Ilmiybaza.uz
ZAMONAVIY PEDAGOGIKADA SHAXS SHAKLLANISHIGA DOIR
YONDOSHUVLAR
Reja:
1. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi.
2. Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar.
3. Rivojlanishning yosh va uziga xos xususiyatlari.
Ilmiybaza.uz
Tayanch
tushunchalar:
bola,
maktabgacha
yoshdagi
bola,
rivojlanish,maktabgacha yoshdagi bolaning rivojlanishi, omillar, maktabgacha
yoshdagi bolaning rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar, yosh, xususiyatlari.
“Shaxs” tushunchasi insonga taalluqli bwlib, psixologik jihatdan taraqqiy etgan,
shaxsiy xususiyatlari va xatti- harakatlari bilan boshqalardan ajralib turuvchi,
muayyan xulq-atvor va dunyoqarashga ega bwlgan jamiyatning a`zosini
ifodalashga xizmat kiladi. Individ shaxs bwlishi uchun psixik jihatdan
rivojlanishi, wzini yaxlit inson sifatida xis etishi, wz xususiyatlari va sifatlari bilan
boshqalardan farq qilmog`i kerak. Kadrlar tayyorlash milliy modelida shaxs
kadrlar tayyorlash tizimining bosh sub`ekti va ob`ekti, ta`lim sohasidagi
xizmatlarining iste`molchisi va ularni amalga oshiruvchi sifatida ta`riflanadi.
Maktabgacha yoshdagi bola shaxsining rivojlanishi
Malakali kadrlar tayyorlash sohasidagi davlat siyosati shaxsni intellektual va
ma`naviy-axloxiy jihatdan tarbiyalash, uning har tomonlama rivojlangan shaxs
sifatida namoyon bwlishiga erishishni nazarda tutadi. Mazkur ijtimoiy talabning
amalga oshirilishi har bir fuqaroning bilim olish, ijodiy qobiliyatini namoyon
etish, intellektual jihatdan rivojlanishi hamda muayyan kasb ywnalishi bwyicha
mehnat qilish huquqini kafolatlaydi. Individning ijtimoiy mavjudot sifatida
shaxsga aylanishi uchun ijtimoiy muhit sharoitlari va tarbiya kerak bwladi. Ana
shular ta`sirida individ inson sifatida rivojlanib boradi va shaxsga aylanadi.
Rivojlanish shaxsning fiziologik va intellektual wsishida namoyon bwladigan
miqdor va sifat wzgarishlar mohiyatini ifoda etuvchi murakkab jarayondir.
Mohiyatan rivojlanish oddiydan murakkabga, quyidan yuqoriga, eski sifatlardan
yangi holatlarga wtish, yangilanish, yangining paydo bwlishi, eskining ywqolib
borishi,
mikdor
wzgarishining
sifat
wzgarishiga
wtishini
ifodalaydi.
Rivojlanishining manbai qarama-qarshiliklarni wrtasidagi kurashdan iboratdir.
Bola shaxsining rivojlanishi inson ijtimoiy mavjudotdir, degan falsafiy ta`limotga
Ilmiybaza.uz
asoslanadi. Ayni vaqtda inson tirik, biologik mavjudot hamdir. Demak, uning
rivojlanishida tabiat rivojlanishining qonuniyaglari ham muhim ahamiyatga ega.
Shuningdek, shaxs bir butun mavjudot sifatida baholanar ekan, uning
rivojlanishiga biologik va ijtimoiy qonuniyatlar birgalikda ta`sir etadi, ularni bir-
biridan ajratib bwlmaydi. Chunki shaxsning faoliyati, hayot tarziga yoshi, bilimi,
turmush tajribasi bilan birga boshqa fojiali holatlar, kasalliklar ham ta`sir etadi.
Inson butun umri davomida wzgarib boradi. U ham ijtimoiy, ham psixik jihatdan
kamolga etadi, bunda bolaga berilayotgan tarbiya maqsadga muvofiq bwlsa, u
jamiyat a`zosi sifatida kamol topib, murakkab ijtimoiy munosabatlar tizimida
uziga munosib wrin egallaydi. Chunki rivojlanish tarbiya ta`siri ostida boradi.
Shaxsning fazilatlarini twg`ri kwrish va bexato baholash uchun uni turli
munosabatlar jarayonida kuzatish lozim. Demak, shaxsni rivojlantirshi vazifasini
twg`ri xal etish uchun uning xulqiga ta`sir etuvchi omillar, shaxs xususiyatlarini
yaxshi bilish zarur. Tarbiya bolaga samarali ta`sir etishi uchun wsish va
rivojlanish qonuniyatlarini bilish hamda hisobga olish maqsadga muvofiq.
Shunday qilib, rivojlanish va tarbiya wrtasida ikki tomonlama aloqa mavjud.
Maktabgacha yoshdagi bola shaxsi rivojlanishiga ta`sir etuvchi omillar.
Fanda, individning shaxs sifatida rivojlanishiga biologik va ijtimoiy omillarning
ta`siri wrtasidagi munosabatni belgilashga oid munozara kwpdan buyon davom
etmoqda: insonning shaxs sifatida, rivojlanishida ijtimoiy xodisalarning ta`siri
kuchli bwladimi, yoki tabiiy omillar etakchi wrin tutadimi? Balki tarbiyaning
ta`siri yuqoridir? Ular wrtasidagi wzaro munosabat qanday? Fanda biologik
ywnalish deb nomlangan nuqtai nazar etakchi wrinlardan birini egallab, uning
vakillari Aristotel`, Platonlar tabiiy-biologik omillarni yuqori qwyadi. Ular
tug`ma imkoniyatlar, taqdir, tole har kimning hayotdagi wrnini belgilab bergan,
degan g`oyani iltari suradi. XVI asr falsafasida vujudga kelgan preformizm oqimi
namoyondalari esa shaxs rivojlanishidagi naslning roliga katta baho berib,
ijtimoiy muhit va tarbiyanint rolini inkor etadi. Xorij psixologiyasidagi yana bir
oqim - bixeviorizm XX asr boshlarida yuzaga kelgan bwlib, uning
namoyondalari, ong
Ilmiybaza.uz
va aqliy qobiliyat nasldan-naslga wtib, insonga u tabiatan berilgan, deyiladi.
Mazkur ta`limot vakili amerikalik olim E.Torndaykdir. Pragmatizm oqimi va
uning vakillari D.D`yui, A.Kombelar ham shaxs rivojlanishini biologik nuqtai
nazardan asoslaydi. Ular rivojlanishni faqat miqdoriy wzgarishdan iborat, deb
qaraydi. Naslning rolini absolyutlashtirib, uni inson taqdirida hal qiluvchi
ahamiyatga ega deb biladi. Demak, bir guruh xorijiy olimlar rivojlanishni biologik
(nasliy) omilga bog`laydi. Biologik oqimga qarshi falsafiy oqim vakillari
rivojlanishi ijtimoiy omil bilan belgilaydi. Bu oqim vakillari bola shaxsining
jismoniy, psixik rivojlanishi u yashaydigan muhitta bog`lik deb kwrsatadi. Muhit
deganda inson yashaydigan sharoitdagi barcha tashki ta`sir tushuniladi. Shu
nuqtai nazardan tarbiya tufayli bolani wzi yashaydigan ijtimoiy sharoitga
moslashtirish mumkin, degan xulosa kelib chikadi. Ular ijtimoiy muhitning rolini
hal qiluvchi omil deb hisoblaydi. Demak, odam bolasining shaxs sifatida
rivojlanib, tarakkiy etib borishi, uning shaxs bwlib kamolga etishida nael
(biologik omil), ijtimoiy muhit (bola yashaydigan sharoit),
shuningdek, maqsadga muvofiq amalga oshadigan tarbiya ham birdek ahamiyatga
ega. Bu omillarning ta`sirini aniqlashda ilg`or pedagogik olimlar, psixolog va
faylasuflar ta`limotiga suyaniladi. Falsafada shaxsni jamiyat bilan bog`liq bwlgan
ijtimoiy hayotdagi murakkab voqelik deb qaraladi. Ular individning ma`naviy
boyligi uning munosabatlariga bog`liq, deb xisoblaydi. Xakikatdan ham, shaxs
mehnat faoliyati ta`sirida rivojlanadi, kamolga etadi. Inson sharoitni, sharoit esa
odamni yaratadi. Bu esa wz navbatida inson faolligini namoyon etadi. Zero, shaxs
ma`lum ijtimoiy hayot maxsulidir. Jamiyat shaxs kamolotining muayyan
imkoniyatlarini ruyobga chiqarishi yoki ywq qilishi mumkin. Shaxsning
shakllanishiga ijtimoiy muhit ham ta`sir kwrsatadi. Ijtimoiy muhitning shaxsning
shakllanishiga ta`siri tarbiya asosida kechadi. Zero, birinchidan, tarbiya ta`sirida
muhit bera olmagan bilim, ma`lumot egallanadi, mehnat va texnik faoliyat bilan
bog`lik kwnikma va malakalar hosil bwladi. Ikkinchidan, tarbiya tufayli tug`ma
kamchiliklar ham bartaraf etilib, shaxs kamolga etadi. Uchinchidan, tarbiya
yordamida muhitning salbiy ta`sirini ham ywqotish mumkin. Twrtinchidan,
Ilmiybaza.uz
tarbiya kelajakka qaratilgan maqsadni belgilaydi. Demak, tarbiya bilan rivojlanish
bir-biriga ta`sir etadi, bunday tarbiya doimiy va uzluksizdir. Shunday qilib, bola
shaxsining rivojlanishida tarbiya ham etakch wringa ega bwlib, tarbiya tufayli
nasl-nasabi, oila muhiti, ijtimoiy muhit ta`sirida har tomonlama rivojlanishga
qodir, degan xulosani chiqarish mumkin. Zamonaviy pedagogikada shaxs
shakllanishiga doir twrt yondashuv qaror toptan:
1. Biologik yondashuv - inson tabiiy mavjudot bwlib, uning butun xatti-
harakatlari tug`ma instinkt va ehtiyojlar natijasidir. Inson jamiyat talablariga
bwysunishga majbur, shu bilan birga tabiiy ehtiyojlarini ham namoyon qilib
boradi.
2. Ijtimoiy yopdashuv - inson biologik mavjudot sifatida tug`iladi, faqat hayotiy
faoliyati davomida boshkalar bilan doimiy muloqot va ijtimoiy guruhlarning
ta`siri ostida ijtimoiylashadi
3. Psixologik yondashuv - insondagi psixik jarayonlar (sezgi, idrok, fikrlash
kabilar) tabiiy tavsifga ega, insonning ywnalganligi -kizikishlari, qobiliyatlari
ijtimoiy hodisa sanaladi.
4. Yaxlit yondashuv - shaxs yaxlit tavsifga ega bwlib, uning rivojiga nafaqat uning
faoliyatidagi wziga xosliklar, balki turmush tarzi ham ta`sir kwrsatadi. Shu bilan
birga ijtimoiy hayot natijalari - motiv, maqsad, qiziqish kabilar ham uning
rivojlanishida muhim rol` uynaydi.
Rivojlanishning yosh va wziga xos xususiyatlari.
Muayyan bir yosh davriga xos bwlgan anatomik, fiziologik (jismoniy) va
psixologik xususiyatlar yosh xususiyatlari deb ataladi. Ana shu yosh
xususiyatlarni hisobga olgan holda ta`lim va tarbiya ishi tashkil etiladi. Shunda
bola rivojlanishiga tarbiya ta`siri kuchli bwladi. Bolalarning tarbiyasiga twg`ri
yondashish, uni muvaffaqiyatli wqitish uchun bola rivojlanishidagi turli yoshdagi
davrlariga xos xususiyatlarni bilish va uni hisobga olish muhimdir. Chunki bola
organizmining wsishi ham, rivojlanishi ham, psixik taraqqiy etishi ham turli yosh
davrlarida xilma-xil bwladi. Abu Ali ibn Sino, Yan Amos Komenskiy, K. D.
Ushinskiy, Abdulla Avloniylar ham bolani tarbiyalash zarurligini uqtirib wtgan.
Ilmiybaza.uz
Bolaning wziga xos xususiyatini hisobga olish juda murakkab. Chunki bir xil
yoshdagi bolalar ham psixik jihatdan turlicha bwlishi mumkin. M: kwrish va
eshitish qobiliyati, faolligi, tez anglash, sust fikr yuritishi, xovliqma yoki
vazminligi, sergap yoki kamgapligi, serg`ayrat yoki g`ayratsizligi, yalqov yoki
tirishqoqligi, pala-partish va chala ishlaydigan, yig`inchoqligi yoki ishga tez
kirishib ketishi kabilar nerv faoliyati tizimining ta`siri bwlib, tarbiyachi ularni
bilishi zarur. Bolaning individual, wziga xos xususiyatini bilish uchun
temperamentning umumiy tiplari va bolaning wziga xos xususiyatini wrganish
metodikasini bilish muhim. Temperament (lot. “temperamentum’' - qismlarning
bir-biriga munosabati) shaxsning individual psixologik xususiyatlari majmuidir.
Maktabgacha yoshdagi bolaning jismoniy va psixik kamoloti shartli ravishda
quyidagi davrlarga bwlinadi:
- gwdaklik (1 yoshgacha);
- bolalik yoshi (1-2 yosh);
- ilk yosh guruhi (2-3 yosh);
- kichik yosh (3-4 yosh);
- orta yosh (4-5 yosh) ;
- katta yosh (5-6 yosh);
- maktabga tayyorlov davri (6-7 yosh)
Gwdaklik davri bolalariiing rivojlanishidagi uziga xosliklar. Insonning rivojlanish
davri ona qornidan boshlanadi. Bola ona qornida twqqiz oy mobaynida juda tez
rivojlanish jarayonini va murakkab taraqqiyot davrini wtaydi. Bu davrda ham bola
ma`lum darajada tashqi muhit ta`sirida bwladi. Shuning uchun ham bu ta`sirning
ijobiy bwlishini ta`minlash lozim. Bir yoshgacha bwlgan davrda bolaning
rivojlanishi asosan oila muhiti ta`sirida bwlib, u ona suti bilan ozikdanishi lozim.
Bola bu davrda nutqqa ega bwlmasa ham nutqni tushunish, anglash, harakatlarni
idrok etish, oila a`zolarini tanish qobiliyatiga ega bwladi. Shuning uchun ham
gwdaklik davridan boshlab uch yoshgacha bwlgan davrda bolaning nutqi va
tafakkuri jadal rivojlanadi. Bola bir yoshgacha bwlgan davrda dastlabki swzlarni
ayta boshlaydi. Bu davrda kattalar, asosan, oila a`zolari gwdakni twg`ri parvarish
Ilmiybaza.uz
qilishni ywlga qwyishlari lozim. Oilada bolani tarbiyalashda ota-ona bilan bola
wrtasida qalban yaqinlikka erishish lozim. Ota-onalar hech qachon tarbiyani wz
xoliga tashlab qwymasligi, ya`ni bolaning ilk yoshligidan bu jarayonga kirishish
talab etiladi. Chunki, bola oilada birinchi hayotiy tajribani wrganadi, kuzatadi va
wzini turli xil vaziyatlarda qanday tutish kerakligini wrganadi. Bola nimaga
wrgatilsa, uni aniq, hayotiy misollar bilan mustaxkamlash zarur, ya`ni bola
kattalar aytgan gaplariga amal qilishlari, shaxsan tarbiyaning samaradorligini
ta`minlaydi. Ilk yosh guruh (2-3 yoshli (bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari).
Bu davr wziga xos xususiyatlarga ega. Bir yoshdan ikki yoshgacha bwlgan davr
mobaynida bolaning nutqi va wzgalar tomonidan aytilgan swzlarni tushunish
qobiliyatlari jadal rivojlangan bwlsa, 2-3 yoshga kelib, wzgalar nutqiga taqlid
qilish jarayoni boshlanadi, bola musiqa, badiiy swz ta`siriga tez beriladi. Shuning
uchun ham unta xuddi shu davrdan boshlab she`rlar aytish hamda raqsga tushishni
wrgatish lozim. Ularda kattalarga jwr bwlib qwshiq aytish, musiqaga muvofiq
harakat qilish, ohangni his etish kwnikmasi shakllanadi. Bu yoshdagi bolalarni bir
joyga jamlaganda ular orasida wzaro muloqotga kirishish kwnikmalari shakllana
boshlaydi. Ta`lim- tarbiyaviy ishlar bolalarda shakllana boshlagan xuddi ana shu
kwnikmalarni rivojlantirishta va ularni malakalarga aylantirishga ywnaltirilmog`i
lozim.
Kichik gurux; (3-4 yoshli bolalar)ning rivojlanish xususiyatlari. Bola 3 yoshga
qadam qwyganda jismoniy wsishi bir qadar sekinlashadi. Ulardagi mustaqillik
ortib boradi, xissiyot hamda sensor idroki rivojlanib boradi. Jamoa bwlib uynash
kwnikmalari shakllanadi. Wyin asosida amalga oshiriladigan mehnat faoliyatini
farqlash imkoniyati kengayadi. Tasviriy faoliyat hamda kwrish-yasash
faoliyatining dastlabki kwrinishlari namoyon bwladi. Uch yoshli bolalarning
diqqati kisman markazlashadi, xotirasi mustahkamlanib boradi, moddiy borliqni
idrok etish jarayoni boshlanadi, faraz qilish imkoniyatlari vujudga keladi. Bunda
wyin faoliyati etakchi rol` uynaydi. Mazkur dastur xuddi mana shu faoliyatni
kengaytirishga va rivojlantirishga keng ywl ochadshan ta`limiy mashg`ulotlar
tizimini belgilab berishga yunaltirilgan. Wrta guruh (4-5 yosh bolalar)ning
