ZAMONAVIY BOSHQARUVDA RAHBARNING MA’NAVIY QIYOFASI
VA UNGA QO’YILADIGAN TALABLAR.
Reja:
1 Zamonaviy boshqaruv turlari.
2 Rahbarning ma’naviy qiyofasi.
3 Rahbarning vazifasi, burchlari va unga qo‘yilgan talablar.
Zamonaviy boshqaruv turlari beshta qismga bo’linadi va bular quyidagilardir:
1. Demokratik boshqaruv: Bu boshqaruv turi, o'quvchilarning o'z fikrlarini ifoda
qilishiga, qo'llab-quvvatlashiga va qo'shimcha tajribalarini qo'llashiga imkon beradi.
Bu boshqaruv turi, o'quvchilarni o'z fikrlari bilan ishlashga, o'zlarining o'zini tashkil
etishiga va o'z maslahatlarini qabul qilishga imkon beradi.
2. Hiyerarxik boshqaruv: Bu boshqaruv turi, o'quvchilarga kelajakda ishlaydigan
vazifalarni aniqlash va ularga belgilangan vazifalarni bajarish uchun yo'l qo'yadi. Bu
boshqaruv turi, o'quvchilarni boshqa insonlar bilan hamkorlikda ishlashga, samarali
jamoatchilik qurishga yordam beradi.
3. Ta'sirli boshqaruv: Bu boshqaruv turi, o'quvchilarga maslahatlarini qabul qilishga
imkon beradi, ammo o'quvchilarning fikrlari va ko'rsatgan xizmatlari bilan
foydalanmaydi. Bu boshqaruv turi, o'quvchilarni qo'shimcha tajribalaridan mahrum
qilishi mumkin.
4. Konsensusli boshqaruv: Bu boshqaruv turi, o'quvchilarning bir-biriga qarshi
kelishlarini hal qilish uchun o'zaro muzokaralar olib boradi. Bu boshqaruv turi,
o'quvchilarni samimiylik va hamkorlikka chaqiradi.
5. Sotsial boshqaruv: Bu boshqaruv turi, o'quvchilarni jamoatchilikda ishlashga,
jamiyatning muhim masalalarini hal qilishga va o'zaro munosabatlarni
rivojlantirishga chaqiradi. Bu boshqaruv turi, o'quvchilarga jamiyatda muhim
bo'lgan tajribalarni qo'llash imkonini beradi.
Ta'limda rahbarning ma'naviy qiyofasi, o'quvchilarni insonligini oshirish va ularga
ma'naviy, ijtimoiy va intellektual rivojlanishga yordam berishdir. Rahbarning
ma'naviy qiyofasi, o'quvchilarni o'z fikrlari bilan ishlashga va ularga qo'shimcha
tajribalarni olishga imkon beradi. Bu, o'quvchilarni o'z o'zini tashkil etishiga va
jamiyatda muhim bo'lgan masalalarga qiziqishlarini oshirishga yordam beradi.
Rahbarning ma'naviy qiyofasi, o'quvchilarga o'zlarining potentsialini aniqlash va
rivojlantirish uchun zarur bo'lgan muhim qo'llanmalarni taqdim etishga ham yordam
beradi.
Bugungi kunda rahbar kadrlarga qo‘yiladigan va hayot taqozo qiladigan asosiy
insoniy talablar quyidagilardan iborat:
Rahbar ko‘ngli toza, qalbi va ko‘li ochiq, aql-zakovat sohibi va salohiyati
shakllangan bo‘lishi kerak;
Rahbar o‘zini tarbiya qilgan, bilim va mahorat egasi bo‘lmog‘i va el-yurtiga halol
xizmat qilishi, zimmasidagi ma’suliyatni doimo his qilib yashamog‘i lozim;
Rahbar aqlli, tajribali, o‘z ishining bilimdoni bo‘lgan mutaxassislarni tanlib ularga
tayana oladigan, ularning fikriga quloq solmog‘i va shunga asoslangan holda xulosa
chiqarmog‘i kerak;
Rahbarda tashabbuskrolik, qat’iyat va talabchanlik bo‘lmog‘i shart. Talabchanlikni
zo‘ravonlikka, qat’yaitni manmanlikka aylantirish zta kaltabinlikdir. Manmanlik,
zo‘ravonlik, o‘zgalar fikriga qo‘loq solmaslik, rahbarni yaxshi matuxassislardan,
mehnatkash, sodda va samimiy odamlardan uzoqlashtirib qo‘yadi.
Rahbarning barcha qilgan ishlari jamoa hayotiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmog‘i kerak;
Rahbar qaror qabul qilishda o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan va o‘z qulog‘i bilan eshitgan
narsasiga nisbatan qabul qilishlari kerak, ya’ni har xil g‘iybatlarga quloq osmasligi
lozim;
Rahbar qo‘l sotidagi xodim va mutaxassislarni ko‘pchilik oldida haqoratlashi,
shaxsiyatiga tegishi uning ojizligidir, o‘z vazifasiga noloyiqligi alomatidir;
Rahbar hes qachon mayda gaplarga, fisqu-fasodlarga ishonmasligi va
maishatbozlikka berilmasligi kerak;
Rahbar o‘z shaxsiy hayotida ham, turmush tarzida ham boshqalarga o‘rnak
bo‘lmog‘i lozim;
Rahbar o‘z g‘oyasi, harakat dasturiga ega bo‘lishi bilan birgalikda, barchani ona
yurti taraqqiyoti, xalqimizning tinch-totuvligi, farovonligi yo‘lida yagona g‘oya
atrofida jipslashtirishi va harakatlantirishi shart.
Bundan tashqari rahbarlarga qo‘yilgan davlat talablariga quyidagilarni ham kiritish
mumkin:
5 Rahbarlik odobi yuksak ma’naviy, madaniy, axloqiy me’yor, talab va tamoyillar
bo‘lgan erkinlikka asoslanadi. Rahbar nafaqat o‘zi erkin bo‘lishi, balki sherigining,
o‘zi ishlayotgan jamoa a’zolarining ham erkinligini hurmat qilishi lozim. Rahbar
faoliyatiga hech kim qonunsiz aralashuvi mumkin emas. SHu bilan birga rahbar ham
o‘zi rahbarlik qilayotgan a’zolarining mehnat faoliyatiga qonunsiz xalaqit
bermasligi
zarur.
Rahbar
bo‘ysinuvchi
xodimlarining
mayda-chuyda
kamchiliklariga bardoshli bo‘lishi, ularga o‘ziga ishongandek ishonishi lozim.
O‘zaro kelishmovchiliklarga yo‘l qo‘ymaslik rahbarlik odobining muhim
tamoyillaridan biridir. O‘zaro munosabatlarda ba’zan har xil kelishmovchiliklar,
fikrlar har xilligi, qarashlarning to‘la bo‘lmagan mosligi ham bo‘lib turadi. SHuning
uchun odob rahbarga juda zarur bo‘lgan eng muhim fazilatlardandir. Rahbarlik
odobi ayni paytda o‘zaro tenglik va odillikka asoslanadi. Bu narsa tomonlarning o‘z
faoliyatini ob’ektiv baholashga yordam beradi. Ma’lumki, rahbarlik umuminsoniy
qadriyat hisobalanadi. Butun dunyo ishbilarmon rahbarlariga xos tadbirkorlar
odobining yana bir ma’naviy, ma’rafiy xususiyati – vadaga va’fo qilish. Uni so‘zsiz
bajarishadi. Unga ko‘ra, ikki tomon bir narsaga ahdlashgan shartnomani,
shartnomaviy majburiyatni bajarishi shart. 6 Rahbarga xos bo‘lgan axloqiy-
ma’naviy fazilatlar Zamonaviy rahbar deganda albatta ishbilarmon, o‘z kasbining
ustasi, ahloq va ma’naviy jihatdan etuk insonlarni ko‘z oldimizga keltirishga
o‘rganib qolganmiz. Axloq aslida arabcha so‘z bo‘lib, kishilarning bir-biriga,
oilasiga, vataniga, jamiyatga bo‘lgan munosabatlarida namoyon bo‘ladigan hatti-
harakatlari, hulqining norma va qoidalari yig‘indisini anglatadi. Axloq – jamiyatni
boshqarish omillaridan biri bo‘lib, u bevosita ijtiomiy sharoit bilan chambarchas
bog‘liqdir. Kishilarning o‘tmishi, bosib o‘tgan hayot tajaribalari bilan ham bog‘liq
bo‘lganligi sababli ko‘pchilik hollarda ijtimoiy hayotga ijobiy yoki salbiy ta’sir qilib
uning taraqqiyotini ba’zan tezlashtirsa, ba’zan susaytirib ham yuborishi mumkin.
Jamiyatning, hayotning, ayniqsa ijtimoiy, iqtisodiy jarayonning keskin o‘zgarishi
munosabati bilan bir davrdagi axloq normalari bioshqa bir davrga va, xususan,
boshqa bir siyosiy jihatdan o‘zgargan tizimga to‘g‘ri kelmay qolishi turgan gap.
Deiak, axloq normalari o‘zgarib borishi kerak va hayotda shunday bo‘ladi ham.
Ammo ushbu normalar shaxs, jamiyat ruhiyati bilan bog‘liq bo‘lganligi uchun,
jamiyat a’zolarining o‘z ko‘nikmalaridan qiyinchilik bilan qutilishlari sababli odatda
axloq normalari juda sekin o‘zgarib boradi va aksariyat holda jamiyatdagi
o‘zgarishlarining ma’lum ma’noda bosiqlik bilan olib borilishini ta’minlaydi.
Boshqarishda ham davlat tomonidan qabul qilingan normalar bilan bir qatorda axloq
normalaridan keng foydalanish, uning ijobiy tomonlarini ishga solib rahbar va
xodim juftligi o‘rtasidagi munosabat va muloqot jarayonini yaxshilashda, uning
omilkorligini oshirishda keng foydalanish mumkin. Rahbar halol, pok vijdonli,
iymonli, qattiqqo‘l, diyonatli, mehrshavqatli bo‘lishi kerak. Rahbarlikka eng to‘g‘ri
yo‘l samimiylik, bilimlilik, vijdonlilik, ezgulikka intilish, sadoqat bilan halol mehnat
qilish orqali faoliyat yuritishdir. Egri qo‘l, egri maqsad bilan rahbarlikka erishib
bo‘lmaydi. Fe’l-atvorida egrilik bor kishi rahbarlik faoliyatida uzoqqa
borolmaydilar. Rahbar mustaqil bo‘lishi kerak. Ijtimoiy faoliyatning qonuniy
ta’qiqlanmagan hamma sohasi bilan shug‘ullana olishi lozim. Shu bilan birga, u o‘zi
boshqarayotgan jamoa orasida obro‘-e’tiboriga ega bo‘lishi, o‘zini kamtar tutishi
darkor. 7 Rahbarda axloqiy sifatlar bilan birgalikda ma’naviy xususiyatlar ham
mujassam bo‘lmog‘i lozim. Ma’lumki, har bir rahbar o‘zining mehnat faoliyatida
mumkin qadar sipo, axloqli, tarbiyali, bilimli va boshqa ijobiy sifatlarini namoyon
qilishga harakat qiladi. Bu ko‘p hollarda ayni shunday kechishi bilan bir vaqtning
o‘zida xodimlar o‘rtasida noqulay obrazlarning kelib chiqishiga sabab bo‘ladi.
Ayniqsa, rahbar avtoritar yo‘nalishda ishlab o‘rgangan bo‘lsa, yon-atrofiga o‘ziga
eng yaqin muovun va yordamchilardan boshqalarni yaqinlashtirmagan hollarda
noxush vaziyatlarni kelitirb chiqaradi. Ya’ni, ushbu rahbar haqida jamoada ikki, uch
balki undan ham ko‘proq fikrlar paydo bo‘lishiga olib keladi. Kimdir o‘ta tarbiyali
desa, yana boshqa biri qo‘pol yoki johil deyishi mumkin. Kimdir o‘ta extiyotkor
desa, kimdir o‘ta qo‘rqoq va maydagap deyishi mumkin. Aslida o‘zini atrofida
bunday mish-mishlarning tarqatishlariga sababchi, bunday holatni yoqtiradigan
shaxs (rahbar)lar ichki chuqur madaniyat sohiblari bo‘lishmaydi. SHunday ekan,
madaniyatli, o‘ta tarbiyali rahbar deganda biz qanday asoslarga tayanishimiz kerak.
Bu o‘rinda inson madaniyati asoslari yotadi. Rahbar madaniyati deganimizda esa
nafaqat inson madaniyati, butunjahon insoniy qadriyatlar bilimdoni va ularni o‘z
kasbi, lavozimiga taalluqli axloqiy va amaliy ma’lumotlarga ega, ularni o‘z
faoliyatida qo‘llaydigan kishini tushunamiz. Insonparvarlik bu faqatgina biror
insonni sevish, unga g‘amxo‘rlik qilish, yoki bo‘lmasa odamlarga nisbatan
odamiylik ko‘rsatishdagina namoyon bo‘lib qolmay har qanday insonni shaxs
sifatida, uning butun ijobiy va salbiy tomonlarini bilgan holda qabul qila olish.
Ma’lum bir holat va vaziyatda adolat ruhidan kelib chiqib biror insonga odamiylik
munosabatani ko‘rsata olishdir. Insonparvarlik tushunchasida birinchi o‘rinda har
bir insonga, umuman insonlarga nisbatan cheksiz ishonch ruhi yotadi. SHu nuqtai
nazardan olganda, insonparvarlik ruhi kuchli shakllangan shaxs adolat va odillik
hissi bilan sug‘oirlgan bo‘ladi deyish mumkin. Endi ushbu o‘rinda insonparvarlik
ruhida tarbiyalangan rahbarni ko‘z oldimizga keltirar ekanmiz, bunday rahbarning
behudaga biror xodimga qattiq gapirishini, noo‘rin haqorat qilishini tasavvuur
qilolmaymiz. Bunday rahbar o‘z qo‘l ostidagi xodimlarga insonparvarlik ruhini
namoyon qilish jarayonida shaxsning milliy mansubligini alohida e’tiborga oladi,
deyish uning millatparvarligini 8 bo‘rttirish bilan birga o‘zida baynalmilalchilik ruhi
etmasligini tan olish bo‘lar edi. Shaxs, ayniqsa rahbar shaxsi baynalmilalchilik
qilaman deb kosmopolitizmga, ya’ni millatsizlikka o‘tib ketmasligi yoki
millatparvarlik ruhni o‘z xususiyatlarida juda bo‘rttirib millatchilikka, ya’ni bir
millat vakilini ushbu millat vakili ekanligi tufayli boshqa millat vakilidan ustun
qo‘ymasligi lozim. Bu xususiyatlarning ijobiy yoki salbiy ko‘rinishlari rahbar
faoliyatiga qo‘shilar ekan, go‘zal yoki noxush holatlarni keltirib chiqarishi tabiiy
hol. SHunga qaramasdan, rahbar faoliyatida har qanday sharoitda yo ijobiy yo salbiy
ko‘rinish olmasligi hayotiy mezon doirasida doimiylik kasb etishi kerak bo‘lgan
xususiyatlardan biri bu – adolat mezonidir. Adolat mezoni – adolatparvarlik,
insonparvarlik eng yuqori axloqiy sifatlardan biri sanaladi. Inson o‘ziga nisbatan
adolatsiz bo‘lishi mumkin, ammo bu holatni boshqalarga ravo qo‘rmasligi lozim. Bu
esa o‘z navabtida unda adolat tushunchasi namoyon ekanligidan dalolatdir. To‘g‘ri,
mutloq adolatni tasavvur qilish qiyin, albatta. Ammo, mutloq kuchni tasavur qilish
mumkin. SHu o‘rnida bobokolonimiz Amir Temurning “kuch adolatdadir” degan
hayotiy shiorlarining bo‘lganligining o‘zi biz uchun dono saboqlardan biri deyish
ayni haqiqatdir. Qalbida adolat mezoni bor rahbar yon-atrofida nohaqlikning,
xo‘jasizlikning, egasizlikning, burchga dog‘ tushuruvchi alomatlarning, og‘a-
inichilik va umuman hayot va jamiyatda salbiy deb tan olingan harakatlarning
yuzaga kelishiga yo‘l qo‘ymaydi. Bunday holatlarni ko‘rganda u o‘z
dunyoqarashiga qarama-qarshi, zid ish bo‘layotganidan azoblanadi va yo‘l
qo‘ymaslikka harakat qiladi. Qalbida adolat hissi yaxshi taraqqiy qilgan rahbar
birinchi o‘rinda o‘z xodimlariga nisbatan adolatsizlik harakatiga yo‘l qo‘ymaydi.
Mabodo vaziyat taqozosi bilan biron adolatsizlik yuz berar ekan, rahbar uni sezgan
hamon bartaraf qilishga harakat qiladi. Bu o‘rinda qilingan har qanday ijobiy
faoliyat rahbarning obro‘siga obro‘ olib keladi. Demak, rahbar adolat mezoni
yuzasidan o‘ta sezgir bo‘lmog‘i, adolatsizlikka yo‘l qo‘ymasligi, mabodo yo‘l
qo‘yilgan ekan, uni iloji boricha tezroq bartaraf qilishi lozim bo‘ladi. 9
Vatanparvarlik tushunchasishga bir oz aniqlik kiritadigan bo‘lsak, u vatanni sevish,
uni har tomonlama ravanaq topishiga hissa qo‘shish, uning obodonchiligiga va
faravonligini ta’minlashda jonkuyarlik va jonbozlik ko‘rsatish. Ayniqsa, o‘z
uyining, ishining, atrof-muhitidagi ushbu ma’naviy yo‘nalishlarni unutmaslik va bu
orqali vatanga ma’naviy va moddiy foyda keltirishdir. Burch tushunchasi boshqa
ma’naviy tushunchalarga qaraganda insonning faoliyati bilan anchagina bog‘liq
bo‘lib, o‘z o‘rnida ushbu insonning bajarishi lozim bo‘lgan ishlarini anglatadi.
Masalan, farzandlik, ota-oanlik, xizmat doirasidagi, fuqarolik va boshqa turlaridir.
Aytaylik, vrachlarning kasbiy burcha to‘satdan duch kelingan holda ham boshqa bir
insonga yordam ko‘rsatish bo‘lsa, o‘qituvchi va tarbiyachilarning jamoat joylarda
ham o‘z atrofida nojo‘ya harakatlarga yo‘l qo‘ymaslikdir. Bu nafaqat kasbiy
burchning namoyon bo‘lishi balki, ayni apytda vatan va vatanparvarlik, shaxsning
axloqiy etuklik belgilaridan biri bo‘lib, ushbu shaxsning xulqiy va ma’naviy
belgilaridir. Vijdon falsafiy tushuncha bo‘lib, u psixologiyada o‘ta chuqur tahlil
qilinmaydi. Vaholanki, inson hayotida hech bir faolyat, harakat, ish, umuman soha
yo‘qki, shaxs vijdon tushunchasidan tashqari biror narsa qila olsa. Shu bilan birga
aytish mumkinki, vijdon kishini hayotda boshqaradi, uning faoliyat me’yorini
belgilab turadi. Biror shaxs o‘z vijdon me’yoridan pastroq yoki yuqoriroq biron
harakat sodir qilganida uning vijdoni uyida, ishida, ko‘cha-ko‘yda emas. Qalbida
qiynaydi. Olijanob ish qilganida esama’naviy, moddiy manfaatdan tashqari alohida
ma’naviy oziq oladi. Bu o‘rinda boshqalarning vijdoniga baho berganda o‘ta ehtiyot
bo‘ladigan tomon shundaki, masalan, biror rahbar qay bir xodimning ahvoliga
achinib unga katta-katta moddiy yordam qiladi. Umuman olganda, yaxshi ijobiy
holat. Ammo, yordam jamoa mulki edi-ku, desak va ushbu xodimdan ahvoli yanada
yomonroq xodimlar ham bor-ku desak-chi? Mana endi vijdon masalasi ancha
ijtimoiy va adolat doirasida mavhumlasha boshlaydi. Har bir shaxs o‘z faoliyatida,
ayniqsa rahbar shaxs faoliyatida vijdon tushunchasi ancha mukammal ijtimioiy,
psixologik tushunchaga aylanib ketadi. Xo‘b, o‘shunday ekan, biz har birimiz o‘z
vijdon me’yorimizni, qilayotgan ishlarimizda vijdoniylikni bilamizmi? Bu har
birimizning tarbiyamiz, madaniy, ma’naivy, ma’rafiy me’yorimizga bog‘liqdir.
Bizning bu boradagi 10 o‘zo‘zimizni nazorat qilishimiz qanchalik kuchli bo‘lsa, biz
shunchalik vijdonlit kishimiz. Vijdon kishining yaxshilik va yomonlik tushunchasi
o‘rtasida turadigan ijtimoiy-ma’naviy chegaradir. 11 Muloqat va uning rahbar
faoliyatidagi ahamiyati Til muomala vositasidir. Til muomalaga kirishuvchilar
o‘rtasidagi kommunikatsiya ta’minlaydi, chunki uni axborot beruvchi ham, uni
qabul qiluvchi ham birday tushunadi. Boshqa kishiga axborot beruvchi
(kommunikator) va uni qabul qiluvchi (retsipient) muloqot jarayonida bir xil tildan
foydalanishi kerak, aks holda bir-birini to‘g‘ri tushunolmaydi. Axborot almashish
muomala qatnashuvchilariga tushunarli belgi va mazmunga ega bo‘lishi kerak. Til
so‘z belgilari yig‘indisidan iboratdir. So‘zning ma’nosi uning mazmuniy tomonidir.
Har bir alohida odamning harakatlari va faoliyatlarini alohida odamning harakati va
faoliyatlarini 3 ta muhim omil belgilaydi. Birinchidan, butun insoniyatning yoki bir
muncha tor doiradagi kishilar jamoasining ijtimoiy-tarixiy tajribasi belgilaydi.
Kichkina bola dunyoni mustaqil ravishda bilib olmaydi. U ota-onasiga savollar
beradi va ular unga javob beradilar, bu javoblardan bola o‘z faoliyatini keyinchalik
foydalanadigan umumiy bilimlarning faqat ozgina qismini oladi. Umumiy
bilimlarning bu ozginagina qismini bola til shaklida, til yordamida so‘z belgilari
tizimida hosil qila oladi. Maktabda ham xuddi shunday bo‘ladi, o‘quvchi olam
haqida barcha bilimlarni o‘qituvchining tushuntirishidan yoki darslikdan, ya’ni til
yordamida o‘zlashtiradi. Bu erda til o‘zining muhim vazifalaridan birini bajaradigan,
ya’ni yashash vositasi ijtimoiy-tarixiy tajribani berish va o‘zlashtirish vositasi
tarzida namoyon bo‘ladi. Ikkinchidan, har bir alohida odamning ish-harakati va
faoliyati ko‘pincha ijtimoiy qiymatga ega bo‘lmagan o‘zga kishilarning bevosiga
tajribalari belgilaydi. Masalan, men oshxona tomon yo‘l olaman. Yo‘lda o‘rtog‘im
uchrab menga: «oshxona yopilgan», deydi. SHu paytda bu xabar mening
faoliyatimni ma’lum bir tarzda boshqaradi: men qayrilib, boshqa oshxona tomon
jo‘nayman. Bu erda til o‘zining boshqa muhim vazifasi bilan, ya’ni vosita yoki
kommunikatsiya usuli yoki olamning xattiharakatlarini boshqaruvchi bir vosita
sifatida namoyon bo‘ladi. Natijada har qanday kommunikatsiya, har qanday
munosabat suhbatdoshiga ta’sir qilishdan iboratdir. Uchinchidan, har bir alohida
odamning ish-harakatlari va faoliyatlarini har bir ayrim kishilarning shaxsiy tajribasi
belgilaydi. Odamning «shaxsiy» tajribasi, o‘z individual tajribasi boshqa
kishilarning tajribalari va ijtimoiy tajribaning o‘ziga xos aralashmasidan iborat.
Odam hayvondan farqli o‘laroq, o‘z 12 harakatlarini rejalashtira oladi. Bunday
rejalashtirishdan va umumiy fikriy masalalarni hal qilishning asosiy quroli tildir. Bu
erda biz tilning uchinchi vazifasi aqliy faoliyatning (idrok, xotira, tafakkur, xayol)
quroli sifatidagi vazifasiga to‘qnash keldik. So‘z belgilari tizimi sifatida tildan nutq
faoliyatida foydalaniladi. Nutq faoliyati – odam tomonidan ijtimoiy-tarixiy tajribani
o‘zlashtirish va avlodlarga berish yoki kommunikatsiya o‘rnatish o‘z harakatlarini
rejalashtirish maqsadida tildan foydalanish jarayonidir. Til aloqa vositasi yoxud
quroldir, nutq faoliyati yoki nutq esa aloqa jarayonining o‘zidir. Bu jihatdan
nutqning faol va passiv turlari farqlanadi. So‘zlovchining nutqi faol nutq,
tinglovchining nutqi passiv nutq hisoblanadi. Nutq ichki va tashki nutqga bo‘linadi.
Tashqi nutq – yozma va og‘zaki nutqga, og‘zaki nutq esa monolog va dialogik
nutqga bo‘linadi. Monolog – bir kishining o‘ziga yoki boshqalarga qaratilgan
nutqidir. Bu o‘qituvchining bayoni, o‘quvchining to‘laroq javobi, doklad va
boshqalardir. Monologik nutq ma’lum qiyinchiliklarga ega. Monologda
gapirayotgan kishi fikrlarning aniqligiga, grammatik qoidalarning saqlanishiga,
mantiq va aytilayotgan fikrlarning izchilligiga e’tibor berish kerak. Dialogik nutqqa
nisbatan
monologik
nutq
kechroq
shakllanadi.
Maktabda
o‘qituvchilar
o‘quvchilarda monologik nutqni rivojlantirishga alohida e’tibor berishlari kerak.
Ikki yoki undan ortiq kishilar o‘rtasidagi nutq dialog deyiladi. Dialogik nutqda
bayon qilinayotgan fikr ko‘p jihatdan undan oldingi fikrga bog‘liq bo‘ladi. Dialogik
nutqda suhbatdoshlarga ma’lum bo‘lgan ayrim so‘zlar tushirib qoldiriladi. SHuning
uchun yozib olingan dialog boshqalarga unchalik tushunarli bo‘lmasligi mumkin:
Dialogik nutqda har xil turdagi shablonlar, ya’ni odatlanib qolingan so‘z birikmasi
ko‘p uchraydi (qoyil, marhamat qilib aytingchi). Nutqning ichki nutq deb atalgan
turi nutq faoliyatining alohida turi hisoblanadi. Ichki nutq amaliy va nazariy
faoliyatni rejalashtirish fazasi sifatida namoyon bo‘ladi. Biz so‘zni chala-yarim
aytishimiz bilanoq tushunaveramiz. Ichki nutq ayrim og‘zaki nugq aktlaridan
ilgarirok, xususan ixtiyoriilyk darajasi ancha yuksakrok bo‘lgan og‘zaki nutqdan
ilgariroq sodir bo‘lishi mumkin. Yozma nutq monologik nutqning turlaridan biri
bo‘lib yozma nutq monologik nutqqa nisbatan batafsilroqdir. Noverbal
kommunikatsiya vositalariga yuz ifadasi, mimika, ohang, pauza, poza (holat), ko‘z
yosh, kulgu va boshqalar kiradi. Bu vositalar verbal kommunikatsiya - so‘zni
to‘ldiradi, kuchaytiradi va ba’zan uning 13 o‘rnini bosadi. Bolgarlarda boshni
