ZAMONAVIY JAHON XOʻJALIGI VA XALQARO IQTISODIYOT YAGONA TIZIM SIFATIDA Ushbu bobda quyidagi bilimlar bayon etilgan: Хalqaro iqtisodiyot fanining predmeti va mazmuni. Хalqaro iqtisodiyotning rivojlanish xususiyatlari. Jahon bozori tuzilmasi. Jahon bozoridagi muvozanat. Xalqaro iqtisodiyot shakillanishining asosiy tamoyillari. Jahon mamlakatlarining xalqaro iqtisodiyotdagi mavqeyi. Xalqaro iqtisodiyotda mikroiqtisodiy va makroiqtisodiy omillar tavsifi. Xalqaro mehnat taqsimoti tushunchasi Xalqaro mehnat taqsimoti shakllari va xususiyatlari. XMT ning zamonaviy Gʻarb nazariyasi. KIRISH Globallashuv jarayoni tufayli tashqi bosimning kuchayishiga qaramasdan mamlakatlarda eng muhim iqtisodiy qarorlar tashqaridan emas, balki milliy hukumatlar tomonidan kabul qilinmokda. Shuning uchun ham jahon hoʻjaligini hamda jahon iqtisodiyotini tahlil etishda sanoat jihatdan taraqqiy etgan mamlakatlarda mavjud iqtisodiy rivojlanish tendensiyalariga tayanish lozim.Bugungi kunda TMKlar jahon iqtisodiyotining muhim mustaqil qismiga aylanishdi va ular xissasiga jahon yalpi ichki mahsulotining 1/5-1/4 qismi toʻgʻri kelmokda. TMKlarning aksariyat qismi oʻz mamlakatlari ichki bozori uchun ishlashlariga qaramasdan globallashuv jarayonining harakatlantiruvchi kuchi hisoblanishadi. Globallashuv jahonni yagona bozorga aylantirishi vositasi sifatida TMKlar uchun manfaatli hisoblanadi, chunki ular ushbu bozorda eng kuchli xoʻjalik subyektlari sanalishadi. Bugungi kunda butun dunyoda sodir boʻlayotgan pandemiya sharoitida Oʻzbekistonning jahon iqtisodiyotidagi mavqeyini oshirishda eng avval Jahon bozoridagi oʻrnini yanada mustahkamlash va buning zamirida mikro va makroiqtisodiy tendensiyalarni xisobga olgan xolda iqtisodiy barkarorlikka erishishimiz va bu borada chuqur bilimlarni egallashimiz va kelajak avlodga ushbu bilimlarni singdirishimiz zarur, bu orqali davlatimizning dunyo xalqaro mehnat taqsimotidagi oʻrnini yanada oshirishda oʻzimizning kichik hissamizni qoʻshgan hisoblanamiz. 1.1. Хalqaro iqtisodiyot fanining predmeti, mazmuni va rivojlanish xususiyatlari Xalqaro iqtisodiyot zamonaviy iqtisodiyot nazariyasining eng rivojlanayotgan qismlaridan biri hisoblanadi. Avval xalqaro iqtisodiyot mikro va makroiqtisodiyotning bir qismi hisoblangan va unda xalqaro iqtisodiy munosabatlarining turli yoʻnalishlari tahlili berilgan (xalqaro savdo, ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati, valyuta kurslarini oʻzgarishi, ochiq iqtisodiyotlarning modellari va x.q.). Uning mustaqil fan sifatida tan olinishi jahon xoʻjaligini rivojlanishining yangi pogʻonasiga oʻtishi bilan bogʻliq. Bularning barchasi turli mamlakatlar milliy iqtisodiyotlarining oʻzaro bogʻliqliklarini kuchaytirdi va xalqaro iqtisodiy vaziyatdagi doimiy oʻzgarishlarga olib keldi. Jahon xoʻjaligi rivojlanishning yangi pogʻonasiga oʻtishi quyidagi omillar bilan ifodalanadi: Iqtisodiyotlarning ochiqlik darajasining oshishi; Xalqaro tashkilotlar tizimining tuzilishi (BMT, Jahon banki, XVF, JST va boshq.); TMKlarning paydo boʻlishi va dunyo boʻylab keng tarqalishi; Toʻgʻridan-toʻgʻri tashqi savdo va ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati bilan bogʻliq boʻlmagan mustaqil xalqaro moliyaviy tizimning rivojlanishi. Nazariy jihatdan xalqaro iqtisodiyot oʻz ichiga ushbu sohada oxirgi ikki yuz yillikda ishlagan koʻpgina taniqli iqtisodchilarning gʻoyalarini qamrab olgan (A.Smit, D.Rikkardo, B.Olin, P.Samuelson va boshqalar). Zamonaviy xalqaro iqtisodiyot neoklassiq va ratsional kutishlar kabi turli iqtisodiy maktablarga tegishli nazariya va modellarni birlashtiradi. Pragmatik yondashuvni qoʻllagan holda u xalqaro iqtisodiy munosabatlar sohasidagi amaliy savollarga aniq va toʻliq javob bera oladigan nazariyalar, modellar va iqtisodiy siyosatning instrumentlarini oʻrganadi. Amaliy jihatdan xalqaro iqtisodiyotga oid bilimlarga ega boʻlish qoʻshma korxonalarda va TMKlarda, xalqaro banklar va iqtisodiy tashkilotlarda muvaffaqiyatli faoliyat olib borish uchun zarur. Xalqaro iqtisodiyot xalqaro savdo, ishlab chiqarish omillarining harakati va moliyalashtirish, xalqaro iqtisodiy siyosatni shakllantirishda turli hil davlatlarga tegishli xoʻjalik subyektlarining oʻzaro harakatlari qonuniyatlarini oʻrganadi. Ushbu fanning predmeti sifatida turli mustaqil davlatlar rezidentlari tomonidan tuziladigan shartnomalar hisoblanadi. Kengroq ma’noda xalqaro iqtisodiyot nazariyasining predmeti deb xalqaro ayirboshlashda ishtirok etadigan mahsulot va ishlab chiqarish omillariga boʻlgan talab va taklifning shakillanish qonuniyatlari va bundan kelib chiqadigan mamlakatning iqtisodiy siyosatiga tegishli xulosalar hisoblanadi. Xalqaro iqtisodiyot nazariyasining tadqiqot predmeti mamlakatning iqtisodiy munosabatlarida mavjud boʻlgan maxsus muammolarni oʻz ichiga qamrab oladi: tashqi savdodan olinadigan yutuqlar,savdo hususiyati (kim,nimani va kimga sotadi), proteksionizm, toʻlov balansi, valyuta kurslarining belgilanishi, siyosatni xalqaro muvofiqlashtirilishi va kapitalning jahon bozori. Xalqaro iqtisodiyotda markaziy oʻrinni tashqi savdo nazariyasi, savdo siyosati nazariyasi, valyuta bozorlar va toʻlov balansining tahlili egallaydi. Tashqi savdo nazariyasi, savdo siyosati nazariyasi va ishlab chiqarish omillarini bitta mamlakatdan ikkinchisiga koʻchib oʻtishi xalqaro iqtisodiyotning mikroiqtisodiy qismini tashkil etadi. Xalqaro mikroiqtisodiyot – xalqaro iqtisodiyotning bir qismi boʻlib, mahsulotlar va ishlab chiqarish omillari mamlakatlararo harakatining qonuniyatlari va ularning bozor xususiyatlarini (talabi, taklifi, narxi va boshq.) oʻrganadi. Mamlakatning toʻlov balansida umumiy toʻlovlar va tushumlar koʻrsatilishi, ularni muvozanatga keltirish, milliy daromad va narxlarning umumiy darajasiga ta’sir etishi munosabati bilan xalqaro iqtisodiyotning ushbu qismi makroiqtisodiy deb hisoblanadi. Bunda oʻrganish predmeti sifatida ochiq iqtisodiyotning modellari, fiskal, pul-kredit, valyuta siyosati va ularning samarasi, xalqaro moliya hisoblanadi. Xalqaro makroiqtisodiyot – xalqaro iqtisodiyotning bir qismi boʻlib, moliya bozorlari globalizatsiyasi sharoitida ochiq milliy iqtisodiyot va jahon xoʻjaligining faoliyat olib borishi qonuniyatlarini oʻrganadi. Xalqaro iqtisodiy munosabatlar shakllariga quyidagilar kiradi: xalqaro savdo ishlab chiqarish omillarining xalqaro harakati moliyaviy instrumentlarning xalqaro savdosi xalqaro hisob-kitoblar. 1.2. Jahon bozori tuzilmasi va xalqaro iqtisodiyot shakillanishining asosiy tamoyillari Xalqaro mehnat taqsimoti va uning kooperatsiyasi jahon bozori vujudga kelishiga asos soldilar. Jahon bozorining paydo boʻlishi ichki bozordan boshlanadi. Ichki bozorda barcha savdoga qoʻyilgan mahsulotlar mamlakat ichida sotiladi. Ichki bozorning vujudga kelishi mehnat taqsimotiga asoslangan tovar xoʻjaligi tuzilishining eng oldingi bosqichiga toʻgʻri keladi. Paydo boʻlishdan soʻng ichki bozorlar ixtisoslasha boshladilar. Mahsulotlarning milliy bozorlari vujudga keldi. Bunda chakana savdo bozorlari ulgurji savdo bozorlaridan ajraldi, mehnat, kapital bozorlari paydo boʻldi va ichki bozorning bir qismi chet eldagi iste’molchilar talablarini qondirishga yoʻnaltiriladi. ХVI asrdan boshlab ХVIIIasrning oʻrtasigacha mehnat taqsimotiga asoslangan manufaktura mahsulotlarni koʻproq miqyosda ishlab chiqarish uchun ? 1. 2 Xalqaro iqtisodiyot fani qanday savollarni oʻrganishga yoʻnaltirilgan? Ushbu fanning predmeti nima? rivojlanish iqtisodiyot Xalqaro fanining qanday xususiyatlari mavjud ? shart-sharoitlar yaratib berildi. Natijada ichki bozorlar toʻlib, xududiy, davlat, davlatlararo va xalqaro bozorlar oʻz rivojini topdilar. Xalqaro bozor – chet eldagi bozorlar bilan bogʻlangan milliy bozorlarning bir qismi. ХIХ asrning birinchi yarmida katta industriyalar paydo boʻldi, va ular ishlab chiqargan mahsulotlar butun jahonda sotilishni talab qildi. Buning natijasida jahon bozori vujudga keldi va uning shakillanishi ХIХ-XX asrlar pogʻonasida tugallandi. 1.1-rasm. Jahon bozorining vujudga kelishi Jahon bozori – xalqaro mehnat va boshqa omillar taqsimotiga asoslangan mamlakatlar oʻrtasidagi tovar-pul munosabatlarining doirasi. Jahon bozori mavjudligining asosiy tashqi belgilaridan biri xalqaro savdo hisoblanadi. Xalqaro savdo – bu turli davlat - milliy xoʻjaliklari oʻrtasidagi tovar va xizmatlarning ayirboshlash jarayonidir. Xalqaro savdo ikkita yoʻnalishdan iborat (eksport va import) va savdo saldosi hamda savdo oboroti bilan harakterlanadi. Eksport – mahsulotni chet elga sotish. Import – mahsulotni chet eldan sotib olish. Tashqi savdo saldosi – eksport va import qiymatining ayirmasi. Tashqi savdo aylanmasi – eksport va import qiymatining summasi. Eksport va import xalqaro savdoni atroflicha tahlil qilish uchun qoʻllaniladigan xalqaro mahsulotlar harakatini harakterlaydigan asosiy tushunchalardir. Jahon bozoridagi muvozanat. Talab va taklif muvozanati shartidan 1 - Mamlakat 2 - Mamlakat 3 - Mamlakat kelib chiqqan holda eksport va import tushunchalarining grafikdagi koʻrinishini 1- Grafikda koʻrsatilgandek tasavvur qilish mumkin. Shartlar: -avtarkiya holatida bitta mahsulot ishlab chiqaradigan va iste’mol qiladigan II va II mamlakatlar mavjud. - I mamlakatdagi mahsulotga boʻlgan talab va taklif DI va SII tashkil qiladi, II mamlakatda esa DII va SII. Gorizontal chizigʻi boʻyicha mahsulotning Q1, Q2 ishlab chiqarish hajmlari koʻrsatilagan, vertikal chizigʻi boʻyicha ularning I va II mamlakatlardagi RI va RII narxlari belgilangan. I mamlakatda mahsulotga boʻlgan talab va taklifning bozor muvozanati E1 nuqtasida erishiladi. Ushbu nuqtada mahsulot narxi RI ga teng boʻladi. Ikkinchi mamlakatda esa muvozanat E2 nuqtasida erishiladi va mahsulot narxi PII ga teng boʻladi. RI RII dan kam boʻlgani uchun, ushbu mahsulot II mamlakatga nistaban I mamlakatda arzonroq boʻladi, shuning uchun I mamlakat uchun uni II mamlakatga eksport qilish foydali boʻladi, II mamlakatga esa uni I mamlakatdan import qilish foydali boʻladi. I va II mamlakatlar oʻrtasida ichki narxlarda farq mavjud boʻlgani uchun I mamlakatda mahsulotning RI dan balandroq boʻlgan barcha narxda uning taklif hajmi talab hajmidan kattaroq boʻladi. II mamlakatda mahsulotning RII dan pastroq boʻlgan barcha narx darajasida unga boʻlgan talab hajmi uning taklifidan kattaroq boʻladi. Q1 Qw Q2 1.2-rasm. Jahon bozorida talab va taklifning muvozanati Mamlakatlar savdo munosabatlarni oʻrnatadilar. Ikkita mamlakat mavjud boʻlgani uchun I mamlakatdan eksport qilinayotgan mahsulot miqdori II mamlakat import qilayotgan mahsulot miqdoriga teng boʻlishi kerak. I mamlakatning eksport hajmi jahon bozoridagi mahsulotning taklifiga, II mamlakatning import hajmi esa uning jahon bozoridagi talabiga teng boʻladi. Jahon bozoridagi muvozanat Dw va Sw chiziqlari kesishgan Ew nuqtasida erishiladi va mahsulotning jahon narxi Rw ga teng boʻladi. Keltirilgan jahon bozorining oddiy modeli qisman muvozanat modeli deb ataladi. Ushbu modeldan foydalanish orqali jahon bozoridagi mahsulotning talab va taklif orasidagi bogʻlilikni, eksport va import hajmlarini, mahsulotning jahon muvozanat narxini aniqlash mumkin. Mahsulotlar jahon bozorining kengayishi XIX-XX asrlar pogʻonasida xalqaro iqtisodiy munosabatlarni keskin rivojlanishiga olib keldi va ular mahsulotlarning mamlakatlararo ayirboshlash doirasidan chiqib keta boshladilar. Ishlab chiqarish kuchlarining tez rivojlanishi va moliya kapitali mavqyeining oshishi jahon xoʻjaligi paydo boʻlishiga olib keldi. Jahon bozori bosqichidan jahon xoʻjaligi bosqichiga oʻtishda nafaqat mahsulotlarning xalqaro harakati, balki ishlab chiqarish omillarning xalqaro harakati vujudga keladi. Jahon xoʻjaligi – ishlab chiqarish omillari bilan oʻzaro bogʻliq jahondagi milliy iqtisodiyotlarining yigʻindisi. Jahon bozori kabi jahon xoʻjaligining asosi mehnat va boshqa omillarning xalqaro taqsimotidir. Jahon xoʻjaligining jahon bozoridan farqi shundan iboratki, u nofaqat xalqaro mahsulotlar orqali balki xalqaro ishlab chiqarish omillari orqali faoliyat olib boradi. Shuning uchun u bozor iqtisodiyoti rivojlanishining yuqoriroq pogʻonasi deb hisoblanadi. 1.3.Jahon mamlakatlarining xalqaro iqtisodiyotdagi mavqeyi va ishtirokining asosiy koʻrsatkichlari Dunyo mamlakatlari, bir tomondan, biri-biridan iqtisodiyotining hajmi, ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish darajasi, institutsional va madaniy xususiyatlari bilan farq qilsa, ikkinchi tomondan, ular muayyan oʻxshashliklarga ham ega. Ushbu holat dunyo mamlakatlarini taxliliy va statistik maqsadlarda guruhlarga ajratish, jahon iqtisodiyotining tarkibi va rivojlanish tendensiyalarini oʻrganish maqsadida muayyan mezonlar boʻyicha tasniflash imkonini beradi. Mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasi kompleks va umumlashtiruvchi koʻrsatkich hisoblanadi va quyidagilarni oʻz ichiga oladi: aholi jon boshiga toʻgʻri keluvchi YAIM/YAMM; iqtisodiyotning tarmoq tarkibi; aholi jon boshiga mahsulotlarning asosiy turlarini ishlab chiqarish (alohida tarmoqlarning rivojlanish darajasi); aholi turmush darajasi va sifati; iqtisodiy samaradorlik koʻrsatkichi. Iqtisodiy adabiyotda, ommaviy axborot vositalarida mamlakatlarni guruhlashning “standart tasnifi” nomini olgan yondashuv keng tarqalgan. Yaqin vaqtlarga qadar ushbu yondashuv Xalqaro valyuta fovdi (XVF) tomonidan “Jahon iqtisodiyotining rivojlanish istiqbollari” (World Economic Outlook) deb nomlanuvchi yillik hisobotlarida qoʻllanilgan. Bilamizki soʻngi yillardagi dunyoda yuz berayotgan voqealar rivoji butun dunyo mamlakatlari iqisodiyotini keskinlashishiga olib kelmoqda. Ayniqsa 2020-yildagi ? 1. 2 Jahon x oʻ ja ligi deganda nimani tushunasiz ? Uning asosiy hususiyatlarini sanab oʻ ting ? Jahon bozori tushunchasini ta’rifini keltiring . Uning asosiy hususiyatlari nimadan iborat ? pandemiya butun dunyo mamlakatlari iqtisodiyoti uchun global inqirozni yuzaga keltirib chiqardi. Yuqorida keltirilgan grafiklarda G 20 mamlakatlarining CОVID- 19 ga qarshi kurash evolyutsiyasi uchun ikkita muqobil yoʻlning faoliyatiga potensial ta’sirini baholash keltirilgan. Birinchi alternativada - zararli tomoni - virusni oʻz ichiga olgan vaksina keng tarqalguncha ancha qiyin va davom etadigan kurash ekanligi isbotlandi. Ikkinchi alternativada - teskari tomonda - virusga qarshi kurashning barcha oʻlchovlari yaxshi ketishi taxmin qilinadi. Salbiy senariy uchun (1.3-rasmdagi qizil chiziq), tarqalishni oʻz ichiga olgan chora-tadbirlar majburiy yoki ixtiyoriy ravishda, 2020-yil ikkinchi yarmida faoliyatni toʻgʻridan-toʻgʻri tortib olishni biroz oshiradi, chunki virusni saqlash qiyinroq. Bundan tashqari, 2021-yilda virusga qarshi kurashning barcha jabhalarida taraqqiyot dastlabki bosqichga qaraganda sekinroq ekanligi, shu jumladan vaksinalar, muolajalar va ijtimoiy tarqalish boʻyicha koʻrsatmalarga rioya qilish virusning tarqalishini oldini olish isbotlangan deb taxmin qilinadi. Bu esa intensiv aloqada boʻlgan sohalarda faoliyatning yomonlashuviga olib keladi va shu bilan bogʻliq daromadlar boshqa tarmoqlarga tarqaladi. Ushbu ichki talab ta’sirlari keyinchalik savdo orqali kuchaytiriladi. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarda korporativ tarqalishlar koʻpayib, rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida korporativ va suveren tarqalishlar kengayib, moliyaviy sharoitlar ham keskinlashadi deb taxmin qilinadi. 2020-yilda oʻsish juda yumshoq, ammo 2021-yilda yanada mazmunli boʻlib oʻsadi, chunki faoliyatdagi zaiflik saqlanib qoladi. Moliyaviy sharoitlar 2022-yildan keyin asta-sekin boshlangʻich darajaga qaytadi. Iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda moliya organlari standart avtomatik stabilizatorlardan tashqari, transfertlarning koʻpayishi bilan javob berishadi, rivojlanayotgan bozor iqtisodiyoti sharoitida esa faqat avtomatik stabilizatorlar mavjud. 1.3-rasm. Model simulyatsiyalari1 World Economic Outlook: Slowing Growth, Rising Risks. September 2020. IMF, 2020 1.1-jadval Jahon tavorlar savdosi hajmi (yillik %larda oʻzgarishi) Oʻtgan yillarda Optimistik koʻrsatkich Pessimistik koʻrsatkich 2018 2019 2020а 2021а 2020а 2021а Jahon tovarlar savdosi hajmi 2,9 -0,1 -12,9 21,3 -31,9 24 Eksport Shimoliy Amerika 3,8 1 -17,9 23,7 -40,9 19,3 Janubiy va Markaziy Amerika 0,1 -2,2 -12,9 18,6 -31,3 14,3 Yevropa 2 0,1 -12,2 20,5 -32,8 22,7 Osiyo 3,7 0,9 -13,5 24,9 -36,2 36,1 Boshqa mamlakatlarс 0,7 -2,9 -8 8,6 -8 9,3 Import Shimoliy Amerika 5,2 -0,4 -14,5 27,3 -33,8 29,5 Janubiy va Markaziy Amerika 5,3 -2,1 -22,2 23,2 -43,8 19,5 Yevropa 1,5 0,5 -10,3 19,9 -28,9 24,5 Osiyo 4,9 -0,6 -11,8 23,1 -31,5 25,1 Boshqa mamlakatlarс 0,3 1,5 -10 13,6 -22,6 18 Bozor kurslari boʻyicha real YAIM 2,9 2,3 -2,5 7,4 -8,8 5,9 Shimoliy Amerika 2,8 2,2 -3,3 7,2 -9 5,1 Janubiy va Markaziy Amerika 0,6 0,1 -4,3 6,5 -11 4,8 Yevropa 2,1 1,3 -3,5 6,6 -10,8 5,4 Osiyo 4,2 3,9 -0,7 8,7 -7,1 7,4 Boshqa mamlakatlarс 2,1 1,7 -1,5 6 -6,7 5,2 2020-yilda deyarli barcha mintaqalarda savdo hajmining pasayishi ikki xonali raqam bilan oʻlchanadi, Shimoliy Amerika va Osiyoda eksport eng koʻp zarar koʻradi. JST taxminiga koʻra, savdo qiymati murakkab zanjirli tarmoqlarda, ayniqsa elektronika va avtomobilsozlikda koʻproq tushishi mumkin. Koronavirus pandemiyasi transport va sayohatlardagi cheklovlar tufayli xizmatlar savdosiga bevosita ta’sir qilishi mumkin. Savdoning 2021-yilda tiklanishi kutilmoqda, ammo bu koronavirus tarqalishining davomiyligi va siyosat choralarining samaradorligiga bogʻliq. Аn’anaviy siyosat makoniga cheklovlar qoʻygan rivojlangan iqtisodiyotdagi monetar organlar uzoq muddatli foiz stavkalari oʻsishini oldini olish uchun noan’anaviy choralarni qoʻllaydilar. Faoliyatdagi uzoq davom etadigan zaiflik iqtisodiyotlarga qoʻshimcha va doimiy zarar yetkazishi mumkin deb taxmin qilinadi. Xalqaro valyuta fondining choraklik xisobotlarida rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyotining uch yillik umumiy xoldagi, yuz berayotgan oʻzgarishlarga nisbatan olingandagi oʻsish koʻrsatkichlari prognozi keltirilgan. Rivojlangan mamlakatlarda aholi jon boshiga toʻgʻri keluvchi YAIM ishlab chiqarish barqaror oʻsishining 2% ga oshishiga, YAIM dagi jamgʻarmalar ulushining 1% ga koʻpayishiga olib keladi. XVF mutaxassislarining tadqiqotlariga koʻra, ushbu nisbat rivojlanayotgan mamlakatlarda 0,5% ni tashkil etadi. Jahon amaliyotining koʻrsatishicha, yuqori jamgʻarish normasiga ega boʻlgan mamlakatlar, boshqa shart-sharoitlar oʻzgarmagan holda, odatda, yuqori iqgisodiy oʻsish sur’atlariga ega boʻlishadi. 1.4-rasm. Rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti (foizda). Ammo tadqik etilgan mamlakatlar ichida kichik yoki kam rivojlangan mamlakatlar ulushi yuqori. Ushbu guruhga Afrikaning aksariyat mamlakatlari va kichik orol mamlakatlari kiradi. Bu guruhgа kiruvchi mamlakatlarning makroiqtisodiy rivojlanish indikatorlariga tashqi omillar (aloxida guruh tovarlar 1 , 7 - 8 4 , 8 2019 2020 2021 Rivojlangan mamlakatlar iqtisodiyoti 3 , 7 - 3 5 , 9 2019 2020 2021 Rivojlanayotgan mamlakatlar iqtisodiyoti narxining konyukturasi, turistik biznesning rivojlanish tendensiyasi, tabiiy-iqlim sharoitlar va h.k.) jiddiy ta’sir koʻrsatadi. Shuning uchun ushbu omillar ta’sirini yoʻqotish maqsadida iqtisodiyoti va tashqi savdosi tarkibiy jihatdan diversifikatsiyalashgan rivojlangan mamlakatlar alohida taxlil etilgan boʻlib, ularning soni 81 tani tashkil etadi. Jamgʻarish normasining oʻsishi bilan YAIM ning qoʻshimcha oʻsish sur’ati ham ortib boradi. Jumladan, jamgʻarish normasi 25% dan ortiq mamlakatlarda YAIM ning qoʻshimcha oʻsish sur’ati 4,8% ga teng boʻlgani holda, jamgʻarish normasi 30% dan ortiq mamlakatlarda ushbu koʻrsatkich oʻrtacha 8,7% ni tashkil etgan. Hozirda iqtisodiy oʻsishga nisbatan ijtimoiy mezonlar va talablar ham ortib bormokda. Yirik hajmli investitsiyalar ekologik xavfsizlikni ta’minlash muammolarini hal etish, “ifloslantiruvchi” tarmoqlarni rekonstruksiya qilish, tozalash inshootlariga mablag sarflash , yangi ekologik xavfsiz va resurs tejovchi texnologiyalarni yaratishga yoʻnaltirilmoqda. Iqtisodiy oʻsishni ta’minlashning navbatdagi muhim manbalaridan biri texnologik taraqqiyot hisoblanadi. Texnologik taraqqiyot keng qamrovli tushuncha boʻlib, innovatsion jarayonlar, texnik bilimlar, boshqaruv jarayonlari va boshqalarni oʻz ichiga oladi. Texnologik taraqqiyot ishlab chiqarish omillaridan oqilona foydalanish , mehnat unumdorligini oshirish, yangi mahsulotlarning paydo boʻlishi va mavjudlarining sifatini oshirish, tovarlarni bozorlarda samarali sotishga olib keladi. Fan va texnika sohasidagi yangiliklar, texnologik jarayonlarni amaliyotga joriy etish ishchi kuchini sifat jihatdan takomillashtirishni talab etadi. Shu tariqa texnologik taraqqiyot ilmiy-texniq ta’lim va kasbiy salohiyatning oshirishiga koʻmaklashadi. Ilmiy-texnik taraqqiyot ta’sirida mehnat predmetlari va mehnat vositalarida sezilarli oʻzgarish yuz beradi, iqtisodiy rivojlanishda tabiiy materiallarga boʻlgan bogʻliqlik pasayadi. Jumladan, elektronika sohasidagi yutuqlarning asbob-uskunalar va robotlar bilan birgalikda qoʻllanilishi egiluvchan ishlab chiqarish tizimlarining yaratilishiga olib keldi. ХХI asrda jahon iqtisodiyotida texnologik rivojlanish darajasi va dinamikasi barqaror iqtisodiy oʻsish asosini ta’minlaydigan, rivojlangan va rivojlanayotgan mamlakatlar oʻrtasidagi chegaralarni belgilab beradigan asosiy omilga aylandi. Jahon iqtisodiyotining rivojlanishidagi yana bir muhim omil — bu mehnat resurslari, inson kapitaliga xarajatlar hisoblanadi. Ilmiytexnik taraqqiyot ta’sirida iqtisodiyot tarkibining oʻzgarishi mehnat resurslari tarkibining ham oʻzgarishiga olib keladi, ya’ni yangi kasblar paydo boʻladi, ishchi malakasiga, kadrlarni qayta tayyorlashga boʻlgan talab ortadi. Mehnat resurslaridan samarali foydalanish bilan bir vaktda iqtisodiy oʻsishga salbiy ta’sir koʻrsatuvchi ishsizlik muammosi ham mavjud. Ishsizlik va real yalpi ichki mahsulot hajmi oʻrtasida Ouken qonuni deb nom olgan bogʻliqlikni kuzatish mumkin: ishsizlik darajasining bir foizga ortishi real yalpi ichki mahsulot oʻsish sur’atining ikki foizga qisqarishiga olib keladi. ? 1.3 Savollar Xalqaro iqtisodiyotning qanday shakllari mavjud? Jahon iqtisodiyotining zamonaviy rivojlanish bosqichi qanday hususiyatlarga ega? Jahon iqtisodiyotining rivojlanish darajasi qaysi koʻrsatkichlar orqali aniqlanadi? Jahon hoʻjaligining rivojlanishi toʻgʻrisidagi qaysi ilmiy konsepsiyalar mavjud? 1.4 Xalqaro mehnat taqsimoti tushunchasi,rivojlanish koʻrsatkichlari va XMT ning zamonaviy Gʻarb nazariyasi. 1.4.1. Xalqaro mehnat taqsimoti tushunchasi Xalqaro iqtisodiy munosabatlarning mohiyatini ochib beruvchi muhim tushunchalardan biri xalqaro mehnat taqsimoti (XMT) hisoblanadi. Dunyo mamlakatlari u yoki bu darajada XMT ga jalb etilgan boʻlib, XMT ning chuqurlashuvi fan-texnika taraqqiyoti ta’sirida rivojlanayotgan ishlab chiqarish kuchlariga bevosita bogʻliq. XMT da qatnashish mamlakatlarga qoʻshimcha iqtisodiy samara beradi va oʻz ehtiyojlarini kam xarajatlar bilan toʻliqroq qondirish imkonini yaratadi. Mehnat taqsimoti — bu tarixan belgilangan ijtimoiy mehnat tizimidir. U jamiyatning rivojlanish jarayonidagi faoliyatining sifat jihatdan tabaqalashuvi natijasida shakllanadi. Mehnat taqsimoti turli shakllarda boʻladi va ushbu kursda XMT, ya’ni alohida mamlakatlarning (yoki mazkur mamlakatlarga tegishli alohida ishlab chiqarish tarmoqlarining) xalqaro ayirboshlash uchun muayyan turdagi tovarlar va xizmatlarni ishlab chiqarishga ixtisoslashuvi oʻrganiladi. Xalqaro mehnat taqsimoti mohiyati ishlab chiqarish jarayonining mehnat faoliyati turli shakllarining ixtisoslashuvi va ularning kooperatsiyalashuvida, oʻzaro hamkorligida namoyon boʻladi. Mehnat taqsimotini ajratish jarayoni sifatida emas, balki jahon miqyosida mehnatni birlashtirish yoyi sifatida ham koʻrish mumkin. Xalqaro mehnat taqsimoti davlatlar oʻrtasida mehnatning ijtimoiy-hududiy taqsimotining darajasi hisoblanadi. U alohida bir davlatlar ishlab chiqarishlarining ixtisoslashuviga asoslanadi. Jahon xoʻjaligini rivojlantirish uchun, birinchi navbatda, ishlab chiqarishda mehnat unumdorligini oshirish, ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, ishlab chiqarishda xarajatlarni kamaytirishga intilish zarur. Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanishi jarayonidagi asosiy narsa, ushbu jarayonning har bir ishtirokchisi oʻzining XMT dagi ishtirokidan iqtisodiy foyda, manfaat qidirishi va topishidir. Har qanday mamlakatning xalqaro almashuv jarayonida xalqaro mehnat taqsimotining ustunliklarini amalga oshirishi — birinchidan, eksport qilinayotgan tovar va xizmatlarning tashqi va ichki bozor narxlaridagi farqni ajratish; ikkinchidan, arzonroq boʻlgan importdan foydalanib, milliy ishlab chiqarishdan voz kechgan holda ichki xarajatlarni kamaytirish imkonini beradi. Xalqaro mehnat taqsimotining rivojlanish koʻrsatkichiga tasir koʻrsatuvchi koʻrsatkichlardan biri bu mehnat bozorining shakillanishidir.Mehnat bozori raqobatlashgan boʻlgani uchun mehnat narxi bozor tomonidan shakllanadi va unga bozor subyektlari ta’sir qila olmaydi (raqobatlashgan iste’mol bozoridagi kabi). Bu barcha ishchilar qaysi firmada ishlashidan qat’iyy nazar, bir xil ish haqi oladi va firmalar bu narxni oldindan berilgan narx sifatida qabul qiladilar. Shuning uchun ham alohida firma uchun mehnat resurslari taklif chizigʻi gorizontal, ya’ni u absolyut elastik. 1.5-rasmda raqobatlashgan mehnat bozoridagi muvozanat nuqta Е nuqta bilan ifodalanadi. Muvozanat ish haqi boʻlganda foydani maksimallashtiriladigan mehnat resurslari miqdori * ga teng boʻladi. Ishchi chekli unumdorlik nazariyasiga koʻra, mehnatning toʻliq mahsulotini oladi. Shuning uchun firmaning mehnat uchun chekli xarajati МРS ish haqiga teng. MPS W * MPR , Bu erda MRC - firmaning mehnatga bo‘lgan chekli xarajati. Raqobatlashgan mehnat bozorida har bir ishchining ish haqisi W * ga teng boʻlgani uchun, firmaning ishchilarga beradigan umumiy ish haqi xarajatlari 0L*EW toʻrtburchak yuziga toʻgʻri keladi (1.5-rasm). Ish haqining oʻzgarishi ishchi kuchiga boʻlgan talabni oʻzgartiradi. Agar ish haqi W0 dan W1 gacha oshsa yollanadigan ishchilar, L0dan W2 gacha pasaysa, ishdagi ishchilar soni L2 gacha oshadi. Mehnat bozorida firma foydasini maksimallashtirish shart, ya’ni mehnatni chekli daromadliligining ish haqi stavkasiga tengligi iste’mol bozordagi MR = MS shartga oʻxshashdir. MRPL = MPL * MR =W tenglikning ikkala tomonini chekli mahsulot MPL ga boʻlamiz. Natijada quyidagini olamiz DTL=MRPL =MRPi Tarmoq boʻyicha mehnat bozorini koʻrib chiqamiz. Umumiy bozor talabi tarmoqdagi firmalar talablari yigʻindisi bilan aniqlanadi (1.5-rasm).