lgan Xurramshoh ismli bir o’g’li bo’lib u ham onasi bilan birga
kelgan edi. Xurramshoxga Balx hokimligi berildi. Biroq ikki yil o’tmay u vafot
etdi.18
Xonzoda Begimning ukasi Bobur Mirzo bilan til biriktirib o’ziga
qarshi fitna uyushtirishdan chuchigan Shayboniy uni taloq qilib, dindor oiladan
chiqqan Ziyo Hodi ismli kishiga bergan edi. Ziyo Hodi Marv yonidagi jangda
halok bo’lib, Xonzoda Begim Eroniylarga asr tushgan. Boburning opasi ekanini
bilgach Shoh Ismoil unga hurmat ehtirom ko’rsatib, sovg’a salom va xizmatkorlari
bilan ukasi huzuriga jo’natgan edi. U shahzoda Bobur bilan do’stlik munosabatlari
o’rnatish fikrida edi. Boburning himoya qilishicha opasini kelayotganini eshitib
saroy ayonlari va mulozimlari bilan uni kutgani ancha masofa yo’lga kelishdi.
Bobur o’shanda yigirma sakkiz yoshda edi. Oradan o’tgan o’n yillik voqealar opa
ukaning ikkalasini ham shunchalik o’zgartirib yuborgan ediki u opasiga murojaat
qilganida ham ular bir birlarini tanimadilar. Begim ularning qolgan qismini
Qobulda, podshoh ukasi huzurida hurmat ehtiromda o’tkazdi.
Shu paytgacha ikkilanib turgan Bobur sovg’a-salomlar tayyorlab, tezlik
bilan Xon Mirzoni Shoh Ismoil huzuriga yo’llab, erishilgan ulkan g’alaba bilan
qutladi, opasiga ko’rsatilgan izzat-hurmat uchun minnatdorchilik izhor qildi va
Movarounnahrdagi avvalgi Saltanatni tiklashda yordam ko’rsatishi iltimas qildi.
Shayboniy sindirilgan bo’lsa ham uning izdoshlari- o’g’il jiyanlari
Movarounnahrning kuchli markazlarini o’z qo’llarida saqlab turar va Boburning
18 Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 36-bet
21
erkin harakat qilishiga yo’l qo’ymas edilar. Shayboniyning o’gli Temur Sulton
Samarqandda, jiyani Ubaydullaxon Buxoroda, amakisining o’gli Jonibek Sulton
Andijonda, Abdulxayrxonning o’g’li Ko’chimxon Turkistonda, uning o’g’li
Suyunbek esa Toshkentda hukmdorlik qilar edilar.
1511-yilning bahorida Shoh Ismoil Movarounnahrga yurish
boshlab Parapomison tog’ tizmalaridan o’tib, Maymana va Qorarabotga yetib
keldi. Bu yerda Temur Sulton jo’natgan o’zbeklar elchisiga ro’para keldi. Ular
katta sovg’a-salomlar bilan sulh tuzushga kelgan edilar. Bu sulh Shoh Ismoilga
Turkiya va Ozarbayjonga yurish imkoniyatini bera edi. Shuning uchun u rozi
bo’ldi. Sulh shartlariga ko’ra, Amudaryo ularning mulki orasidagi chegara
bo’lmog’i lozim edi. Daryoning janubiy qirg’og’i Shoh Iamoil ixtiyoriga o’tdi,
biroq bu mamlakatdan ulkan sahro orqali ajralib qolgani va aloqa qiyinlashgani
tufayli ko’p o’tmay Xorazm yana shimoldan kelgan bosqinchilar qo’liga o’tdi.
Sulh tuzilgach, Shoh Ismoil Xirotga qaytdi.
Bobur Shoh Ismoildan yordam so’rab yozgan xatining natijasini kutib
turgan paytda Ziyod Muhammad Mirzodan xushxabar keldi. Unda aytilishicha,
Ziyod Muhammad Mirzo Shayboniy o’zbeklarni Farg’ona davlati hududidan
haydab chiqargan edi. Tezlik bilan qo’shin tuzilib, unga Sulton Saidxon
lashkarboshi qilib tayinlandi va Andijonga jo’natildi. Shu orada Shoh Ismoil
yordamga jo’natgan qo’shinning bir qismi bilan Xon Mirzo ham yatib keldi.
O’zbeklar
u bilan tuzulgan sulxni buzishgandan so’ng, Shoh Ismoil
Movarounnahrda Bobur yana o’z saltanatini tiklashi lozimligini tushuna boshlagan
edi. Yordamchi kuchlar bilan Bobur Hisorga yo’l oldi.
Hisor olingach, Boburshoh o’z qo’shinlarini shu yerda to’play
boshladi. Unga Shoh Ismoil yuborgan Mustafo Ali va Shohruh Sulton Muhrdor
boshchiligida yordamchi o’qchilar kelib qo’shildi. Bobur yana shunday qudratli
lashkarlar bilan Qarshiga yo’l oldi. Ubaydullaxon Qarshini tashlab, buxoroga
shoshilayot edi. Buxoro qo’lga kirsa, Qarshi o’z-o’zidan taslim bo’lishi kerak edi.
Shetob bilan yurib o’zbek sultonlaridan ilgariroq Buxoroga yetib kelindi. Vaqtni
22
boy bermaganini anglagan o’zbek sultonlari yo’lda uchragan qishloqlarni talon-
taroch qilib, Turkiston sari yo’l oldilar. Kelayotgan vahimadan dahshatga tushgan
Samarqantdagi o’zbek sultonlari ham panoh izlab Turkistonga qoshdilar. Shunday
qilib, toqqiz yillik hukmronlikdan so’ng o’zbeklar yana Movarounnahrdan quvib
chiqarildilar.
Buxoroda bir oz to’xtagach, Bobur Samarqantga yo’l oldi. U qayerga
kelmasin, oddiy fuqaro dehqonlar, savdogarlar,hunarmantlar va butun shahhar ahli
yana o’zlarining avvalgi hukmdori qaytib kelganidan mamnun ekanini bildirib, uni
har qadamda olqishlar edi. 1511-yil oktabr oyining boshlarida Bobur Samarqand
honi deb e’lon qilindi. Eroniy askarlarni katta sovg’a – salomlar bilan siylab, ularni
o’z yurtiga kuzatib qo’ydi.
Movarounnahragi muvaffaqiyatlari uchun u Shoh Ismoilning unga
ko’rsatgan yordamidan minnatdorlik belgisi sifatida faqat o’zigina emas, balki
lashkari ham eroniylar kiygan harbiy kiyimni kiyishi va ayniqsa, eroniy salla
o’rashi
lozimligi
haqidagi
farmoni
sunniy
mazhabga
mansub
bo’lgan
Movarounnahr aholisini bir oz ranjitgan edi. Chunki Shoh Ismoil o’n ikki
imomdan birining avlodlaridan sanalib, shia mazhabiga mansub edi. Shuning
uchun ham sallani o’n ikki qavat qilib o’rar va boshdan oyog’igacha qizil matodan
tayyorlangan shialar kiyimida ko’zga tashlanib turushi lozim edi. Shuning uchun
ham eroniylar sunniylar tomonidan “ qizilboshlar “ deb yuritiladi. Bundan
tashqari Shoh Ismoilning nomi Xuroson va boshqa shahardagi masjidlarda
xutbaga qo’shib o’qilar, hattoki, ayrim tarixchilarning ma’lumotlariga qaraganda,
uning nomida tanga pul ham zarb qilingan edi. Shuning uchun ham hamisha
beqiyos shuhrat egasi bo’lib kelgan Boburning obro’si tez orada xalq nazarida
pasayib ketdi.
Bahor kelishi bilan bilanoq Shoh Ismoilning Iroqqa ketganini
eshitgan o’zbeklar yana Movarounnahrdagi eski mavqeini tiklash maqsadida
qo’zg’alib qoldilar. Bir to’p lashkar Toshkentga, ikkinchisi esa Ubaydullaxonni
boshchiligida Buxoroga yo’l oldi. Bir qism lashkarni Toshkent himoyasiga
23
jo’natib, Bobur Ubaydullaxonni kutib olish uchun unga qarshi yurdi. Buxoro
yaqiniga kelib qolgan Ubaydullo bir oz chekinishni ma’qul ko’rdi va Ko’li
Malikda Bobur unga yetib oldi. Juda qattiq jangdan so’ng Bobur chekinishga
majbur bo’ldi. Dushman uni Samarqandgacha quvib kelib, shaharni qamal qildi.
Qishdan endigina chiqqan shahar aholisi qamalga bardosh bera olmas edi.
Qarshilik ko’rsatishning behuda ekaniga ko’zi etgan Bobur poytaxtni tashlab
Hisor tomon yo’l oldi.19
G’ijdivondagi muvaffaqiyatsiz jang, eroniylar qo’shinining ko’payishi
tarqab ketishi, o’zbeklar qo’shinining ko’payishi va ularning egallagan mavqeyi
Boburning yana Buxoro va Samarqand taxtiga qaytishiga hech qanday umid
qoldirmadi. Lekin Boburning omadsizliklari bugina emas edi. U o’z xotiralarida
qo’l ostidagi mo’g’ullarning tartibsizligi, vaxshiyliklari haqida ko’p yozgan. O’sha
urushdan keyin Boburning qayta oyoqqa turishiga ishonch qolmagan mo’g’ullar
unga qarshi suiqasd uyushtirdilar. Ularning boshida Mir Ayyubbek, Mir
Muhammad, Yodgor Mirzo va Nazar Mirzolar turar edi. Ular tunda Bobur uxlab
yotgan chodirga hujum qilib, soqchilarni uloqtirdilar va shovqin-surondan
uyg’onib ketgan Bobur ichki kiyimida qochib chiqib, Hisor qal’asi ichiga
yashirindi. Omadi yurishmagan mo’g’ullaryo’lda uchragan kishini talab Qorategin
tomonga qochdilar. Bobur Hisorda ishonchli amirlarini qoldirib Qunduzga ketadi.
Butun Hisor vodiysi mo’g’ullar qo’lida qolgan edi. Qunduzda bir oz vaqt
nimaqilarini bilmay tentirab yurib, Badoxshonda Xon Mirzoni qoldirib, Bobur
yana bir marta Hindikush tog’laridan oshib Qobulga keldi. 20 Boburshoh 1514-
yilda o'zbeklarning ko'p sonli qo'shini tomonidan Movarounnahrdan quvib
chiqarilgach, Qobulga qaytib keldi. O’z o’rniga qo’yibketgan kichik ukasi Nisir
Mirzo uni hurmat ehtirom bilan kutib olib, ilgari o’zi egallab turgan G’aznaga
ketishga akasidan izn so’radi. Boburshoh saltanatdagi eng niuob sovg’a-salomlar
bilan ukasini siylab, uni G’aznaga kuzatib qo’ydi. Biroq keying yillarda iichkilikka
19 Hoshimov I. Hindistonda Boburiylar sulolasi saltanati. Toshkent. O’qituvchi-1996-yil 28-bet
20 Z. M. Bobur . Boburnoma. Cho’lpon nashriyoti. Toshkent. 1990-yil.
24
berilib ketgan Nosir Mirzo o’sha dardning qurboni bo’ldi va 1515-yilda vafot etdi.
Undan Yodgor Nosir Mirzo ismli o’g’il qoldi.
1519-yilgacha bo’lgan davr boshqa davr bo’lib, bu paytda Bobur
saltanatdagi ishlarni takomillashtirish hamda yaqin atrofdagi tog’li qaysar
qabilalarni o’ziga bo’ysindirish ishlari bilan band bo’ldi. Xazorlar, aymoqlar va
afg’on qabilalari Bobur Dehlini olgungga qadar ham unga to’la bo’ysunishdan
bosh tortib, soliqlarni ham o’z vaqtida to’lamas edilar. Hozirgi afg’on davlatiga
qarashli, ya’ni Hindiston chegaralarigacha bo’lgan hududni Bobur Qobulga to’la
bo’ysundirgan edi.
1519-yilga hozirgacha mustaqil bo’lgan Bajur Sultoniga qarshi yurish
boshlandi. Bu yurishda ularning dushmani bo’lmish dilozoq afg’onlari
yo’lboshchilik qildilar. Qattiq jangdan so’ng Bajur qal’asi olindi, uni boshqarish
Xo’ja Kalonga topshirildi. Movarounnahrdan qaytib kelgandan buyon Boburning
fikru zikri Qandahar va Hindistonni egallash bilan band edi.21
Bobur shijoatli hukmdor edi. U ulkan imperiya tuzish ishtiyoqi bilan
tinimsiz yonardi. Samarqandni qo’lga olgach, Markaziy Osiyoda ana shunday
ulkan saltanat tuzishga uringan edi. Lekin shayboniylar uning bu niyatini amalga
oshirishga yo’l qo’ymadilar. G’arbiy Osiyoda mavjud siyosiy ahvol ham uning
rejalarini amalga oshirish uchun qulay sharoitni vujudga keltirgandi. Shayboniylar
va eronliklar o’zaro urushda bir birlarini yenga olmaganlaridan so’ng, ularning
hech biri Boburning Kobuldagi saltanatini bevosita qila olmaydigan vaziyatda
qolgan edilar. Sguning uchun ham Bobur bemalol Hindistonni egallash ishlari
bilan shug’ullanish imkoniyatiga ega bo’lgan edi.
Boburning ishtiyoqi uni Hindistonga hujum qilish sari boshladi.
Udovyurak, jasur va mohir lashkarboshi edi. Raqiblari bir necha bor mag’lub
qilgan bo’lsa ham, u o’zini batamom mag’lub deb hisoblamas edi. Bobur shuning
uchun ham ko’zlagan maqsadiga yetishga hamisha ishonardi. U o’z
mag’lubiyatlaridan ham to’gri xulosalar chiqarar, qobiliyati va irodasini chiniqtirib
21 Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh. Sharq.2011-yil 27-bet
25
borar edi. U turklar mo’g’ullar, shayboniylar, forslar va afg’onlar bilan bo’lgan
janglarda juda ko’p tajriba to’plagan va chiniqqan edi. Ularning har biridan jang
qilish uslubini o’rgangan edi . Shu bilan o’zining urush olib borish taktikasini va
qurollarini takomillashtirib borardi.
U shayboniylardan urushning “ to’lg’ama “ usulini , mo’g’ullardan
esa pistirma qo’yishni o’rgandi. Afg’onlardan poroxli miltiq ishlatishni o’rgangan
bo’lsa, eroniylardan artilleriyani ishlatishni, turklardan esa ko’chma suvoriylar
qo’shinini unumli ishlatishni o’rgandi. Bobur tukr zobitlari bo’lmish Ustod Ali va
Mustafolar yordamida kuchli artelleriya qo’shinini tuzdi va shu tufayli Hindistonga
raqiblari ustidan g’olib keldi.
Ingliz tarixchisi Rashburk Uilyamsning ta’kidlashicha “ Boburning
Hindistondagi tantanasiga asosiy sabab bo’lgan yagona moddiy omil baquvvat
artelleriya bo’lgan edi. “ Bundan tashqari, Bobur chidamlilik, matonatlilik,
jasurlik, o’limga tik qarash, o’zga va o’z taqdiriga ishonish kabi hislatlarga ega
ediki, bu fazilatlar doimo unga kishilarni olg’a yetaklash imkonini berib turar edi.
Shunday qilib, uning tuganmas g’ayratli va shaxsiy xislatlari o’z baxtini
Hindistonda sinab ko’rishga chorlagan edi. Bobur boylikka hirs qo’ygan odam
emas edi. Biroq Hindistonning boyliklari uni va hamrohlarini maftun qilgan
omillardan biri bo’lganligi shubhasizdir.22
Hindiston o’sha paytda bir-biri bilan doimiy raqobatda bo’lgan
mustaqil mayda davlatlardan iborat edi. Shimoliy Hindistonda afg’onlarning
kuchli ta’siri sezilib tursa-da, ular mayda bo’laklarga bo’linib ketgan edilar.
Ibrohim Lo’diy Dehli va Agra sultoni edi, lekin u Shimoliy Hindistonga to’la
hukmronlik qila olmas edi. Uning davlati g’arbda Panjobdan sharqda to Behar
viloyatigacha yetib borardi. Hattoki mana shu kichik hududda ham u o’z hukmini
to’laligicha o’tkaza olmas edi. Unga qarshi amaldorlari va qarindosh urug’lari
isyon ko’tarib turishgan edi. Behorlik amaldorlaridan bo’lmish uning amakisi
22 Mamajonov A. M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. Cho’lpon 1992-yil 94-bet
26
Oamxon Lo’diy Dehli taxtiga da’vogarlik qilar, Panjob hokimi Davlatxon Lo’diy
esa o’zi mustaqil siyosat yurgizar edi.
Sulton Iskandar Lo’diyning o’limidan so’ng uning merosxo’ri Ibrohim
Lo’diy Dehli saltanatida o’zining qudratli va obro’sini ancha yo’qotib qo’ygan,
afg’onlarni hali o’z ta’siriga ololmagan edi. Aksincha, Ibrohim Lo’diy noto’g’ri
siyosati va takabburona fe’l-atvori bilan afg’on amaldorlari orasida shubha,
g’arazguylik va tarqoqlikni keltirib chiqardi. Shuning uchun hatto o’z saroyida
ham unga nisbatan sodiqlik va birlik hissi sezilmas edi. Bundan tashqari, Bengal,
Molva va Gujarot viloyati hokimlari ham uning asosiy raqiblari bo’lib, uning har
bir xatosidan unumli foydalanib qolish payida yurar edilar.
Shunday qilib, afg’on hokimlari orasida chetdan kelgan raqibga
qarshi kurashish uchun birlashish niyati yo’q edi. Ulardan biri Olamxon Lo’diy va
ikkinchisi Davlatxon Lo’diy bo’lib, ular Boburni Hindistonga yurish qilishga
taklif etgan edilar, chunki uning yordami Dehli saltanatini qo’lga olishni
mo’ljallagan edilar. Shuning uchun ular birlashib Dehliga yurish qildilar. Rona
Sanga ham Ibrohim Lo’diyga qarshi yurishda Boburga o’z yordamini taklif
qilgan bo’lishi kerak. U ham Dehli taxtini mo’ljallab yurar edi. Uning hisobiga
qaraganda, Bobur va Ibrohim Lo’diy orasidagi jangda ulardan biri yo’qolishi,
ikkinchisi esa kuchsizlanib qolishi kerak edi. Bu hol esa Rona Sangaga Dehli
taxtiga ega bo’lish niyatini amalga oshirishni osonlashtirar edi. Ana shu
holatlarning barchasi Boburni Hindistonga yurish qilishga undardi.
Bobur Hindistonga besh marta yurish qildi. Dastlabki to’rt yurishi
o’ziga xos sinov yoxud tayyorgarlik yurishlari bo’ldi. Birinchi yurishda ( 1519-
yilda ) u Bajur va Behra viloyatlarini bo’ysundirib qaytgandi. Biroq har ikkala
viloyat ham Bobur orqaga qaytishi bilanoq mustaqil siyosat olib boraverdi. Shu
yili u yana Hindistonga yurish qildi-yu, biroq bus afar Peshovardan qaytib ketdi.
Uchinchi bor yurishida Bobur ( 1520-yilda ) Panjobgacha kirib keldi va Sialkot
hamda Sayidpur qal’alarini o’ziga bo’ysundirdi. To’rtinchi marta u Hindistonga
1524-yilda yurish qildi va bus afar Lohur va Dibolpurgacha bo’lgan hududlarni
27
egalladi. U Davlatxon Lo’diyning Panjobni o’z ixtiyorida olib qolish niyatidan
ranjigan edi. Lekin u Olamxon Lo’diy va Dilovarxon Lo’diyga muruvvat qildi.
Panjobni ular ixtiyorida qoldirib, o’zi Kobulga qaytdi. U qaytishi bilanoq,
Davlatxon yana Panjobni bosib oldi. 1525-yilgi yurishda Bobur Hindistonni
butunlay ishg’ol qilish niyati bilan safarga otlangan edi.
Bobur – buyuk podshoh, mumtoz shoir, nazariyotchi, adabiyotshunos,
faqix, tilshunos, san’atshunos , etnograf, hayvonot va novotot, olamining bilimdoni
sifatida ko’p qirrali faoliyat va ijod sohibi edi. Birgina “ Boburnoma “ ning
yigirmadan ortiq sohalarga qiziqqanligiga yaqqol misoldir.
Bobur, birinchi navbatda, shoh, Boburiylar sulolasining asoschisi . Balki
boburiylar jahon tarixida ko’p yillar (332-yil ) hukmronlik qilgan sulola bo’lib
hisoblanadi…
U podshoh sifatida lashkar tortib shohlarga xos mag’lubiyatlarning
achchiq alamlariyu zafarlarning ulug’vor nashidalarini surishni ko’p marotaba o’z
boshidan kechirdi. Otasi singari ulug’ himmatli va oily maqsadli shaxs
bo’lganligidan Farg’ona viloyatini kichik joy deb hisoblagan, va Samarqandga
intilgan. U yerda Zaynoniyxondan yengilib Qobulga keldi, va keyin Hindistondek
bepoyon yirik mamlakat hukumdoriga aylandi.
Buyuk shoh Bobur Hindistonda temuriylarga xos ulug’ bunyodkorlik
an’analarini davom ettirdi: muhtasham qasrlar tiklash, ariq kanallar qazish, bog’lar
bunyod etish, adabiyot, ilm-fan rivojiga homiylik qilish, elni adolat bilan
boshqarish singari fazilatlar keyinchalik Hindistonning buyuk farzandlari
tomonidan chinakkam ijobiy baholandi. Hindistonning buyuk donishmand
farzandi, davlat arbobi, Javohirla’l Neru o’zining “ Hindistonning ochilishi “ va “
Jahon tarixiga bir nazar “ asarlarida Zahiriddin Muhammad Bobur haqida
samimiyatga to’liq ushbu fikrlarni izhor etgan.
“ Bobur – dilbar shaxs. Uyg’onish davri hukmdorning haqiqiy
namunasidir. U mard va tadbirkor odam edi. Bobur o’ta madaniyatli va jozibali
insonlar orasida eng yetuk insonlardan biri edi. U mansabparastlik kabi
28
cheklanishdan va mutaassiblikdan yiroq edi… Bobur san’at va ayniqsa adabiyotni
sevar edi.”.23
Bugun Hindistonning Panipat shahriga borgan kishi Sulton Zahiriddin
Muhammad Boburning Sulton Ibrohim Lo’diy bilan bo’lgan tarixiy muzafforona
jangi manzaralarini shaharning ochiq osmoni ostida muzeyda ko’rarkan, ulug’ hind
xalqining Boburga nisbatan hurmat ehtiromi kuchliligiga amin bo’ladi yoki
Bangladesh poytaxti Dakka shahrini kezgan kishi “ Lalbog’ –qal’a “ tarixiy
muzeyiga kirib Bobur va boburiylarga bag’ishlangan xonalarni kezarkan Bobur va
uning vorislariga tegishli kiyemlar, uy ro’zg’or buyumlari, harbiy qurol aslahalar
Ustod Aliquli qo’ygan toshotar to’plar, miltiqlar- tufaklar, sovut , qilich-
qal’qonlar, do’bilg’a, ot kiyimlarini, ( o’q va qilich zarbasidan himoya qiluvchi
yopinchiqlar”, o’sha davr kishilarini o’z zamonlari liboslariga tomosha qilgan kishi
Hindiston va Bangladesh xalqlarini Bobur va boburiylarga bo’lgan hurmatlarini
yorqin tasavvur eta oladi.24
“ Boburnoma “ avvalo yetuk badiiy asar. Badiiy tasvirga xos talqinlar,
voqea- hodisalarni butun voqeyligi bilan kitobxon ko’z oldida gavdalantira olish
uslub , baquvvatligi- bu uslubning bir xususiyati fikrdan saxiyligi ixcham bayon
Bo’lsa ikkinchi xususiyati- o’zigagina xosligi va eng muhum, ta’sirchanlik
ustuvorligidir.
Muallif garchan kamtarlik bilan ko’pincha o’zini chetroq tortib, “ Farmon
berdim “ o’rniga “ Farmon berildi “ tarzida matnda o’z dahlini oldinga
chiqarishdan tiyilsada, asardagi bosh qahramon- Boburning o’zi bo’lib qolaveradi.
Farg’ona, Qobul va Hindistondagi voqea hodisalar ummonida Zahiriddin
Muhammad Boburning o’ktam shaxsiyati baralla ko’zga tashlanadi. Ingliz
23 Hasanov. X. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston. 1983-yil 58-bet.
24 Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. O’qituvchi – 2008-yil 3-bet.
29
sharqshunosi Monstyuart Elfenistonning “ Boburnoma “ va uning bosh qahramoni
haqida aytgan quyudagi fikrlari etiborga molikdir.
Bu xotiralarda buyuk turkey podshohning hayoti batavsil tsvirlangan,
uning shaxsiy his – tuyg’ulari har qanday mubolag’a va pardalashlardan xoli.
Uning uslubi odiy va mardona, jonli va obrazli. U o’z zamondoshlarining
qiyofalari, urf-odatalri va intilishlari, qiliqlarini oynadek ravshan tasvirlaydi. Shu
jihatdan bu asar Osiyoda yagona, chinakkkam tarixiy tasvir namunasidir. Lekin
mullifning harakteri asarga eng ko’p joziba bag’ishlaydi.
Asardagi
voqea
hodisalar
muayyan
ma’noda
uning
qismat
sarguzashtlariga chambarchas tutashib ketgan. Shuning uchun asarni boshdan
oxirigacha o’qigan kitobxon o’smir Boburni, yigit shahzoda Boburni, oshiq
Boburni, umrbot jangovor lashkarboshi Boburni, podshoh va mutafakkir, mehribon
ota Boburni, barcha zafar va mag’lubiyatlari, fazilatlarining nuqsonlari bilan
ravshan tasavvur eta oladi. Muallif “ Vaqoe” ( Boburnoma) ni yozgan qo’liga
qalam olgan kunidan boshlab voqea hodisalar talqini va kishilar shaxsiyatiga doir
fikr mulohaza va ma’lumotlarning faqat rostini yozishga ahd qilgan ( Matn tabdili )
: “ Bo’lgan voqelarni rost yozganlar chunki bu asarda shu narsa lozim topilganki ,
har sozning rosti bitiladi va har ish aynan qanday voqey bo’lgan bo’lsa shunday
aytiladi “. Shu bois Bobur har bir shaxsga baho berganda uning barch muhim
fazilatlri va fel atvoridagi nuqsonlarni aytishga harakat qildi. Bunda u
mustasnolikka yo’l qo’ymaydi hatto otasi bo’lsa ham o’sha ikki zaruriy o’lchovga
amal qiladi faqat otasiga emas, o’ziga nisbatan ham.25
Bobur – shariyatpanoh podshoh va shariyatga rioya qiluvchi
musulmon “ Boburnoma “ da ijtimoiy jinoyat sodir etganlarga turli tuman jazolash
usullari qo’llangani hikoya qilinadi. Chunonchi Bobur tinch aholining yog’li
xumiga o’g’irlagan bir navkarni tayoq tutgan saf o’rtasida o’tkazib, tayoqlatib
o’ldirtiradi. Ayniqsa oilaviy munosabatlardagi shariy va noshariy ishlarga Bobur
katta ahamiyat beradi. Hisor begi Hisravshoh – yerik bek. Navkari yigirma o’ttiz
25 Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. O’zbekiston 2008-yil 12-bet.
30
mingga yetadiki, bu juda favqulodda hodisadir. Biroq u shariatdan bahabar bir
nusxa “ Hisor xalqi - deb ezadi. Bobur – hususan Hisravshohga ta’luqli el hamisha
ichkilik va zinoga mashg’ul edi. Shu darajadagi Hisravshohning navkarlaridan biri
bir kishining xotinini tortib olib ketadi bu xotinning eri Hisravshohga kelib arz dod
qiladi. Hisravshoh javob beradiki : “ Bir necha yil sen bilan birga edi, bir necha
kun u bilan birga bo’lsin”. Bu voqeani eshitgan va yozgan shariyatpanoh Bobur
shu darajada g’azablanadiki “ Bu voqeani eshitib Hisravshohga lanatlar
yog’dirmagan kishiga ham lanatlar bo’lsin !”, deb yuboradi.
Bobur Hisravshoh beklik qilgan Hisordan o’tayotganda shariy bir davo
voqeasi beriladi. ( mant tabdili) : “ Hisravshohni ko’rib qaytgan oqshom Mirzoxon
mening qoshimga kelib og’alarining qonini davo qildi. Bizning orada ba’zilar ham
amin edilar. Darvoqe shariyat va urf bilan ham munosibi shunday ediki bunday
kishilar jazosiga yetgay. “ 26
1.2. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBUR ASOS SOLGAN BOBURIYLAR
SULOLASINING JAHON TARIXIDA TUTGAN O’RNI.
Boburning keyingi yillardagi hayoti tarixda ochmas iz qoldirgan
jasoratli ishlariga to’la bo’ldi. Ulardan eng muhimi Hindistonning bosib
olinishidir. Ayniqsa, Dehli va unga qaram bo’lgan joylarning qo’lga kiritilishi
muhim ahamiyt kasb etadi. Bu yurish Bobur Qobul va G’aznaga hukmdor
bo’lgandan yigirma yildan ko’proq vaqt o’tgandan so’ng ro’y berdi. Bungacha
bo’lgan davrda Bobur Badaxshon, Qunduz hamda Qandaharda ham hukmronlikni
qo’lga kiritgan edi. Boburning Hindistonga qilgan yurishi tafsilotlaridan avval
uning bu yerdagi saltanatning shakllanishida ma’lum darajada sezilarli ahamiyat
kasb etadigan holatlarga, ya’ni Boburgacha bo’lgan Hindistondagi davlat
26 Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. O’zbekiston 2008-yil 14-bet.
31
tuzulishi, Dehli saltanati va unda yuz bergan voqealar haqida qisqacha hikoya
qilish maqsadga muvofiqdir. 27
Hindiston va uning tarkibiga kiruvchi mamlakatlarning ko’p sonli
aholisining taqdiri azaldan shimoldan keluvchi bosqinchilarning qurboni
bo’lishga mahkum etilgandek ko’rinadi. Ular o’z mamlakatining tabiiy chegarasi
bo’lmish Himolay tog’laridan Hind ummonigacha bo’lgan ulkan hududdan
tashqarida qadim davrlardan buyon hech qanday bosqinchilik yurishlari
qilmaganlar. Uzoq davrlardagi forslar va yunonlarning yurishlaridan keyin bu
o’lkaga keying davrlarda osiyolik musulmonlar quruqlikdan, ovropalik xristianlar
esa dengiz tarafdan bostirib keldilar.
Mamlakatda ahvol musulmonlarning kirib kelishi bilan tubdan
o’zgardi. Ularning bu yerdagi hukmronligi tarixan ikki davrga bo’linadi. Birinchi
davr Sulton G’aznaviyning kelishi ( 1021-yil ) dan Boburning kelishigacha bo’lib,
besh yuz yillik davrni qamrab oladi. Ikkinchi davr uch yuz yildan ortiqroq davr
bo’lib, Boburning Hindistonga kelgan kunidan hozirgi kungacha bo’lgan davrni
o’z ichiga oladi. Bu “ Hindistonda boburiylar sulolasi “ davri deb ham ataydilar.
Boburning nazari Hindistonga tushib turgan kezlarda Dehlida Ibrohim
Lo’diy hukmron edi. Lekin saltanatda paydo bo’lgan raqobat Lo’diy saltanatini
anchagina bo’shashtirib qo’ygan edi. Jiyanining davlatni boshqarish siyosatidan
norozi bo’lgan Alovuddin Bobur huzuriga madad so’rab keldi. Bizga ma’lumki,
Bobur Kobulga yangi kelgan kunlardayoq uni Hindistonga taklif etishgan edi.
Boburning Hindistonni bo’ysundirishdan avval bu ishga u to’rt marta urunib
ko’rgan ekan. Uning birinchi yurishi 1519-yilda sodir bo’lib, unda Bajur qal’asini
olib, Sind orqali Attokgacha brogan va Behra vodiysigacha etib kelgan edi. Undan
o’tib, Kushob va Chanob viloyatlari ham olindi. Olti hafta davomida daryoning
narigi qirg’og’idagi anchagina yerlar ham qo’lga kiritildi.
27 Zahiriddin Muhammad Bobur Toshkent. Sharq-2002-yil 27-bet
32
Hindistonga ikkinchi bor yurishida Bobur Lohur, Multon va Sgirind
viloyatlarini egallab, qaysar afg’on qabilalarini bo’ysundirib, o’ttiz mingga yaqin
qul, to’rt yuz ming shohruhiy soliq olib ketgan edi.
Uchinchi yurishda yani 1520-yilda Hind daryosidan o’tib Behra,
undan nari borib Chanob viloyati ham olindi. O’sha paytda qandahorliklar Bobur
yerlariga hujum qilgani haqida xabar kelib, ularni tinchitish va Qandaharni qayta
olish uchun Qobulga qaytib ketgan edi.
Boburning to’rtinchi yurishi yani 1522-yil, Sulton Ibrohimning
tog’asi Alovuddinning Bobur huzuriga kelishi va uni Dehli taxtiga ko’tarmoqchi
ekani haqidagi chaqirig’i bilan bog’liq. Sulton Ibrohimning raqibi bo’lmish
Lohur hokimi Davlatxon ham afg’on beklari bilan til biriktirib, Boburdan yordam
so’rab murojaat qildi. Chunki u o’z kuchlari bilan unga qarshi jo’natilgan
Bahorxon Lo’diyning qo’shiniga bas kela olmas edi. Ko’rsatilgan yordam evaziga
Boburni shoh qilib ko’tarishga va’da bergan edi. Bobur bu taklifni mamnuniyat
bilan qabul qilib, o’z qo’shini bilan yo’lga chiqdi. Sind daryosidan o’tib Gekerlar
viloyati olindi. Chanob va Jilem viloyatlari ham qo’lga kirgach, tez orada Lohurga
yaqinlashib keldilar. Bahorxon Lo’diyning yaqinlashganini eshitib Davlatxon
belujlar qabilasiga keldi. Bobur qo’shini Lohur yaqinida Bahorxon Lo’diyning
qo’shini bilan yuzma-yuz kelib, ancha talofat berib, nihoyat, uni tor-mor qildi.
Uning qo’shini shaharni talab, bozorga o’t qo’ydi. Shaharda to’rt kungina
to’xtab, Dibolpurni ishg’ol qilish uchun yo’lga chiqildi. Qattiq hijum bilan shahar
olindi va talandi, himoyachilar qilichdan o’tkazildi.
1526-yildan boshlab Hindistonda yangi sulolaning boshlanishiga
asos solgan Bobur Chig’atoy turklari oilasiga mansub edi. Shunga qaramay
Hindiston tarixida uning oilasi “ mo’g’ullar “ deb ataladi. Bu sulola vakillari
Hindistonni uzoq davr mobaynida mohirlik bilan boshqarib turdi. Mamlakatning
juda katta qismida siyosiy birlikni saqlab, bu ulkan imperiyani tinchlikda gullab-
yashnashini ta’minlay oldilar. Bu sulola mamlakatga Boburdan Avrangzebgacha
bo’lgan qobiliyatli hukmdorlarni ketma-ket yetkazib berib turdi. Temuriylar odatda
33
Xalifani o’zlarining piri deb bilmas edilar, balki davlatni mustaqil ravishda o’z
qarashlari asosida boshqarar edilar. Ular raqib bilan urush olib borishning
vositalari va uslublarini takomillashtirdilar. Hindistonda birinchi bor arteliriyani
qo’lladilar. Shuningdek, adabiyot va tasviriy san’atning har sohada o’sib
rivojlanishiga rahnamolik qildilar.28
Boburiylar davrida Hindistonning xorijiy mamlakatlar bilan
aloqalari tiklandi. Afg’onistonday mamlakat esa buyuk imperiyaning bir qismi
bo’lib qolaverdi. U Hindiston bilan Eron, Markaziy Osiyo va ular orqali
G’arbning uzoq mamlakatlari bilan aloqa bog’lash uchun vositachilik vazifasini
bajarib turdi. Bu hol esa xorijiy mamlakatlar bilan savdo ishlarini yo’lga qo’yish
va Hindistonning yanada ranaq topishiga imkoniyat yarati berar edi. Shuningdek,
G’arbiy Osiyo mamlakatlari bilan madaniy aloqalarni saqlashga ham yordam
berar edi. Shunisi diqqatga sazavorki, musulmon hukmdorlarining ko’pchiligi
dinga nisbatan xolis nazar bilan qarar edilar. Ular ko’r-ko’rona din ketidan
quvishdan ko’ra imperiya barpo etishni afzal ko’rar edilar. Shuning uchun ham
mamlakat aholisining ko’pchiligini tashkil etuvchi hindlarning e’tiqodini ham
qo’llab quvvatlashga harakat qilishardi. Deyarli uch asr davomida ikki xil
e’tiqoddagi, ikki xil turmush tarzidagi jamoani bir-biriga yaqinlashtirib diniy
raqobatga yo’l qo’ymasdan hindlar bilan musulmonlar yonma-yon holda yashab
keldilar. Shunday qilib, boburiylar Dehli saltanatida qo’llanib kelingan ko’p
an’analarni saqlab qoldilargina emas, balki ularning ko’plarini davom ettirishga
ham erishdilar. Shuning uchun ham boburiylar sulolasi tarixi Hindiston tarixida
muhim va sharafli o’rin egallaydi.
Hozirgi tarixchilarning barchasi Boburning tarixda juda katta hurmatga
sazavor o’rinni egallashini alohida ta’kidlaydilar. Ingliz tarizchisi V. A. Smitning
yozishicha, “ Bobur o’sha davrdagi osiyolik shahzodalarning eng zo’ri bo’lib,
uning tarixdagi o’rni o’tmishdagi shahzodalar orasida o’lkan tahsinga sazovordir. “
28 Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 46-bet
34
Yevropalik tarixnavis Gavel esa Boburni “ Islom dunyosi tarixidagi eng
jozibador shaxslardan edi.” Deb ta’riflaydi. Ingliz sharqshunosi U. Erskinning
ta’riflashicha, “ Osiyolik shahzodalar orasida Bobur bilan barobar mavqeni egallay
oladigan shahzoda bo’lgan emas.” Boburning shaxsi va uning fel-atvori,
shubhasiz, ana shunday yuksak baholarga sazovordir. Lekin u Shimoliy
Hindistonning katta qismini zabt etmaganida, tarix sahifalarida bunday yuqori
o’rinni egallamagan bo’lar edi. Osiyo mamlakatlaridagi siyosati va Afg’onistonni
fatx qilishdagi xizmatlari unga unchalik shuhrat keltirmagan. Faqat Hindistondagi
g’olibona yurishlari tufayligina u tarixda mashhur va ahamiyatli o’rin egallaydi.
O’rta asrlarda qudratli hukmdorgina yaxshi hukumat boshqaruvchisi
hisoblanadi. Hindiston ham kuchli va ta’sirchan davlat idorasi asosidagina gullab
yashnashi mumkin edi. Asrlar davomida rajputlar, turklar va afg’onlar navbatma-
navbat Hindistonda imperiya va kuchli monarxiya o’rnatishga urinib keldilar.
Lekin ularning hech biri bu ishni uddalay olmadilar. Bobur esa bu o’lkada
o’zining tadbirkor hukmdorlar sulolasini va ulkan imperiyani o’rnata oldi. U
Hindistonda uch marta, ya’ni Panipat, Qanva va Gograda hal qiluvchi janglar qildi
va ularning barchasida g’olib chiqdi. Shu bilan u Hindistonga temuriylarga xos
davlat boshqaruvini olib kirdi va unga mustahkam asos soldi.
Bobur, albatta, o’z saltanatini butun Hindistonga yoyib, uning
turg’unligini ta’minlay olmadi. Shunga qaramay, afg’onlar va rajputlar
hokimiyatini sindirib, uning o’ning o’rnida kuchli imperiyaga asos soldi.
Tarixchilar ko’pincha Akbarni boburiylar imperiyasining asoschisi deb aytishadi.
Albatta, Akbar mazkur imperiyani qayta tiklab, uni kengaytirdi va qudratini ancha
oshirdi hamda saltanatni ma’muriy jihatdan mohirona idora qilish bilan unga
yaxshigina asos yaratib berdi. Shuning uchun ham u qonuniy ravishda
boburiylarning eng buyuk hukmdori deb tan olindi. Shunga qaramay, faqat
Boburgina Hindistonda o’z nomi bilan ataluvchi sulolaga asos solgan hukmdor deb
tan olinishi mumkin. U Shimoliy Hindistonning katta qismini egallab oldi. Dehlini
o’ziga poytaxt qilib, afg’onlar va rajputlar hokimiyatini sindirdi.
35
Hind tarixchisi S. R. Sharma Boburni Angliya qiroli Genrix VII bilan
taqqoslaydi. Ularning ikkalasi ham o’ziga qadar bo’lgan taxt sohibi va
da’vogarlarini surib tashlab, o’z sulolasini davlat tepasiga olib kelib o’rnatdilar.
Shu munosabat bilan Sharma shunday deb yozadi: “ 1526-yilda Zahiriddin
Muhammad Bobur Panipat yonidagi jangda Ibrohim Lo’diy ustidan g’alabaga
erishib, Hindiston tarixida yangi davrni yaratdi va Dehli taxtiga yangi sulolani olib
keldi. Xuddi shunga o’xshab undan qirq yil avval Bosfor maydonidagi jangda
g’olib chiqqan Genrix VII ham Angliyada o’z sulolasi va davlat boshqaruvini
o’rnatgan edi. “ Hind tarixchisi R. P. Tripatining ta’kidlashicha, “ … boburiylar
imperiyasining tantanasi uning harbiy qudrati tufayligina emas, balki o’z siyosatida
diniy e’tiqod erkinligini amalga oshirgani va madaniy hayotga katta hissa
qo’shganligi tufaylidir.” Bu siyosatni esa Bobur boshlab bergan edi. 29
Bobur yangi imperiyani qay tarzda o’rnatish kerakligini ko’rsatibgina
qolmay, balki bu imperiyani boshqarish siyosatini ham o’rgatib qo’ygan edi. U
Hindistonda o’rnatgan sulola va uning an’analarini hech qaysi mamlakatda topib
bo’lmaydi. Bobur davlat boshlig’i sifatida xalifalikka da’vo ham qilgani yo’q va
o’z hukmdorlik faoliyatida diniy muhtojlikni sezmadi. Aksincha, u “ Podshoh “
unvoniga sazovor bo’lgach, davlatni mustaqil tarzda temuriylar uslubida boshqarib
bordi. Shuning uchun ham u Dehli saltanatida hukm surib kelgan davlat
boshqaruvini nazariy jihatdan o’zgartirib yubordi.
Bu albatta, davlat boshqaruvida dinga nisbatan xolislik siyosatining
boshlanishi edi. Bobur butun Hindiston bo’ylab yagona imperiya o’rnatishga
ulgura olmagan bo’lsa ham, uning nomi o’zi yaratgan shohona asarlari, ayniqsa,
uning avtobiografik asari tufayli xotiramizda saqlanib qoldi.
Boburning yodnomalari uning taxtga chiqqan kunidan boshlanadi. “ 889
(hijriy) yilning ramazon oyida o’n ikki yoshimda Farg’ona davlatining hukmdori
bo’ldim “. Deb yozgan edi Bobur. U o’zining hayot tafsilotlarini “ Tuzuki Boburiy
29 Qudratullayev H. Boburning davlatchilik siyosati va diplomatiyasi. Tosh. Sharq.2011-yil 29-bet
36
“ yoki “ Boburnoma “ nomi bilan o’z ona tili bo’lmish turkiyda yozgan. Bu ham
abadiy, ham tarixiy ahamiyatga molik asar sifatida e’tirof etiladi. BU asarni
Poyonda Hasan va Aburahim Xoni xononlar fors tiliga alohida-alohida tarzda
tarjima qilganlar. Shundan so’ng u juda ko’p Yevropa tillariga, shu jumladan,
ingliz va fransuz tillariga ham tarjima qilingan. Ingliz olimi A. S. Beverij xonim
tarjimasi inglizcha tarjimalar ichida eng yaxshisi deb tan olingan, chunki bu
tarjima asl turkiy nusxadan bajarilgan. Asarda tushirib qoldirilgan bir necha
o’rinlar bor. Muallif 1508-1519-yillardagi, 1520-yildagi, 1525-yildagi, va 1529-
1530-yillardagi voqealarni turli sabablarga ko’ra bayon qila olmagan.
Boburning hayot yo’lini o’rganishda bu asareng yaxshi manba bo’lib
xizmat qiladi. Boburning hikoyalari aniq, ta’sirchan va haqiqatga juda yaqin.
To’g’ri, ayrim o’rinlarda, ayniqsa, Hindiston masalasida ba’zi hodisalarni to’g’ri
tahlil qila olmagan va noto’g’ri izohlangan, lekin bu atayin qilingan ish emas edi.
Bu asardan Boburning bilim doirasi, uning yutuq va kamchiliklari, huzur-halovati
va tashvishlari, u yashagan davrdagi siyosiy ahvol, u kezgan o’lkalarning iqlimi
hayvonot va o’simliklar dunyosi, muallifning didi va nozik tabi, bir qator xalqlar
va elatlar haqida g’oyat nodir va qimmatli ma’lumotlar zikr etilgan. Ingliz
tarixchisi S. Leyn Poul bu asarga “ muhim tarixiy hujjat “ deb qaraydi va “ O’sha
davrga xos voqeylikni tasdiqlaydigan biron bir hujjat bo’lmasa bu masalada “
Boburnoma “ ga murojaat qilish kerak” deb yozadi u. Ingliz tarixchilaridan yana
biri va davlat arbobi M. Elfingtoun eas bu asarni “ Osiyoning haqqoniy tarixini
aks ettiruvchi kitob,” deb baholaydi.
“Boburnoma“da muallifning do’st va dushmanlarini turli vaziyatlardagi
o’zining kechinmalari, tog’lar, daryolar, o’rmon va gulzorlarning tabiiy
go’zalligini ta’riflashi kishini hayratda qoldiradi va o’quvchida uning adabiy asar
ekaniga shubha qolmaydi.
Bobur o’zining xotiralarida Hindisto ta’rifiga ham o’rin bergan. Unda
Hindiston iqlimi, aholisi tarkibi, bu yerdagi iqtisodiy va ijtimoiy shart sharoitlar,
mahalliy hukmdorlar va siyosiy voqealar tasviriga keng o’rin berilgan. “ Hindiston
37
birinchi, ikkinchi va uchinchi iqlimlarda joylashgan. Lekin to’rtinchi iqlimda
Hindiston yo’q “, deb yozgan edi Bobur . “ Ind daryosini kesib o’tishingiz
bilanoq, mamlakat, daraxtlar, tog’lar, odamlar va ularning odatlari hindcha ekanini
ko’rasiz”. Hindisto va hindlar bilan bo’lgan birinchi uchrashuv unda yaxshi
taasurot qoldirmagan edi. Shu sababli Hindistonning ta’riflari unchalik to’g’ri ham,
to’la ham emas edi. Orissa, Xondesh, Sind va Kashmir viloyatlari haqida umuman
hech narsa deyilmagan. Albatta, ko’p vaqti urushlar bilan band bo’lgan kishininh
yurtni ta’riflashga vaqti ham bo’lmaganini unutmaslik kerak.
Temuriylar tarixi barcha davrlarda jahon muarrixlarining diqqat
markazida bo’lib kelgan. Sharqshunos olim V. V. Bartold ta’kidlaganidek, Temur
va uning avlodlari davri tadqiqotchisi “ Ma’lumotlarning kamligidan emas,
ko’pligidan qiynaladi. Chunki ular ko’plab kutubxonalarga sochilib ketgan, ular
avvalo tanqidiy nuqtai nazardan qarab chiqishni va nashr etishni taqozo etadi…”.
Biz mavjud tarixiy manbalar va tadqiqotlar qadr-qimmatini holis baholagan holda,
“ Boburnoma “ asarining temuriylar shajarasini o’rganishdagi manbaviy
ahamiyatiga e’tibor qaratamiz.
Temuriylar tarixiga qiziqish yanada ortganligi bois, tarixiy manbalar
qayta nashr etilmoqda, ilmiy, ilmiy-ommabop va badiiy asarlar yaratilmoqda.
Bular ichida T. Fayziyev, A. Ziyo, Sh. O’ljayeva, Hakim Sattoriy va boshqalarnng
temuriylarga oid asarlarini ta’kidlab ko’rsatish mumkin.30 Ushbu asarning
Nizomiddin Shomiyning “ Zafarnoma “, Sharofuddin Ali Yazdiyning “ Zafarnoma
“, Ibn Arabshohning “ Ajoyeb ul maqdur fi axbori Taymur ”, Hofizi Abruning “
Majmuayi Hofizi Abru”, va “ Zubdat ut-tavorix “, Mirxondning “ Razvat us-safo”,
Abdurazzoq Samarqandiyning “ Majmal-I Fasixiy “, Zahiriddin Muhammad
Boburning “ Boburnoma “, Xondamirning “ Habib us-siyar fi axbor afrod ul bashar
“ va “ Hulosat ul-axbor “, Gulbadanbegimning “ Humoyunnoma “, “ Temur
tuzuklari “ kabi manbalarni va yana ko’plab ilmiy tadqiqotlarni o’rganish
jarayonida yaratildi.
30 Fayziyev.T. Temuriy malikalari. Toshkent 1994-yil
38
Eslab o’tilgan manbalar orasida “ Boburnoma “ temuriylarga mansub
sulola vakili tomonidan yozilganligi uning tarixiy ahamiyatini yanada oshiradi. Bu
manbaning O’rta Osiyo, Afg’oniston, Hindiston, va Eron xalqlari tarixi va
geografiyasiga doir qimmatli asarligini yodda tutgan holda, temuriylar shajarasiga
oid ma’lumotlarni tahlil qilamiz. Muallif “ Boburnoma “da shajara tarixini
yoritishni maqsad qilib qo’ymagan, ammo voqealar bayoni davomida tarixiy
holatdan kelib chiqib, u yoki bu mirzo va begimlar ismi sharifini eslab o’tgan.
Manbada bir qator mirzolarning hayot yo’li, valodati va nasabi, shakl va shamoyili,
axloq va atvori, jangu jadallari, viloyatlari, xotin va sarori, avlodlari va umarolari
haqida batafsil ma’lumot berilgan bo’lsa, ayrim mirzo va begim nomi bir yoki bir
necha bor yuzaki zikr etib o’tilgan. Chunonchi, Zahiriddin Muhammad Bobur
mirzo otasi Umarshayx mirzo, amakilari Sulton Ahmad mirzo, Sulton Mahmud
mirzo va Sulton Husayn mirzo ibn Mansur mirzolar haqida batafsil to’xtab o’tgan.
“ Boburnoma “ xronologik jihatidan 1493-1529-yillarni o’z ichiga olsada, 1510-
1518yillar va 1521-1524-yillardagi voqealar bayoni ayrim sabablarga ko’ra
yoritilmagan yoki bizgacha yetib kelmagan. Ba’zan esa 1493-yilgacha bo’lgan
siyosiy jarayonlar aks etgan ma’lumotlar ham uchraydi.
Qadimiy Movarounnahr va undagi xalqlar hayoti haqida jonli guvohlik
beruvchi asarlar orasida “ Boburnoma “ alohida ajralib turadi. Ajayib lirik shoir,
o’zbek adibi Zahiriddin Muhammad Bobur tomonidan yaratilgan bu asar ijtimoiy-
tarixiy, ilmiy, tabiiy va adabiy lingvestik ma’lumotlar xazinzsidir una 1494-yildan
1530-yilgacha O’rta Osiyo, Afg’oniston va Hindistonda kechgan voqealar bayon
etilgan. Bobur tarixiy faktlarni shunchaki qayd etish jangu-jadallar, yurishlar
haqida xronologik axborot berish bilangina kifoyalanmay, voqealarni jonli tilda
qiziqarli hikoya qiladi, manzara chizadi, tabiatni, etnografik xolatlarni tasvirlaydi,
davrni, uning xususiyatlarini gavdalantiradi.31Quyudagi jadvalni temuriylarning
ismi shariflarini “ Boburnoma” da uchratish tartibiga qarab quyudagicha tuzdik.
31 Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent-1989-yil
39
Temuriy shahzodalari
betlar
1
Umarshayx mirzo ibn Sulton Abusaid mirzo
9
2
Sulton Ahmad mirzo ibn Sulon Abusaid mirzo
9
3
Sulton Abu Said mirzo ibn Sulton Muhammad mirzo
9
4
Sulton Muhammad mirzo ibn Abusaid mirzo
9
5
Sulton Mahmud mirzo ibn Sulton Abusaid mirzo
9
6
Sulton Muhammad mirzo ibn Mironshoh mirzo
9
7
Mironshoh mirzo ibn Amir Temur
9
8
Umarshayx mirzo ibn Amir Temur
9
9
Jahongir mirzo ibn Amir Temur
9
10
Shohruh mirzo ibn Amir Temur
9
11
1
Zahiriddin Muhammad Bobur ibn Umarshayx mirzo
11
12
2
Jahongir mirzo ibn Umarshayx mirzo
11
13
3
Nosir mirzo ibn Umarshayx mirzo
11
14
4
Xurramshoh ( onasi Xonzodabegim – Zahiriddin Muhammad
Boburning opasi )
11
15
5
Ulug’bek mirzo ibn Shohruh mirzo
12
16
6
Abdulaziz mirzo ibn Ulug’bek mirzo
12
17
7
Ibrohim Sulton ibn Shohruh mirzo
13
18
8
Abdullo mirzo ibn Ibrohim Sulton
13
19
9
Abobakr mirzo ibn Sulton Abu Said mirzo
14
20
10
Sulton Vays mirzo ( Xonmirzo-63 bet, Mirzoxon-13 bet) ibn
Sulton Mahmud mirzo
Shuningdek biz temuriy mirzolarining tavallud va vafot etgan sanalariga oid
40
xronologik ma’lumotlar ham uchraydi, ammo ular to’liq emas. Bu Ma’lumotlarni
ham manbada uchratish tartibiga qarab sahifasi bilan ko’rsatib o’tamiz:
1. Umarshayx mirzo (h. 860-yil, Samarqand – H 899-yil, Asxi. 9-bet ).
2. Jahongir mirzo ( Xahiriddin Muhammad Boburdan ikki yosh kichik, 11-
bek).
3. Nosir mirzo ( Zahiriddin Muhammad Boburdan to’rt yosh kichik, 11-bet )
4. Sulton Ahmad Mirzo ( h.855-yil-h. 899-yil, Oqsuv. 19-bet.)
5. Malik Muhammad mirzo ( qatl etilgan – h. 899-yil, 23-bet. )
6. Sulton Mahmud mirzo (h.857-yil – h.900-yil. 26-bet)
7. Ulug’bek mirzo ( qatl etilgan – h. 853-yil. 45-bet )
8. Boysung’ur mirzo ( h. 822-yil, Hisor – h. 905-yil bayonida qatl etilishi. 63-
bet)
9. Sulton Ali mirzo ( h. 906-yilda qatl etilgan. 72-bet)
10. Sulton Husayn mirzo ( h. 842-yil, Hiriy – h. 511-yil, Bobo Ilohiy 146-bet.)
11. Haydar mirzo ( otasi zamonida vafot etgan. 150-bet ).
12. Muhammad Ma’sum mirzo ( “ Otasining hayotidayoq o’q kechdi”. 150-bet
)
13. Farruh husayn mirzo ( “Farruh Husayn mirzo edi, ul xud ziyoda umre
topmadi. “ 150-bet.)
14. Abulmuhsun mirzo va Kepak mirzo (h. 913-yil bayonida “ Abulmuhsin
mirzodin bedillik zohir bo’lur. Kepak mirzog’a chandoni tafovut qilmas
ikkala mirzoning boshlarini Shayboqxon Puli Solorda ekanda yiborurlar. “
187-bet.)
15. Humoyun ( h. 913-yil bayonida : “ Ushbu yilning oxirida seshanba kechasi
zilqada oyining to’rtida oftob xut burjida edi, Qobulning arkidamutavallid
bo’ldi “. 195-bet )
16. Hindol ( h. 925-yil bayonida: “ Baxrani olg’onda bu xabar etar,
tayammunan va tafa’ulan otini Hindol qo’ydilar “. 201-bet. )
17. Foruq ( h. 933-yil bayonida : “ Odina kechasi shavval oyining yigirma
41
uchida mutavallid bo’lg’ondur, Foruq mavsum bo’ldi”. 278-bet. )
18. Al’amon ( tavalludi h. 935-yil 320-bet.)
19. Xonmirzo ( h. 936-yil bayoni . “ To’qquz yuz o’ttuz to’rtta Xon Mirzo
olamdin safar qildi” 352-bet. )
Yuqoridagilardan xulosa chiqaradigan bo’lsak, “ Boburnoma “ asarining
temuriylar shajarasini o’rganishdagi manbaviy ahamiyatini yanada chuqurroq
anglash uchun bu borada keng qamrovli tadqiqotlar qilish talab etiladi. Bu esa o’z
navbatida vatanimiz tarixida yorqin iz qoldirgan sulola vakillarining siyosiy
hokimiyat maydonida tutgan o’rni, saltanat ravnaqi va tanazzulining sabab-
mohiyatini yanada haqqoniy ochib berish imkoniyatini beradi.
Temuriylar tarixi barcha davrlarda jahon muarrixlarining diqqat markazida
bo’lib kelgan. Sharqshunos olim V. V. Bartold ta’kidlaganidek, Temur va uning
avlodlari davri tadqiqotchisi “ Ma’lumotlarning kamligidan emas, ko’pligidan
qiynaladi. Chunki ular ko’plab kutubxonalarga sochilib ketgan, ular avvalo
tanqidiy nuqtai nazardan qarab chiqishni va nashr etishni taqozo etadi…”. Biz
mavjud tarixiy manbalar va tadqiqotlar qadr-qimmatini holis baholagan holda, “
Boburnoma “ asarining temuriylar shajarasini o’rganishdagi manbaviy ahamiyatiga
e’tibor qaratamiz va shu asosida quyudagi jadvalda ko’rishimiz mumkin.32
1
Munichehr Mirzo ibn Sulton Muhammad mirzo
15
2
Jo’ji Mirzo ibn Shohruh Mirzo
15
3
Abulqosim Bobur Mirzzo
15
4
Humoyun ibn Zahiriddin Muhammad Bobur Mirzo
16
5
Sulton Ali Mirzo ( Sulton Ali Mirzo 23-bet) ibn Sulton Mahmud
Mirzo
16
6
Ulug’bek Mirzo ibn Sulton Abusaid Mirzo
20
32 Z. M. Bobur .Toshkent . O’zbekiton. 2008-yil 35-bet
42
7
Boboxon (onasi Robiya Sulton begim – Sulton Ahmad Mirzoning
qizi)
20
8
Sulton Ma’sud Mirzo ibnSulton Mahmud Mirzo
21
9
Sulton Husayn Mirzo ibn Sulton G’iyosiddin Mansur Mirzo
22
10
Boysung’ur Mirzo ibn Sulton Mahmud Mirzo
22
11
Malik Muhammad Mirzo ibn Munichehr Mirzo
23
12
Sulton Husayn Mirzo ibn Sulton Mahmud Mirzo
27
13
Haydar Mirzo ibn Sulton Husayn Mirzo
27
14
Badiuzzamon Mirzo ibn Sulton Husayn Mirzo
33
15
Ibrohim Husayn Mirzo ibn Sulton Husayn Mirzo
33
16
Muzaffar Husayn Mirzo ibn Sulton Husayn Mirzo ( ayrim hollarda
Muzaffar mirzo sifatida berilgan 40-bet )
33
17
Abulmuhsun ibn Sulton Husayn Mirzo
34
Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma “ asari tarixiy – adabiy manba
sifatida yana shunisi bilan e’zozliki, asarda ko’plab tarixiy shaxslar, adabiyot va
san’at ahllari, din ahllari, shoh va shahzodalar, beklar, amiru umarolar haqida
beriladi. H. Hasanovning yozishicham, “ Boburnoma “ da mingdan ziyod joy
nomlari berilgan. 33
R. Rasulov asarida mingdan ortiq geografik nomlar va 1800 dan ortiq kishi
ismlari uchraydi, dedi. 34 T. Nafasov aniq raqmlarni keltirib, “ Boburnoma “ da
1406 ta kishi ismi, 1100 dan ortiq joy nomlari qayd etilganligini yozadi.35 Ko’rinib
turubdiki, “ Boburnoma “dagi joy nomlari va kishi ismlarining qanchaligi xususida
mutaxasislarning fikri bir – biridan jiddiy farq qiladi. Yuqorida keltirilgan taxminiy
33 Hasanov. H. Bobur sayyoh va tabiatshunos. Toshkent. O’zbekiston.1983-yil 62-bet
34 Rasulov R. Bobur – o’zbek tilining sofligi uchun kurashuvchi./ ilmiy to’plam. Samarqand. 2000-yil 44-bet.
35 Nafasov T. Bobur nomshunos. / Ilmiy to’plam. Samarqand 2000-yil 39-bet.
43
raqamlardan qanchasi Movarounnahrga oidligi haqida tadqiqotlarda hech qanday
ma’lumot keltirilmagan. Shu bois, quyida bu masalalarga oydinlik kiritishga
harakat qildik.
“ Boburnoma “da hammasi bo’lib 1540 nafar kishi nomlari tilga
olingan. Shundan 357 nafarini movarounnahrlik tarixiy shaxslar tashkil qiladi.
Qolgan qiami esa turli davrda, turli mamlakatlarda yashagan tarixiy shaxslardir.
Movarounnahrlik 357 nafar tarixiy shaxslar turli toifa kishilaridan
iborat. Jumladan, 5 nafari amir va amirzodalar; 20 nafari shoh va shahzodalar; 42
nafari malika va shoh qizlar; 52 nafari umarolar, qo’shin boshliqlari va beklar; 21
nafari din va tasavvuf egalari; 30 nafari ilm-fan va adabiyot ahllari; 187 nafari turli
xos kishilar – askarlar, dehqonlar, san’at ahllari, hunarmandlar, qullar,
yog’iylarning nomlari tilga olingan va sharxlab berilgan.
Tarixdan ma’lumki, Amir Temur zamonasining buyuk imperiyasini
barpo qilgan bo’lsa ham, ammo u o’zini bu buyuk davlatning “ qonuniy “ xoni deb
e’lon qila olmadi. Bu tarixiy haqiqatni Abulg’ozi ham “ Shajarai turk “
asarida alohida qayd qilib o’tgan. “ Amir Temur muzaffar bo’lib, Amir Husaynni
o’ldirib Movarounnahrda yakka o’zi bo’ldi. Suyurg’atmishxonni zohirda xon qilib
taxtga o’lturtdi. Ma’noda o’zi xon erdi. Xutbani aning otini o’qur erdi.
Suyurg’atmishxonning yolg’onchi sultondin yigirma ikki yil o’tkandin so’ng xon
haq rahmatig’a ketdi. Amir Temur aning o’g’li Sulton Mahmudni xon qildi.” 36
Amir Temur nasl-nasabi jihatidan chingiziylar sulolasiga mansub
emas edi. Shuning uchun ham chingiziylar tomonidan belgilangan an’anaga ko’ra,
Temur avval Suyurg’atmishxonni , so’ngra uning o’g’li Sulton Mahmudni rasmiy
xon qilib ko’tarib, xatto umrining oxirigacha ularning nomidan yorliqlar
chiqartiradi., pullar zarb ettiradi. Bu ikki hukmdor nomigagina xon bo’lib , Amir
Temur farmoyishlariga mutlaqo aralashmasdilar. Temur o’z hukmdorligiga
qonuniy tus berish, uni mustahkamlash maqsadida Amir Husaynning tul xotini
Saroymulkxonimga uylanadi. Bu ayol Movarounnahrning Chig’atoy xonodonidan
36 Abug’oziy. Shajarai turk. Toshkent. Cho’lpon.1992-yil. 95-96-betlar.
44
chiqqan so’nggi xoni chingiziylar avlodidan bo’lgan Qozonxonning qizi edi.
Saroymulkxonim bilan nikohdan so’ng Temur o’zining amirlik darajasiga
“Ko’ragon” ( Ba’zi manbalarda H. Vamberining “ Buxoro yoxud Movarounnahr
tarixi” kitobida “ Ko’ragon “ “Go’zal” ma’nosini bildirishi ko’ragon-ko’rkli,
ko’rkam ekani aytiladi), yani “xonning kuyovi” unvonini qo’shib oladi va rasmiy
hujjatlarni Amir Temur Ko’ragon nomi bilan yuritishga musharraf bo’ladi.37
Shu boisdan ham Boburning memuarida Temur – “ shoh “ sifatida talqin
etilmaydi. Biz ham tarixiy dalilga asoslanib, Temurni “ amir “ uning o’g’illarini “
amirzodalar “ sifatida alohida guruhga ajratdik. Shu o’rinda, keyinchalik
Temurning vorislari – uning to’rt o’g’li hukmdor farzandi sifatida “ shoh “
darajasiga erishganligini ham qayd etib o’tish joiz.
Zahiriddin Muhammad Boburning “ Boburnoma
“
asarida
movarounnahrlik 25 nafar amir va amirzodalar nomi, ular haqida ma’lumotlar
keltirilganini kuzatamiz. Movarounnahrlik hukmdorlar to’g’risida ma’lumotni
muallif , dastavval, otasi Umarshayx mirzo haqida beradi. Shu o’rinda, Boburning
hukmdorlar hayoti va faoliyatini tasvirlashda o’ziga xos usul ishlab chiqqanini
aytish lozim bo’ladi. Birinchidan u hukmdorlarning nomini tilga olib, “ Valodat
va nasabi “ , “ Shakl va shamoyili “ , “ Axloq va atvori “, “ Masov va urushlari “, “
Viloyati “, “ Avlodi “, “ Xavotun va srori “, “ Umarisi “ kabi sarlovhalar ostida
ular to’g’risidagi ma’lumotlarni tartib bilan bayon qiladi. Bobur asarida
Umarshayx mirzo, Sulton Ahmad mirzo, Sulton Mahmud mirzo, Boysung’ur
mirzo, hamda Sulton Husayn mirzo haqidagi ma’lumotlarni bayon qilishda
yuqoida sanab o’tilgan tartibga asoslanadi.
Muallif Umarshayx Mirzoning “ valodat va nasabi “ to’g’risida
ma’lumot berar ekan, quyudagilarni yozadi: … Sekkiz yuz oltmishda Samarqandda
edi. Sulton Abusaid Mirzoning to’rtinchi o’g’li edi. Sulton Ahmad Mirzo, Sulton
Muhammad Mirzo, Sulton Mahmud Mirzodin kichik edi. Sulton Abusaid Mirzo
37 Mamajonov A.M. O’zbekiston tarixi. Toshkent. 1994-yil 20-bet.
45
Sulton Muhammad Mirzoning o’g’li edi. Sulton Muhammad Mirzo Mironshoh
Mirzoning o’g’li edi. Mironshoh Mirzo Temurbekning uchunchi o’g’li edi”38
Shuni alohida qayd etish lozimki, qadimdan musulmon xalqlarida yeti
ajdodni, yani “ haft pusht” ni aniq bilish keying avlodlarga urf bo’lgan. Bobur shu
an’anaga muvofiq as arid bir qator tarixiy shaxslar haqida to’xtalib o’tar ekan,
ularning o’tgan yetti ajdodi haqida, nasabi to’g’risida aniq geneologik ma’lumot
berishga harakat qiladi.
Umarshayx mirzoning “ xavotun va sarori “ bayonida o’z onasi Qutlig’
Nigorxonim haqida fikr yuritar ekan, bobosi Yunusxonning ikkinchi o’g’li
Chingizxonning naslindindur”, deb uning yetti pushtini birma-bir sanab o’tadi,
yani “ Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali o’g’lon ibn Muhammadxon ibn Xizr
Xojagon ibn To’g’luq Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Duvaxon Baroqon ibn
Yesun Tuva ibn Mutagon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon “.39
Muallif Sulton Ahmad mirzo haqida yozar ekan, uning harakteridagi
ayrim juziy nuqsonlarni ham bayon etadi.
Muallif har bir hukmdor haqidagi mulohazalarni berishda voqealarga aniq
yondashadi. Ayniqsa, uning hukmdorlarning “ Masof va urushlari “ zikrida bayon
qilgan voqealarni yozishda yuksak xotira egasi va o’tkir tarixchi ekanligini bilib
olish qiyin emas. Chunonchi, Sulton Husayn mirzoning masof va urushlari
to’g’risida gapirib, “ qozoqliqlarida bir martaba Gurgon suyini o’zdurib kechib, bir
pora o’zbakni yaxshi bosdi. Yani bir qatla Sulton Abusaid mirzo Muhammad Ali
baxshi boshlia uch ming kishini ilg’or yiborib edi. Sulton Husayn mirzo oltmish
yigit bila kelib, tegib zarbi rost bosti. Sulton Husayn mirzoning bir yaxshi ishi va
namoyon ishi budur.”40 deb uning o’nlab kurashlari haqida ma’lumot beradi.
38 Z. M. Bobur. Boburnoma. Toshkent. Sharq. 2002-yil 37-bet.
39 O’sha asardan. 38-39-betlar.
40 O’sha asardan 44-bet.
46
II. BOB. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA”
ASARI MUHIM TARIXIY MANBA.
2.1. ZAHIRIDDIN MUHAMMAD BOBURNING “ BOBURNOMA”
ASARINING MAZMUN MOHIYATI.
Zahiriddin Muhammad Bobur o’zining qarama-qarshilikli, murakkab va
qisqa hayotida (1483-1530) anchagina asarlar yozgan bo’lsada, ularning hammasi
47
bizgacha yetib kelmagan.
Boburdan qolgan ijodiy merosining eng muhim va eng yirigi O’rta Osiyo,
Afg’oniston, Hindiston va Eron xalqlari tarixi geografiyasi, etnografiyasiga oid
nodir va qimmatli ma’lumotlarni o’z ichiga olgan va o’sha davr o’zbek klassik
adabiyotida va adabiy tilining yorqin namunasi bo’lgan “ Boburnoma “ asaridir.
Bu asar mazmunining rang-barangligi, bir jahon ma’teriali o’z ichiga
olganligi, til va uslubining go’zalligi bilan XVIII, ayniqsa XIX asr sharqshunos
olimlarning diqqatini o’ziga totgan va uning turli qo’lyozma nushalari izlana
boshlagan va g’arb tillariga tarjima qilishga kirishilgan edi.
Asarning asli nomi “ Boburiya ” bo’lsa-da, uni “ Voqeanoma “, “
Tuzuki Boburiy “, “ Voqeoti Boburiy “, deb ataladilar, keyinchalik asar “
Boburnoma “ degan nam bilan mashhur bo’lib ketgan.
Bu asarning mavjud to’liq tekisti 1857-yilda turkolog N. I. Ilminskiy
tomonidan Qozonda tipografiya yo’li bilan o’zining to’rt betlik nashr prinsiplarini
ko’rsatgan ruscha so’z boshisi bilan boilgan. Asarni nashrga tayyorlash va
dunyoga chiqarishda rus olimi N. I. Ilminskiyning zo’r faoliyat ko’rsatishini
alohida qayd etish kerak.
Bu nashrdan keyin 1905-yilda ingliz orientalistlaridan A. Beverij xonim
“ Boburnoma” ning Haydarobodda topilgan bir qo’lyozmasining faksimilesini
qo’lyozmaning ayni o’zini sinkografiya yo’li bilan nashr etdi. Bu nusxaning
qachon va kim tomonidan ko’chirilgani no’malum. Bu ham to’liq tekst bo’lsa-da,
qozon bosmasiga nisbatan ba’zi tushib qolgan joylari va ayrim nuqsonlari bordir.
Lekin umuman olganda har ikkala nusxa ham ayrim ayrim nusxalardan xoli
emasdir.
London nusxasining afzalligi shundaki, bunda A. Beverij nusxasining
ayni o’zini berib juda yaxshi ish qilgan, shu bilan birga asar oxirida mukammal
kishi ismlari, geografiya va qabila, urug’ nomlari ko’rsatkichi berilgan va ingliz
tilida o’n betlik so’z boshisi ham bor.
Mana shu ikkin mavjud nusxaga asoslanib, 1948-199-yillarda “
48
Boburnoma “ ning ikki qismidan iborat to’liq tekisti bosib tarqatilgan edi. 41
Bu Nashr yangi o’zbek alifbosida, kishi va geografik nomlar
ko’rsatkichi, to’liq lug’at, ba’zi bir qisqa izoh va tarjimalar ilovasi bilan bosilgan
edi.
Shundan keyin “ Boburnoma “ ning to’liq tekisti 1960-yili qayta nashrga
tayyorlandi va nashr etildi. Bu nashrni tayyorlashda ayrim so’z va terminlar
transkripsiyasini aniqlash masalasida “ Boburnoma “ ning Anqara ( Turkiya) da
turkchaga qilingan tarjimasi va filologiya fanlari kandidati M. Salening ruschaga
qilgan to’liq tarjimasini ham ko’zdan kechira borilgan va shular bilan
moslashtirishga urinilgan edi.
Asar shunday boshlanadi “ Farg’ona viloyati beshinchi iqlimdindur.
Ma’muraning kanorasida voqe bo’lubtur. Sharqi Qoshg’ar, g’arbi Samarqand,
janubi Badaxshonning sarhadi tog’lar, shimolida agarchi burun sharhlar bor
ekandur, misli: Olmaliq va Olmotu va Yangi kim, kutublarda Tarozkent bitirlar,
mo’g’ul va o’zbek jihatdin bu tarixda buzulubtur, aslo ma’mura qolmabdur.
Muxtasar viloyattur, oshliq va mvasi farovon. Girdogirdi tog’ voqe bo’lubtur.
G’arbiy tarafidakim, Samarqand va Xo’jand bo’lg’ay, tog’ yo’qtur. Ushbu jonibtin
o’zga hech jonibtin qish yog’iy kela olmas. Sayxun daryosikim, Xo’jand suyi’a
mashhurdur, sharq va shimoliy tarafidin kelib, bu viloyatning ichi birla o’tub, g’arb
sori oqar, Xo’jandning shimoli Fanokatning janubi .tarafidinkim, holo
Shohruhiyag’a mashhurdir, o’tub yana shimolg’a mayl qilib, Turkiston sori borur.
Turkistondin xeyli quyiroq bu daryo tamom qumg’a singar, hech daryog’a
qotilmas.”42
Asarda eng avvalo hududiy jihatdan chegaralarini yoritishdan boshlanadi
va o’zining davlatinig chegaralari yotib berishdan boshlanadi. Undan keyingi
betlarda Boburning avlodlari berilgan va uning avlodlari haqida shunday deyilga: “
Valodat va nasabi: sekkiz yuz oltmishda Samarqandda edi. Sulton Abusaid
41 Z.M.Bobur: “Boburnoma.” I-II qism, T. 1948-1949-yillar nashrga tayyorlovchilar. P. Shamsiyev, S.Mirzayev.
42 Nuritdinov M. Boburiylar sulolasi. Toshkent. Fan 1994-yil 28-bet
49
mirzoning to’rtinchi o’g’li edi. Sulton Ahmad mirzo, Sulton Muhammad mirzo
Sulton
Mahmud
mirzodin
kichik
edi.
Sulto
Abusaid
mirzo
Sulton
Muhammadmirzoning o’g’li edi. Sulton Muhammad mirzo Mironshoh mirzoning
o’g’li edi. Mironshoh mirzo Temurbekning uchunchi o’g’li edi. Umarshayx mirzo
bila jahongir mirzodin kichik. Shohruh mirzodin ulug’ edi.”43
Shuningdek asarda Umarshayx mirzoning farzandlari ham berilgan va
ular haqida shunday yozilgan “ Avlodi: uch o’g’il, besh qiz mirzodin qolib edi.
Bori o’glonlardin uluq men – Zahiriddin Muhammad Bobur edim, mening onam
Qutluq Nigorxonim edi. Yana bir o’g’ul Jahongir mirzo edi, mendin ikki yosh
kichik edi, aningonasi mo’g’ulning tuman beklaridinn edi, Fotima Sulton otliq.
Yana bir o’g’ul Nosir mirzo edi, onasi andijonlik edi, g’unchachi edi, Umid otliq.
Mendin to’rt yosh kichik edi.
Bori qizlaridin ulug’ Xonzodabegim edi, mening bilabir tuqqon erdi,
mendin besh yosh ulug’ erdi. Yana bir qiz Mehrbonubegim erdi, mendin ikki yosh
ulug’ erdi.
Yana bir qiz Shahrbonubegim erdi, bu dag’i Nosir mirzo bila bir tuqg’on
erdi, mendin sekkiz yosh kichik edi.
Yana bir qiz Yodgor Sultonbegim edi, onasi Og’a sulton otliq g’unchachi
edi.
“Havotun va saroyi: Qutlug’ Nigorxonim edi, Yunusxonning ikkinchi
qizi, Sulton Mahmudxon, Sulton Ahmadxonning egachisi edi.
Yunusxon Chingizxonning ikkinchi o’g’li Chig’atoyxonning naslidandur.
Yunusxon ibn Vaysxon ibn Sherali O’g’lon ibn Mbn Xizr Xojaxonibn Tug’luq
Temurxon ibn Esan Bug’axon ibn Do’vaxon ibn Baroqxon ibn Esun Tuva ibn
Mutugon ibn Chig’atoyxon ibn Chingizxon.
Chun muncha taqrib bo’ldi, xonlarning ahvolini dag’I ijmol bila zikr qilaling.
Yunusxon va Esan Bug’axon Vaysxonning o’g’lonlari edi. Yunusxon o’g’lonlari
43 L.P.Sharma. Boburiylar saltanati. Toshkent. “Ma’naviyat”. 1998-yil 65-bet.
50
Ofoqxon va Jonboboxon edi. Yunusxonning onasi Turkistonliq qipchoq beklaridan
Temurbek rioyat qilg’on shayx Nuriddinbekning qizi yo nabirasi bo’lur.
Vaysxonning voqeasida mo’g’ul ulusi ikki fariq bo’lur. Bir pora Yunusxon sari
va ko’prog’I Esan Bo’g’axon sari bo’lur. Burunroq Yunusxonning egachisini
Ulug’bek Mirzo Abdulaziz mirzog’a olib edi. Ul munosabat bila Erzan borin
tuman beklaridan edi, xonni uch-to’rt ming uylik mo’g’ul ulusi bila Ulug’bek
Mirzog’a kelturdilarkim, ko’mak olib yana mo’g’ul ulusini olg’aylar, mirzo
muruvvat qilmadi, ba’zisini asir qildi, ba’zilarini birin-sirin viloyatqa pereshon
qildi. Erzan buzug’lig’I mo’g’ul ulusida bir tarix bo’lubtur.
Xonni Iroq sari o’tkazib yo’bordilar. Borib bir yildan ortuqroq Tabrizda bo’ldi.
Ul mahalda Tabriz podshohi Jahonshoh Boroniy Qoraqo’yluq edi. Andin Sheroz
keldi. Sherozda Shohruh mirzoning ikkinchi o’g’li Ibrohim Sulton mirzo edi. Besh
olti oydan so’ng Ibrohim mirzo o’lub, o’g’li Abdullo mirzo aning yerida o’lturdi.
Abdullo mirzoga xon navkar edi, mulozamat qilur edi. O’n yetti, o’n sekkiz yil xon
Sherozda va ul viloyatlarda bo’ldi.
Ulug’bek mirzoning va o’g’ullarining g’avg’osida Esan Bug’axonni yaxshi
bosti. Muning fitnasining daf’ig’a Sulton Abusaid mirzo Yunusxonni bu
munosabat bilakim, Abdulaziz mirzo olg’on egachisi xonimni olib erdi. Iroq va
Xurosondin tilab to’ylar qilib, do’stlar bo’lib, mo’g’il ulusida xon qilib
yiborganda, Sag’richi tuman beklari tamom ul fursatga Eson Bug’axondin
yamonlab Mo’g’ulistong’a kelib edilar. Bularning orasig’a keldi. Ul fursatga
Sag’richi beklarning ulugi Sher Hojibek erdi, aning qizi Esan Davlatbegimni bir oq
kigiz ustiga o’lturg’uzib xon ko’tardilar.
Xonning bu Esan Davlatbegimdin uch qizi bo’ldi. Boridin ulug’ Mehr
Nigorxonim edikim, Sulton Abusaid mirzo ulug’ o’g’li Sulton Ahmad mirzig’a
qo’lub edi. Mirzodin hech o’g’ul va qiz bo’lmadi. So’ngra fatarotta
Shayboniyxong’a tushub edi. Men Qobulg’a kelganda, Shohbegim bila
Samarqandtin Xurosong’a kelib, Xurosondin Qobulda keldilar. Shayboniyxon
Qandaxarda Nosir mirzoni qabag’onda, men Lamg’onazimati qildim. Xon mirzo
51
va Shohbegim va Mehr Nigorbegim Badaxshong’a bordilar. Mirzoxonni
Muborakshoh qal’ai Zafarg’a tilagida Abobakr Koshg’irningchopqunig’a yo’liqib,
Shohbegim va Mehr Nigorxonim va jami elning ahli va ayoli asirliqqa tushub, ul
zolim badkirdorning habsida dunyoyi foniyni vido qildilar.
Ikkinchi qizi mening volidam – Qutlig’ Nigorxonim edi. Aksar
qazoqliklarda va fatarotlarda mening bilan bir edilar. Qobulni olg’ondin besh – olti
oy so’ngra tarix to’qquz yuz o’n birda tengri rahmatig’a bordilar.
Uchununchi qiz Xo’b Nigorxonim edi, Muhammad Husayn Ko’ragon
dug’latqa berib edilar. Bir qizi, bir o’g’li bo’lib edi. Qizni Ubaydxon olib edi. Men
Buxoro va Samarqandni olg’onda chiqmay qolib edi. Sulton Saidxondin amakisi
Sayid Muhammad mirzo Samarqandg’a manga elchilikka kelganda anga
qo’shulub bordi. Sulton Saidxon oldi. O’g’ul Haydar mirzo edi. Otasini o’zbak
o’lturganidin so’ng kelib, mening mulozimatimda uch- to’rt yil turib, so’ngra ijozat
tilab Qoshg’arg’a, xon qoshig’a bordi.” Shuningdek “ Samarqand taxtig’a
ulturg`och, Samarqand beklarini burungudek o`q rioya ba inoyat qildim, Bizing
bila bo`lg`on beklarini ham faroxo`ri xollarig`a yarasha tarbiyat ba shavqat qildim.
Sulton Ahmad Tanbalning borasig`a rioya ko`prak voqiy bo`ldi. Ichki beklar
chargasida edi, ulug` beklar chargasida rioya qildim. Samarqandnikim, yetti oy
muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval kelganda cherik eliga o`lja-mo`jadek
nima tushub edi. Bir Samarqanddin o`ziga jami viloyatlar manga kirib edi, yo
Sulton Ali mirzaog`a bu kirgan viloyatlarni chopib bo`lmas edi. Muncha talon va
taroj tortg`on viloyatlardin nima olmoq xud nechuk muyassar bo`lg`ay. Cherik
elining o`ljasi tugagandi.Samarqandni olg`onda Samarqand andoq xarob elikim,
madad, tuxim va taqovig`a ehtiyoj bor edi. Chi joyi ulkim, kishi andin nima ola
olg`ay. Bu jixatlardin cherik eli ko`p tanqislik tortdilar. Biz xam elga nima etkura
olmadik. Uylarini ham sog`indilar. Birar-ikkirar qochmoqg`a yuz qo`ydilar. Avval
kishikim qochti Xonquli Bayonquli edi, yana Ibrohim Bekchik edi. Mug`ullar
tomon qochtilar. So`ghra Sulton Axmad Tanbal ham qochti. Bu fitnaning taskini
uchun Xoja qozini yubordukkim. Uzun Xasan Xojag`a o`zini xeyli muxlis va
52
mutakid turar edi.Uzun Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning bazisig`a sazo
bergaylar, bazisini bizning qoshimizg`a yuborg`aylar. Bu fitnalarni angiz qilg`uchi,
mundin qochib borg`onlarni yomonliqqa tez qilg`uchi xud Uzun Xasan
xaromnamak ekadur. Borchasi Sulton Axmad Tanbal borg`on bila zoxir va oshkora
yomonliq maqomida bo`ldilar. Samarqandni olmoq doyasi bila necha yilkim bajid
cherik tortar eduk, Sulton Maxmudxondin agarchi mutaddun bix madad va ko`mak
bo`lmas edi, vale Samarqand fathidin so`ng Andijonni tama qilur edi. 44
“ Boburnoma” da Samarqand taxtiga o’tirganligi haqida shunday
yozilgan : “ Samarqand taxtig’a o’lturg’och, Samarqand beklarini burungudek o’q
rioyat va inoyat qildim. Bizing bila bo’lg’on beklarni ham faroxo’ri hollarig’a
yarasha tarbiyat va shafkat qildim. Sulton Ahmad Tanbalning borasig’a rioyat
ko’prak voqe bo’ldi. Ichki beklar chargasiga edi, ulug’ beklar chargasida rioyat
qildim. Samarqandnikim, yetti oy muhosara qilib tashvishlar bila olduk, avval
kelganda cherik eliga o’lja – mo’ljadek nima tushub edi. Bir Samarqanddin o’zga
jami viloyatlar mahga kirib edi, yo Sulton Ali mirzog’a bu kirgan viloyatlarni
vhopib bo’lmas edi. Muncha talon va taroj tortg’on viloyatlardin nima olmaq xud
nechuk muyassar bo’lg’ay edi.
Cherik elining o’lchasi tugandi. Samarqandni olg’onda Samarqand
andoq xarob edikim, madad va tuxm vataqovig’a ehtiyoj bor edi. Chi joyi
ulkim,kishi andin nima ola olg’ay. Bu jihatlardin cherik eli ko’p tanqislik tortdilar.
Biz ham elga nima yetkura olmaduk. Uylarini ham sog’indilar. Biror-ikkirar
qochmoqg’a yuz qo’ydilar. Avval kishikim qochdi Xonquli Bayonquli edi, yana
Ibrohim Bekchik edi. Mo’g’ullar tamom qochdilar. So’ngra Sulton Ahmad Tanbal
ham qochdi. Uzun Xasan Xojig’a o’zini xeyli muxlis va mutaqid tutar edi. Uzun
Xasanning ittifoqi bila qochqonlarning ba’zisig’a sazo bergaylar, ba’zisini bizning
qoshimizg’a yiborgaylar.
Bu fitnalarni angiz qig’uvchi, mundin qochib borg’onlarni yomonliqqa
tez qilg’uchi xud Uzun Xasan haramnamak ekandur. Borchasi Sulton Ahmad
44 Zahiriddin Muhammad Bobur . Boburnoma. Toshkent. Yulduzcha nashri – 1989-yil 28-31-betlar
53
Tanbal borg’on bila zohir va oshkora yomonlik maqomida bo’ldilar. Samarqandni
olmoq doiyasi bila necha yilkim bajid cherik tortar eduk, Sulton Mahmudxondin
agarchi fatxidin so’ng Andijonni tama’ qilur edi. Bu fursattakim aksar cherik eli
va mo’g’ullar tamom qochib Andijon , Axsig’a bordilar. Uzun Xasan va Tanbal
ul viloyatlarni Jahongir mirzog’a tama’ qildular. Necha jihatdin mumkin emas
edikim, alarg’a berilgay. Biri ulkim agarchi xong’a bu viloyatlarni vada
qilolmaydur edi, vale xon tilab edi. Xon tilab turub, Jahongir Mirzog’a berilsa, xon
bila tamom yakro’ bo’lmoq kerak edi. Yana bir bukim mundoq mahaldakim, el
qochib ul viloyatqa bordi, tahakkum tariyqi bila tama’ qiladur, agar burunroq bu
so’z orada bo’lsa edi, filjumla vajhi bor erdi, alarning tahakkumini kim tortar
bo’lg’ay? Mo’g’ul va Andijon cherikini va ba’zi beklardin ham Andijong’a borib
edilar. “45
Shuningdek “ Boburnoma “ asarida Hindiston haqida ham quyudagicha
ta’rif berganlar: “ Hindiston mamoliki vase va purmardum va purhosil viloyat voqe
bo’lubtur. Sharqi va janubi, balki g’arbi ham Muhit daryosig’a muntahi bo’lur.
Shimoli bir tog’durkim, hindukush va kofiriston va kashmir tog’lari bila
payvasttur. Jami Hindiston viloyatining poytaxti Dehli ermish. Sulton
Shahobiddin G’uriydin so’ng, Sulton Feruzshohning oxir axdig’acha aksar
Hinduston Dehli salotining taxti zabtida ekandur.
Bu tarixdakim, men Hindistonni fatx qildim, besh musulmon podshoh
va ikki kofir Hindistonda saltanat qilurlar edi. Agarchi kichik kirim roy va roja
tog’ va janggalda xeyla bor edilar, vale mu’tabar va mustaqil bular edilar. Bir
afg’onlar edikim, Dehli poytaxti alarda edi. Behradin bahorg’acha qobiz edilar.
Afg’onlardin burun Junpur Sulton Husayn Sharqiyning qabzida edi. Bu jamoatni
puriy derlar. Bularning otalri, Firuzshohdin so’ng junpur mamlakatig’a musallit
bo’lubturlar.
45 Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. I-II-qism 1948-1949-yillar nashrga tayyorlovchi P. Shamsiyev. S.
Mirzayev. 56-57-betlar
54
Dehli Sulton Alouddinning iligida edi. Bu tabaqa sayidtur. Temurbek
Dehlini olg’onda Dehli hukumatini bularning otalarig’a berib, borib edi. Sulton
Bahlul Ludiy Afg’on va o’g’li Sulton Iskandar Dehli poytaxti bila podshohnishin
bo’ldi.
Ikkinchi Gujoratga Sulton Muzaffar edi. Sulton Ibrohim fatxidin bir
necha kun burunroq olamdin naql qildi. Bisyor mutasharre podshoh edi, tolibi
ilmlig’I bor erdi, xadis mutolaa qilur erdi, doim mushaf kitobot qilur edi. Bu
tabaqani tonk derlar. Bularning ham otalari Sulton firuzshoh va ul saloting’a
sharobdor ekandurlar. Firuzshohdin so’ng Gujorat viloyatig’a qobiz bo’lubturlar.
Uchinchi Dakanda Baxmaniylar edi. Vale bu tarixta dakan salotinig’a
ixtiyor va iqtidor qolmaydur edi. Tamom viloyatlarni ulug’ beklar iliklab edi. Bir
nimag’a ehtiyoj bo’lsa, beklardin tilar edi.
To’rtinchi Molva viloyatidakim, Mandov ham derlar, Sulton Mahmud
edi. Bu tabaqani xaljiy derlar. Muni Rono Sango kofir bosib, aksar viloyatig’a
qobiz bo’lib edi, bu ham zaif bo’lib edi. Bularning otalari Feruzshohning
tarbiyatkardalaridin ekandur. Andin so’ngra Molva viloyatig’a qobiz bo’lubturlar.
Beshinchi Bangola viloyatida Nusratshoh edi. Otasi bangolada podshoh
bo’lib edi. Sayid va Sulton Aloudding’a mulaqqab edi. Munga saltanat meros tegib
edi. Ajab rasmedur, bangolada saltanat merosi kamroq bo’lur. Podshohning bir
muayyan taxti bor. Umaro va vuzaro va sipohi va raiyat barcha anga itoat va
inqiyot qilurlar. Burung’i podshohidek podshoh va farmonravo bilurlar. Bangola
elining so’zi budurkim, biz taxti halolxuridurbiz. Har kim taxt ustiga bo’lsa, biz
ang’a mute va mundoqdurbiz. Nechukkim, Nusratshohning otasi Sulton
Alouddindin burun bir haboshiy podshohini o’lturib, taxtqa chiqib, muddate
saltanat qildi. Habashiyni Sulton Alouddindin so’ng, irs tariyqi bila holo o’g’li
podshoh bo’lubtur.46
“Boburnoma” da Xusayn Bayqoroga chizgilar berilar ekan biz
bunga alohida e’tibor qaratdik. Sulton Xusayn Bayqoroning talqini qanday
46 Zahiriddin Muhammad Bobur. Boburnoma. Toshkent. Yulduzcha nashriyoti. 1989-yil 248-249-betlar.
55
muhitda yashaganligin, qanday shaxs bo’lgani salbiy va ijobiy tomonlarini, serqirra
ijodlarini, ilm-fan, ma’daniyat va san’at qo’shgan katta hissalari, ayollari va
farzandlari ular o’rtasidagi ziddiyatlar, sohibqiron Amir Temur bilan o’xshash
tomonlarini yoritishni maqsad qilib qo’ydik.
Xusayn Bayqoro hozirgi kunda to’liq mukammal xolisona o’rganilmagan.
Chunki murakkab shaxs, taqdir egasidir. Sulton Xusayn Bayqoroni o’rganishda
birinchi manba bo’lib Zahiriddin Muhammad Mirzo Boburning jahonga mashhur
bo’lgan “ Boburnoma” asaridir. 47
Mustaqillik yillarida talaygina asarlar, monografiyalar, maqolalar chop
etilgan. Bu asarlarda turlicha yondashuv mavjud, lekin “ Boburnoma “ davr
ruhi bilan yozilgan. Sulton Xusayn Boyqoro temuriy hukmdorlar ichida
saltanat taxtida uzoq o’tirgan adolatli podsholardan biri bo’lgan. U hukmronlik
qilgan 1469-1506 yillarda ilm- fan, ma’rifat me’morchilik va turli sohalarda
o’zini yuksak cho’qqisiga ko’tarildi. Xuroson ayniqsa uning poytaxti Xirot
shahri Bobur tili bilan aytganda, birga o’n, balki yigirma barobar taraqqiy
qilgan edi. Bobur mirzo Xusayn Bayqoro va Xirot shahri haqida quyidagicha
ta’rif bergan: “ Xirot o’zining faqat odobliligi bilangina emas, birinchi galda
shoir, fan arbobi Alisher Navoiy va Abduraxmon Jomiyning sa’y harakatlari
natijasida madaniy markaz sifatida ham nom qozongan edi. Sulton Xusayn
Mirzo zamoni xub ajab zamon edi, axli fazl va benazir eldin Xuroson shahri
edi. Har kishining kim bir ishga mashg’ulligi bor edi. Himmati va g’arazi ul
edikim, ul ishni kamolga yetkazgay.”
Bobur Xusayn Bayqoroning atrofini o’ragan muhitdan kelib
chiqib unga xos bo’lgan ayrim chizgilar orqali ko’rsatishga muvaffaq bo’lgan.
Albatta Xusayn Bayqoroning shaxsiyati va faoliyatiga turlicha baho berish
mumkin. Bobur bu murakkab shaxsni ta’riflar ekan uning faoliyatini har
tomonlama izohlashga, jamiyat xayoti uchun foydali bo’lgan ijobiy
tomonlarini ham, kamchiliklarini ham xolisona o’rganishga intildi. Bobur
47 Fayziyev T.Xusayn Bayqoroning sirli o’limi. Toshkent 1995-yil 44-bet
