ZAMONAVIY PEDAGOGIKADA SHAXS SHAKLLANISHIGA DOIR YONDOSHUVLAR (Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi, Rivojlanishning yosh va o'ziga xos xususiyatlari)

Yuklangan vaqt

2024-05-03

Yuklab olishlar soni

2

Sahifalar soni

10

Faytl hajmi

21,5 KB


Ilmiybaza.uz ZAMONAVIY PEDAGOGIKADA SHAXS SHAKLLANISHIGA DOIR YONDOSHUVLAR Reja: 1. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi. 2. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar. 3. Rivojlanishning yosh va uziga xos xususiyatlari. Ilmiybaza.uz ZAMONAVIY PEDAGOGIKADA SHAXS SHAKLLANISHIGA DOIR YONDOSHUVLAR Reja: 1. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi. 2. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar. 3. Rivojlanishning yosh va uziga xos xususiyatlari. Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: bola, maktabgacha yoshdagi bola, rivojlanish,maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishi, omillar, maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar, yosh, xususiyatlari. “Shaxs” tushunchasi insonga taalluqli bwlib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti- harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bwlgan jamiyatning a`zosini ifodalashga xizmat kiladi. Individ shaxs bwlishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, wzini yaxlit inson sifatida xis etishi, wz xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog`i kerak. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub`ekti va ob`ekti, ta`lim sohasidagi xizmatlarining iste`molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta`riflanadi. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi Malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati shaxsni intellektual va ma`naviy-axloxiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bwlishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb ywnalishi bwyicha mehnat qilish huquqini kafolatlaydi. Individning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bwladi. Ana shular ta`sirida individ inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi. Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual wsishida namoyon bwladigan miqdor va sifat wzgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Mohiyatan rivojlanish oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga wtish, yangilanish, yangining paydo bwlishi, eskining ywqolib borishi, mikdor wzgarishining sifat wzgarishiga wtishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbai qarama-qarshiliklarni wrtasidagi kurashdan iboratdir. Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta`limotga Ilmiybaza.uz Tayanch tushunchalar: bola, maktabgacha yoshdagi bola, rivojlanish,maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishi, omillar, maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar, yosh, xususiyatlari. “Shaxs” tushunchasi insonga taalluqli bwlib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan, shaxsiy xususiyatlari va xatti- harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi, muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bwlgan jamiyatning a`zosini ifodalashga xizmat kiladi. Individ shaxs bwlishi uchun psixik jihatdan rivojlanishi, wzini yaxlit inson sifatida xis etishi, wz xususiyatlari va sifatlari bilan boshqalardan farq qilmog`i kerak. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub`ekti va ob`ekti, ta`lim sohasidagi xizmatlarining iste`molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta`riflanadi. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi Malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati shaxsni intellektual va ma`naviy-axloxiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs sifatida namoyon bwlishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning amalga oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb ywnalishi bwyicha mehnat qilish huquqini kafolatlaydi. Individning ijtimoiy mavjudot sifatida shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bwladi. Ana shular ta`sirida individ inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi. Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual wsishida namoyon bwladigan miqdor va sifat wzgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir. Mohiyatan rivojlanish oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan yangi holatlarga wtish, yangilanish, yangining paydo bwlishi, eskining ywqolib borishi, mikdor wzgarishining sifat wzgarishiga wtishini ifodalaydi. Rivojlanishining manbai qarama-qarshiliklarni wrtasidagi kurashdan iboratdir. Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta`limotga Ilmiybaza.uz asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyaglari ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta`sir etadi, ularni bir- biridan ajratib bwlmaydi. Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta`sir etadi. Inson butun umri davomida wzgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga etadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bwlsa, u jamiyat a`zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida uziga munosib wrin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta`siri ostida boradi. Shaxsning fazilatlarini twg`ri kwrish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirshi vazifasini twg`ri xal etish uchun uning xulqiga ta`sir etuvchi omillar, shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. Tarbiya bolaga samarali ta`sir etishi uchun wsish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish hamda hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, rivojlanish va tarbiya wrtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar. Fanda, individning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta`siri wrtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara kwpdan buyon davom etmoqda: insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy xodisalarning ta`siri kuchli bwladimi, yoki tabiiy omillar etakchi wrin tutadimi? Balki tarbiyaning ta`siri yuqoridir? Ular wrtasidagi wzaro munosabat qanday? Fanda biologik ywnalish deb nomlangan nuqtai nazar etakchi wrinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel`, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qwyadi. Ular tug`ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi wrnini belgilab bergan, degan g`oyani iltari suradi. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyondalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyanint rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim - bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bwlib, uning namoyondalari, ong Ilmiybaza.uz asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyaglari ham muhim ahamiyatga ega. Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta`sir etadi, ularni bir- biridan ajratib bwlmaydi. Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi, turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta`sir etadi. Inson butun umri davomida wzgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan kamolga etadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bwlsa, u jamiyat a`zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida uziga munosib wrin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta`siri ostida boradi. Shaxsning fazilatlarini twg`ri kwrish va bexato baholash uchun uni turli munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirshi vazifasini twg`ri xal etish uchun uning xulqiga ta`sir etuvchi omillar, shaxs xususiyatlarini yaxshi bilish zarur. Tarbiya bolaga samarali ta`sir etishi uchun wsish va rivojlanish qonuniyatlarini bilish hamda hisobga olish maqsadga muvofiq. Shunday qilib, rivojlanish va tarbiya wrtasida ikki tomonlama aloqa mavjud. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar. Fanda, individning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning ta`siri wrtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara kwpdan buyon davom etmoqda: insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy xodisalarning ta`siri kuchli bwladimi, yoki tabiiy omillar etakchi wrin tutadimi? Balki tarbiyaning ta`siri yuqoridir? Ular wrtasidagi wzaro munosabat qanday? Fanda biologik ywnalish deb nomlangan nuqtai nazar etakchi wrinlardan birini egallab, uning vakillari Aristotel`, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qwyadi. Ular tug`ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi wrnini belgilab bergan, degan g`oyani iltari suradi. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi namoyondalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib, ijtimoiy muhit va tarbiyanint rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir oqim - bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bwlib, uning namoyondalari, ong Ilmiybaza.uz va aqliy qobiliyat nasldan-naslga wtib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta`limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.D`yui, A.Kombelar ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazardan asoslaydi. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy wzgarishdan iborat, deb qaraydi. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladi. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog`laydi. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil bilan belgilaydi. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitta bog`lik deb kwrsatadi. Muhit deganda inson yashaydigan sharoitdagi barcha tashki ta`sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani wzi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chikadi. Ular ijtimoiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydi. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, tarakkiy etib borishi, uning shaxs bwlib kamolga etishida nael (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta`sirini aniqlashda ilg`or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta`limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog`liq bwlgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma`naviy boyligi uning munosabatlariga bog`liq, deb xisoblaydi. Xakikatdan ham, shaxs mehnat faoliyati ta`sirida rivojlanadi, kamolga etadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa wz navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma`lum ijtimoiy hayot maxsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ruyobga chiqarishi yoki ywq qilishi mumkin. Shaxsning shakllanishiga ijtimoiy muhit ham ta`sir kwrsatadi. Ijtimoiy muhitning shaxsning shakllanishiga ta`siri tarbiya asosida kechadi. Zero, birinchidan, tarbiya ta`sirida muhit bera olmagan bilim, ma`lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog`lik kwnikma va malakalar hosil bwladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug`ma kamchiliklar ham bartaraf etilib, shaxs kamolga etadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta`sirini ham ywqotish mumkin. Twrtinchidan, Ilmiybaza.uz va aqliy qobiliyat nasldan-naslga wtib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi. Mazkur ta`limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va uning vakillari D.D`yui, A.Kombelar ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai nazardan asoslaydi. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy wzgarishdan iborat, deb qaraydi. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi ahamiyatga ega deb biladi. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik (nasliy) omilga bog`laydi. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari rivojlanishi ijtimoiy omil bilan belgilaydi. Bu oqim vakillari bola shaxsining jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitta bog`lik deb kwrsatadi. Muhit deganda inson yashaydigan sharoitdagi barcha tashki ta`sir tushuniladi. Shu nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani wzi yashaydigan ijtimoiy sharoitga moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chikadi. Ular ijtimoiy muhitning rolini hal qiluvchi omil deb hisoblaydi. Demak, odam bolasining shaxs sifatida rivojlanib, tarakkiy etib borishi, uning shaxs bwlib kamolga etishida nael (biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit), shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga ega. Bu omillarning ta`sirini aniqlashda ilg`or pedagogik olimlar, psixolog va faylasuflar ta`limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog`liq bwlgan ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma`naviy boyligi uning munosabatlariga bog`liq, deb xisoblaydi. Xakikatdan ham, shaxs mehnat faoliyati ta`sirida rivojlanadi, kamolga etadi. Inson sharoitni, sharoit esa odamni yaratadi. Bu esa wz navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs ma`lum ijtimoiy hayot maxsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan imkoniyatlarini ruyobga chiqarishi yoki ywq qilishi mumkin. Shaxsning shakllanishiga ijtimoiy muhit ham ta`sir kwrsatadi. Ijtimoiy muhitning shaxsning shakllanishiga ta`siri tarbiya asosida kechadi. Zero, birinchidan, tarbiya ta`sirida muhit bera olmagan bilim, ma`lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan bog`lik kwnikma va malakalar hosil bwladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug`ma kamchiliklar ham bartaraf etilib, shaxs kamolga etadi. Uchinchidan, tarbiya yordamida muhitning salbiy ta`sirini ham ywqotish mumkin. Twrtinchidan, Ilmiybaza.uz tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta`sir etadi, bunday tarbiya doimiy va uzluksizdir. Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham etakch wringa ega bwlib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta`sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. Zamonaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir twrt yondashuv qaror toptan: 1. Biologik yondashuv - inson tabiiy mavjudot bwlib, uning butun xatti- harakatlari tug`ma instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jamiyat talablariga bwysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham namoyon qilib boradi. 2. Ijtimoiy yopdashuv - inson biologik mavjudot sifatida tug`iladi, faqat hayotiy faoliyati davomida boshkalar bilan doimiy muloqot va ijtimoiy guruhlarning ta`siri ostida ijtimoiylashadi 3. Psixologik yondashuv - insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, fikrlash kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning ywnalganligi -kizikishlari, qobiliyatlari ijtimoiy hodisa sanaladi. 4. Yaxlit yondashuv - shaxs yaxlit tavsifga ega bwlib, uning rivojiga nafaqat uning faoliyatidagi wziga xosliklar, balki turmush tarzi ham ta`sir kwrsatadi. Shu bilan birga ijtimoiy hayot natijalari - motiv, maqsad, qiziqish kabilar ham uning rivojlanishida muhim rol` uynaydi. Rivojlanishning yosh va wziga xos xususiyatlari. Muayyan bir yosh davriga xos bwlgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta`lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta`siri kuchli bwladi. Bolalarning tarbiyasiga twg`ri yondashish, uni muvaffaqiyatli wqitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola organizmining wsishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida xilma-xil bwladi. Abu Ali ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K. D. Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib wtgan. Ilmiybaza.uz tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish bir-biriga ta`sir etadi, bunday tarbiya doimiy va uzluksizdir. Shunday qilib, bola shaxsining rivojlanishida tarbiya ham etakch wringa ega bwlib, tarbiya tufayli nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta`sirida har tomonlama rivojlanishga qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. Zamonaviy pedagogikada shaxs shakllanishiga doir twrt yondashuv qaror toptan: 1. Biologik yondashuv - inson tabiiy mavjudot bwlib, uning butun xatti- harakatlari tug`ma instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jamiyat talablariga bwysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham namoyon qilib boradi. 2. Ijtimoiy yopdashuv - inson biologik mavjudot sifatida tug`iladi, faqat hayotiy faoliyati davomida boshkalar bilan doimiy muloqot va ijtimoiy guruhlarning ta`siri ostida ijtimoiylashadi 3. Psixologik yondashuv - insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, fikrlash kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning ywnalganligi -kizikishlari, qobiliyatlari ijtimoiy hodisa sanaladi. 4. Yaxlit yondashuv - shaxs yaxlit tavsifga ega bwlib, uning rivojiga nafaqat uning faoliyatidagi wziga xosliklar, balki turmush tarzi ham ta`sir kwrsatadi. Shu bilan birga ijtimoiy hayot natijalari - motiv, maqsad, qiziqish kabilar ham uning rivojlanishida muhim rol` uynaydi. Rivojlanishning yosh va wziga xos xususiyatlari. Muayyan bir yosh davriga xos bwlgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh xususiyatlarni hisobga olgan holda ta`lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda bola rivojlanishiga tarbiya ta`siri kuchli bwladi. Bolalarning tarbiyasiga twg`ri yondashish, uni muvaffaqiyatli wqitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola organizmining wsishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh davrlarida xilma-xil bwladi. Abu Ali ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K. D. Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib wtgan. Ilmiybaza.uz Bolaning wziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bwlishi mumkin. M: kwrish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, xovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg`ayrat yoki g`ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig`inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta`siri bwlib, tarbiyachi ularni bilishi zarur. Bolaning individual, wziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning wziga xos xususiyatini wrganish metodikasini bilish muhim. Temperament (lot. “temperamentum’' - qismlarning bir-biriga munosabati) shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli ravishda quyidagi davrlarga bwlinadi: - gwdaklik (1 yoshgacha); - bolalik yoshi (1-2 yosh); - ilk yosh guruhi (2-3 yosh); - kichik yosh (3-4 yosh); - orta yosh (4-5 yosh) ; - katta yosh (5-6 yosh); - maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh) Gwdaklik davri bolalariiing rivojlanishidagi uziga xosliklar. Insonning rivojlanish davri ona qornidan boshlanadi. Bola ona qornida twqqiz oy mobaynida juda tez rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqiyot davrini wtaydi. Bu davrda ham bola ma`lum darajada tashqi muhit ta`sirida bwladi. Shuning uchun ham bu ta`sirning ijobiy bwlishini ta`minlash lozim. Bir yoshgacha bwlgan davrda bolaning rivojlanishi asosan oila muhiti ta`sirida bwlib, u ona suti bilan ozikdanishi lozim. Bola bu davrda nutqqa ega bwlmasa ham nutqni tushunish, anglash, harakatlarni idrok etish, oila a`zolarini tanish qobiliyatiga ega bwladi. Shuning uchun ham gwdaklik davridan boshlab uch yoshgacha bwlgan davrda bolaning nutqi va tafakkuri jadal rivojlanadi. Bola bir yoshgacha bwlgan davrda dastlabki swzlarni ayta boshlaydi. Bu davrda kattalar, asosan, oila a`zolari gwdakni twg`ri parvarish Ilmiybaza.uz Bolaning wziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bwlishi mumkin. M: kwrish va eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, xovliqma yoki vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg`ayrat yoki g`ayratsizligi, yalqov yoki tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig`inchoqligi yoki ishga tez kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta`siri bwlib, tarbiyachi ularni bilishi zarur. Bolaning individual, wziga xos xususiyatini bilish uchun temperamentning umumiy tiplari va bolaning wziga xos xususiyatini wrganish metodikasini bilish muhim. Temperament (lot. “temperamentum’' - qismlarning bir-biriga munosabati) shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir. Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli ravishda quyidagi davrlarga bwlinadi: - gwdaklik (1 yoshgacha); - bolalik yoshi (1-2 yosh); - ilk yosh guruhi (2-3 yosh); - kichik yosh (3-4 yosh); - orta yosh (4-5 yosh) ; - katta yosh (5-6 yosh); - maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh) Gwdaklik davri bolalariiing rivojlanishidagi uziga xosliklar. Insonning rivojlanish davri ona qornidan boshlanadi. Bola ona qornida twqqiz oy mobaynida juda tez rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqiyot davrini wtaydi. Bu davrda ham bola ma`lum darajada tashqi muhit ta`sirida bwladi. Shuning uchun ham bu ta`sirning ijobiy bwlishini ta`minlash lozim. Bir yoshgacha bwlgan davrda bolaning rivojlanishi asosan oila muhiti ta`sirida bwlib, u ona suti bilan ozikdanishi lozim. Bola bu davrda nutqqa ega bwlmasa ham nutqni tushunish, anglash, harakatlarni idrok etish, oila a`zolarini tanish qobiliyatiga ega bwladi. Shuning uchun ham gwdaklik davridan boshlab uch yoshgacha bwlgan davrda bolaning nutqi va tafakkuri jadal rivojlanadi. Bola bir yoshgacha bwlgan davrda dastlabki swzlarni ayta boshlaydi. Bu davrda kattalar, asosan, oila a`zolari gwdakni twg`ri parvarish Ilmiybaza.uz qilishni ywlga qwyishlari lozim. Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola wrtasida qalban yaqinlikka erishish lozim. Ota-onalar hech qachon tarbiyani wz xoliga tashlab qwymasligi, ya`ni bolaning ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish talab etiladi. Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani wrganadi, kuzatadi va wzini turli xil vaziyatlarda qanday tutish kerakligini wrganadi. Bola nimaga wrgatilsa, uni aniq, hayotiy misollar bilan mustaxkamlash zarur, ya`ni bola kattalar aytgan gaplariga amal qilishlari, shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta`minlaydi. Ilk yosh guruh (2-3 yoshli (bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari). Bu davr wziga xos xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bwlgan davr mobaynida bolaning nutqi va wzgalar tomonidan aytilgan swzlarni tushunish qobiliyatlari jadal rivojlangan bwlsa, 2-3 yoshga kelib, wzgalar nutqiga taqlid qilish jarayoni boshlanadi, bola musiqa, badiiy swz ta`siriga tez beriladi. Shuning uchun ham unta xuddi shu davrdan boshlab she`rlar aytish hamda raqsga tushishni wrgatish lozim. Ularda kattalarga jwr bwlib qwshiq aytish, musiqaga muvofiq harakat qilish, ohangni his etish kwnikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir joyga jamlaganda ular orasida wzaro muloqotga kirishish kwnikmalari shakllana boshlaydi. Ta`lim- tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu kwnikmalarni rivojlantirishta va ularni malakalarga aylantirishga ywnaltirilmog`i lozim. Kichik gurux; (3-4 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola 3 yoshga qadam qwyganda jismoniy wsishi bir qadar sekinlashadi. Ulardagi mustaqillik ortib boradi, xissiyot hamda sensor idroki rivojlanib boradi. Jamoa bwlib uynash kwnikmalari shakllanadi. Wyin asosida amalga oshiriladigan mehnat faoliyatini farqlash imkoniyati kengayadi. Tasviriy faoliyat hamda kwrish-yasash faoliyatining dastlabki kwrinishlari namoyon bwladi. Uch yoshli bolalarning diqqati kisman markazlashadi, xotirasi mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda wyin faoliyati etakchi rol` uynaydi. Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni kengaytirishga va rivojlantirishga keng ywl ochadshan ta`limiy mashg`ulotlar tizimini belgilab berishga yunaltirilgan. Wrta guruh (4-5 yosh bolalar)ning Ilmiybaza.uz qilishni ywlga qwyishlari lozim. Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola wrtasida qalban yaqinlikka erishish lozim. Ota-onalar hech qachon tarbiyani wz xoliga tashlab qwymasligi, ya`ni bolaning ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish talab etiladi. Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani wrganadi, kuzatadi va wzini turli xil vaziyatlarda qanday tutish kerakligini wrganadi. Bola nimaga wrgatilsa, uni aniq, hayotiy misollar bilan mustaxkamlash zarur, ya`ni bola kattalar aytgan gaplariga amal qilishlari, shaxsan tarbiyaning samaradorligini ta`minlaydi. Ilk yosh guruh (2-3 yoshli (bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari). Bu davr wziga xos xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bwlgan davr mobaynida bolaning nutqi va wzgalar tomonidan aytilgan swzlarni tushunish qobiliyatlari jadal rivojlangan bwlsa, 2-3 yoshga kelib, wzgalar nutqiga taqlid qilish jarayoni boshlanadi, bola musiqa, badiiy swz ta`siriga tez beriladi. Shuning uchun ham unta xuddi shu davrdan boshlab she`rlar aytish hamda raqsga tushishni wrgatish lozim. Ularda kattalarga jwr bwlib qwshiq aytish, musiqaga muvofiq harakat qilish, ohangni his etish kwnikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir joyga jamlaganda ular orasida wzaro muloqotga kirishish kwnikmalari shakllana boshlaydi. Ta`lim- tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu kwnikmalarni rivojlantirishta va ularni malakalarga aylantirishga ywnaltirilmog`i lozim. Kichik gurux; (3-4 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola 3 yoshga qadam qwyganda jismoniy wsishi bir qadar sekinlashadi. Ulardagi mustaqillik ortib boradi, xissiyot hamda sensor idroki rivojlanib boradi. Jamoa bwlib uynash kwnikmalari shakllanadi. Wyin asosida amalga oshiriladigan mehnat faoliyatini farqlash imkoniyati kengayadi. Tasviriy faoliyat hamda kwrish-yasash faoliyatining dastlabki kwrinishlari namoyon bwladi. Uch yoshli bolalarning diqqati kisman markazlashadi, xotirasi mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda wyin faoliyati etakchi rol` uynaydi. Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni kengaytirishga va rivojlantirishga keng ywl ochadshan ta`limiy mashg`ulotlar tizimini belgilab berishga yunaltirilgan. Wrta guruh (4-5 yosh bolalar)ning Ilmiybaza.uz rivojlanish xususiyatlari. Bola twrt yoshga ettach, uning jismoniy wsishi bir muncha jadallashadi. Bu davrda bolaning miyasi tez rivojlanadi. Katta yarim sharlar pustlogining faoliyati takomillashib boradi. Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy-sifat wzgarishlar sodir bwladi, ularni bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda qiyoslash kwnikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran, mustaqil fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bwladi. Barcha harakat va faoliyatlarni uzi mustaqil bajarishga intiladi. Bu yoshda bola nixoyatda serharakat, wyinqarok, wta qiziquvchan bwladi. U har qanday tadbirga bajonidil qatnashadi. Shuning uchun ham ularni twg`ri ovqatlantirish, wz vaqtida uxlatish, salomatligini muxofaza qilish, ruhiy holatini nazorat qilib borish, quvnoq kayfiyatda bwlishini ta`minlash muhim ahamiyatga ega. Ular bilan olib boriladigan mashg`ulotlarning mazmunini xuddi mana shunga ywnaltirish maqsadga muvofiqdir. Katta guruh (5-6 yosh bolilar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bolalarning umurtqa suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib qolishi mumkin. Shuning uchun ham suyaklarning twg`ri usishini ta`minlashga alohida e`tibor berish kerak. Ularning yuragi chakalok yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan, biroq muskullari xali etarli darajada mustahkamlanmagan bwladi. Olti yoshga etganda miya pustlogining asab katakchalari rivojlanib, og`irligi va tashki kwrinishidan kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning asablariga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bwlish talab etiladi. Uning talaffuzi aniq nutqi ravon bwlishini ta`minlash kerak. Bolaning bu faoliyatida nuqson bwlgan takdirda uning oldini olish choralarini kwrish lozim. Bu yoshdagi bolalarning swz boyligining rivojlanishiga alohida e`tibor berish lozim. Ularning nutqidagi swzlar bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini twla qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning matematik tafakkuri, hisoblash kwnikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj seziladi. Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal rivojlantirishga aloxida e`tibor karatish maqsadga muvofiqdir. Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola hayotining ettinchi yilida undagi harakatlar kwlami kengayadi va aniqlashadi, uning jismida Ilmiybaza.uz rivojlanish xususiyatlari. Bola twrt yoshga ettach, uning jismoniy wsishi bir muncha jadallashadi. Bu davrda bolaning miyasi tez rivojlanadi. Katta yarim sharlar pustlogining faoliyati takomillashib boradi. Boladagi asosiy harakatlarning rivojlanishida jiddiy-sifat wzgarishlar sodir bwladi, ularni bajarishda tabiiylik ortib boradi, bolalarda qiyoslash kwnikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarning nutqi ravon, xotirasi ancha teran, mustaqil fikrlash darajasi bir qadar rivojlangan bwladi. Barcha harakat va faoliyatlarni uzi mustaqil bajarishga intiladi. Bu yoshda bola nixoyatda serharakat, wyinqarok, wta qiziquvchan bwladi. U har qanday tadbirga bajonidil qatnashadi. Shuning uchun ham ularni twg`ri ovqatlantirish, wz vaqtida uxlatish, salomatligini muxofaza qilish, ruhiy holatini nazorat qilib borish, quvnoq kayfiyatda bwlishini ta`minlash muhim ahamiyatga ega. Ular bilan olib boriladigan mashg`ulotlarning mazmunini xuddi mana shunga ywnaltirish maqsadga muvofiqdir. Katta guruh (5-6 yosh bolilar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bolalarning umurtqa suyaklari qotmaganligi tufayli tez qiyshayib qolishi mumkin. Shuning uchun ham suyaklarning twg`ri usishini ta`minlashga alohida e`tibor berish kerak. Ularning yuragi chakalok yuragiga nisbatan 4-5 barobar kattalashgan, biroq muskullari xali etarli darajada mustahkamlanmagan bwladi. Olti yoshga etganda miya pustlogining asab katakchalari rivojlanib, og`irligi va tashki kwrinishidan kattalarnikiga yaqinlashadi. Shuning uchun ham bolaning asablariga juda ehtiyotkorlik bilan munosabatda bwlish talab etiladi. Uning talaffuzi aniq nutqi ravon bwlishini ta`minlash kerak. Bolaning bu faoliyatida nuqson bwlgan takdirda uning oldini olish choralarini kwrish lozim. Bu yoshdagi bolalarning swz boyligining rivojlanishiga alohida e`tibor berish lozim. Ularning nutqidagi swzlar bolaning fikr ifodalash ehtiyojlarini twla qondirishi kerak. Bu davrda bolalarning matematik tafakkuri, hisoblash kwnikmalarini rivojlanishi lozim. Dastlabki iqtisodiy tushunchalarga ehtiyoj seziladi. Bolaning faraz qilish qobiliyatini jadal rivojlantirishga aloxida e`tibor karatish maqsadga muvofiqdir. Maktabga tayyorlov guruhi (6-7 yosh bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola hayotining ettinchi yilida undagi harakatlar kwlami kengayadi va aniqlashadi, uning jismida Ilmiybaza.uz harakatlarning wzaro moslashuvi boshlanadi. 6-7 yoshli bolalar uzini idora qilish va wz harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bwla boshlaydi. Bu yoshdagi wg`il bolalarda mustaqil faoliyat kwrsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi Bu yoshda bola chiniqadi. qiziquvchan bwladi, wz salomatligini nazorat qila oladi, Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila boshlaydi. Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi. Bolani maktabga tayyorlash jarayonida ularda faoliyatning yangi turi bwlgan ta`lim olishga wqishga ishtiyoq uyg`otish lozim. Bu wrinda bolalarni ruhan ta`lim jarayoniga kirishishga tayyorlash maqsadida dastlabki wquv elementlarini wrgatish lozim. Har qanday olti yoshli bola maktabga qabul qilinishi mumkin. Buning uchun u jismonan, ruhan hamda aqliy jihatdan ta`lim olishga tayyor bwlishi kerak. Bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlashda tashxis markazlarining xulosalariga tayanish lozim. Shu bilan bir qatorda maktabning moddiy-texnik bazasi olti yoshli bolalarga ta`lim berish imkoniyatiga ega bwlishi shart. Tarbiyachining pedagogik-psixologik bilim darajasi, axlok-odobi va shaxsiy sifatlari olti yoshli bolalarga ta`lim va tarbiya berish uchun loyiq bwlganda, u olti yoshli bolalarni wqitish huquqiga ega bwladi. Shuning uchun ham 6-7 yoshli bolalar, ularni qabul qiladigan maktablar hamda bu bolalarni wqitadigan tarbiyachilar pedagogik- psixologik nuqtai nazardan alohida-alohida diagnostika qilinishi va shundan keyingina ta`lim jarayoniga kiritilishi kerak. Demak, maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi wziga xos, murakkab jarayon sanaladi. Maktabgacha ta`lim yoshi bolalarining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta`limotga asoslanadi. Bu yoshdagi bolalarning tulaqonli rivojlanishida biologik (irsiyat), ijtimoiy (ijtimoiy muhit) va tarbiya kabi omillar muhim ahami yat kasb etadi. Qolaversa, maktabgacha ta`lim yoshining wzi ham ettita wziga xos, alohida davrlarga ajratiladi. Shu sababli maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarning wqitish va tarbiyalash ishiga mas`ul bwlgan shaxslar - tarbiyachi va ota-onalar, vasiylar bolalarning yosh davri xususiyatlaridan twla xabardor bwlishlari zarur. Nazorat uchun savol va topshiriklar: Ilmiybaza.uz harakatlarning wzaro moslashuvi boshlanadi. 6-7 yoshli bolalar uzini idora qilish va wz harakatlarini nazorat qilish imkoniyatiga ega bwla boshlaydi. Bu yoshdagi wg`il bolalarda mustaqil faoliyat kwrsatish, tashabbuskorlik rivojlanadi hamda kattalar fikrini tinglash ishtiyoqi shakllanadi Bu yoshda bola chiniqadi. qiziquvchan bwladi, wz salomatligini nazorat qila oladi, Uning idrok kuchi va tafakkuri jadal rivojlanadi, moddiy borliqni bilishga intila boshlaydi. Bolalarda gigienik malakalar shakllana boradi. Bolani maktabga tayyorlash jarayonida ularda faoliyatning yangi turi bwlgan ta`lim olishga wqishga ishtiyoq uyg`otish lozim. Bu wrinda bolalarni ruhan ta`lim jarayoniga kirishishga tayyorlash maqsadida dastlabki wquv elementlarini wrgatish lozim. Har qanday olti yoshli bola maktabga qabul qilinishi mumkin. Buning uchun u jismonan, ruhan hamda aqliy jihatdan ta`lim olishga tayyor bwlishi kerak. Bolalarning maktabga tayyorgarlik darajasini aniqlashda tashxis markazlarining xulosalariga tayanish lozim. Shu bilan bir qatorda maktabning moddiy-texnik bazasi olti yoshli bolalarga ta`lim berish imkoniyatiga ega bwlishi shart. Tarbiyachining pedagogik-psixologik bilim darajasi, axlok-odobi va shaxsiy sifatlari olti yoshli bolalarga ta`lim va tarbiya berish uchun loyiq bwlganda, u olti yoshli bolalarni wqitish huquqiga ega bwladi. Shuning uchun ham 6-7 yoshli bolalar, ularni qabul qiladigan maktablar hamda bu bolalarni wqitadigan tarbiyachilar pedagogik- psixologik nuqtai nazardan alohida-alohida diagnostika qilinishi va shundan keyingina ta`lim jarayoniga kiritilishi kerak. Demak, maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi wziga xos, murakkab jarayon sanaladi. Maktabgacha ta`lim yoshi bolalarining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta`limotga asoslanadi. Bu yoshdagi bolalarning tulaqonli rivojlanishida biologik (irsiyat), ijtimoiy (ijtimoiy muhit) va tarbiya kabi omillar muhim ahami yat kasb etadi. Qolaversa, maktabgacha ta`lim yoshining wzi ham ettita wziga xos, alohida davrlarga ajratiladi. Shu sababli maktabgacha ta`lim yoshidagi bolalarning wqitish va tarbiyalash ishiga mas`ul bwlgan shaxslar - tarbiyachi va ota-onalar, vasiylar bolalarning yosh davri xususiyatlaridan twla xabardor bwlishlari zarur. Nazorat uchun savol va topshiriklar: Ilmiybaza.uz 1. Rivojlanish va shaxs rivojlanishini ta`riflang. 2. Quyidagi fikrlarga qwshilasizmi? “Agar bolalar muntazam tanqid qilinsa, aldashga wrganadi”; “Agar bolalar qanday bwlsa, shundayligicha qabul qilinsa, dunyoni gwzal kwrishga wrganadi”; “Agar bolalarga xurmat bilan munosabatda bwlinsa, ular olijanob va sahiy bwlishni wrganishadi”. 3. Shaxs faoliyati haqida swzlab bering. Ilmiybaza.uz 1. Rivojlanish va shaxs rivojlanishini ta`riflang. 2. Quyidagi fikrlarga qwshilasizmi? “Agar bolalar muntazam tanqid qilinsa, aldashga wrganadi”; “Agar bolalar qanday bwlsa, shundayligicha qabul qilinsa, dunyoni gwzal kwrishga wrganadi”; “Agar bolalarga xurmat bilan munosabatda bwlinsa, ular olijanob va sahiy bwlishni wrganishadi”. 3. Shaxs faoliyati haqida swzlab bering.