ЎЗБЕКИСТОН ДАВЛАТ МУСТАҚИЛЛИГИНИНГ ҚЎЛГА
КИРИТИЛИШИ. ДЕМОКРАТИК ҲУҚУҚИЙ ДАВЛАТ ВА
ФУҚАРОЛИК ЖАМИЯТИ АСОСЛАРИНИ ШАКЛЛАНТИРИШ
Режа:
1. Ўзбекистон давлат мустақиллигининг эълон қилиниши ва унинг тарихий
аҳамияти.
2. Ўзбекистон республикаси давлат рамзлари ва Конституциясининг қабул
қилиниши.
3. Ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти асосларининг барпо
этилиши.
4. И.А.Каримов – Ўзбекистон мустақиллигининг асосчиси ва йўлбошчиси.
5. Мустақиллик йилларидаЎзбекистоннинг ижтимоий, иқтисодий ва
маданий тараққиёти.
6. Ўзбекистон ва жаҳон ҳамжа
1.Ўзбекистон давалат мустақиллигининг эълон қилиниши ва унинг
тарихий аҳамияти. 80-йиллар охири 90-йиллар бошларида Ўзбекистонда
мустақилликка интилиш ҳаракатлари кучая бориб, уни қўлга киритиш шарт-
шароитлари вужудга келди.
йил октябрда “Давлат тили тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши
мустақиллик йўлида муҳим босқич бўлди. Қонунни амалга ошириш мақсадида
ўзбек тилини ўқитиш махсус курслари ташкил этилди, ўзбек тилидаги
адабиётлар, дарсликлар нашр этилишига ва ўқув юртларида ўқитилишига
эътибор кучайди.
1990 йили баҳорда, Марказнинг қаттиқ қаршилигига қарамасдан, Иттифоқ
Республикалари орасида биринчи бўлиб Ўзбекистонда Президентлик
лавозими таъсис этилди. Бу ўзбек давлатчилиги ва мустақиллигининг
принципиал янги босқичи бўлди. Ўзбекистон раҳбарияти баъзи юқори
раҳбарлик лавозимларига тавсия қилинган шахсларни Москвада суҳбатдан
ўтказиш амалиётини тугатди.
И.А. Каримов
1990
йил
24
мартда
Ўзбекистон
Олий
Кенгашида
Ўзбекистоннинг биринчи Президенти қилиб сайланди. 1990 йил 20 июнда
Мустақиллик тўғрисидаги декларациянинг қабул қилиниши халқнинг давлат
мустақиллигига интилишини ҳуқуқий, иқтисодий ва сиёсий мазмун билан
тўлдирди ва ғоят катта тарихий аҳамиятга эга бўлди. Ўзбекистон жамоат
ташкилотлари ва ҳаракатлари орасида мустақиллик ғояси кенг қўллаб-
қувватланди.
Мустақиллик сари дастлабки қадамлар:
1989 йил 23 июнь – Ўзбекистонда раҳбариятнинг ўзгариши. Ислом Каримов
Ўзбекистоннинг биринчи раҳбари
1989 йил 21 октябрь – ўзбек тилига “Давлат тили” мақомининг берилиши
1990 йил 24 март – Ўзбекистонда Президентлик бошқарувининг жорий
этилиши
1990 йил 20 июнь – Ўзбекистонда мустақиллик Декларациясининг қабул
қилиниши
1991 йил 31 августда Ўзбекистон Республикаси Олий Совети XII чақириқ,
навбатдан ташқари VI сессияси давлат мустақиллиги ва мустақил суверен
Ўзбекистон Республикаси давлати ташкил топганлигини эълон қилди. Унда «
Ўзбекистон
Республикасининг
давлат
мустақиллигини
эълон
қилиш
тўғрисида» Олий Кенгаш Қарори ва «Ўзбекистон Республикасининг давлат
мустақиллиги асослари тўғрисида»ги қонун қабул қилинди ҳамда 1 сентябрь-
“Ўзбекистон Республикасининг давлат тили ўзбек тилидир”
(Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, 4 модда)
“Ўзбекистон – суверен демократик республика. Давлатнинг
“Ўзбекистон Республикаси” ва “Ўзбекистон”деган номлари бир
маънони англатади”
(Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, 1 модда)
Мустақиллик куни, миллий байрам, деб белгиланди. Бу асосий ҳужжатлар
Ўзбекистон олдида турган мақсад ва вазифаларини кўрсатиб берди.
Мустақилликнинг илк ҳужжатлари:
1991 йил 31 август – “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллигини
эълон
қилиш
тўғрисида”ги
қарор
(Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Кенгашнинг навбатдан ташқари VI сессияси).
1991 йил 31 август – “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги
асослари тўғрисида”ги қонуннинг қабул қилиниши (Ўзбекистон Республикаси
Олий Кенгашнинг навбатдан ташқари VI сессияси).
1991 йил 31 август – “Ўзбекистон Республикасининг давлат мустақиллиги
тўғрисидаги Баёнот”нинг эълон қилиниши (Ўзбекистон Республикаси Олий
Кенгашнинг навбатдан ташқари VI сессияси).
1991 йил 31 август – 1 сентябрни Ўзбекистонда мустақиллик куни сифатида
байрам қилиш тўғрисидаги Олий Кенгаш қарорининг қабул қилиниши
Мустақилликнинг эълон қилиниши Республика тарихида муҳим воқеа
бўлиб, у нафақат бутун давлат учун, балки Ўзбекистонда яшайдиган ҳар бир
аҳоли учун катта аҳамият касб этди. Кўпинча мустақилликка қон тўкишлар
йўли билан эришилади. Лекин Ўзбекистон бундай йўлдан бормади. XXI аср
арафасида жаҳон харитасида яна бир мустақил, тенг ҳуқуқли давлат —
Ўзбекистон пайдо бўлди. Жаҳон ҳамжамияти уни тезда тан ола бошлади.
Мустақил демократик республиканинг ташкил топиши жаҳоншумул
тарихий аҳамиятга эга бўлди. Халқнинг асрлар давомидаги мустақиллик учун
кураши рўёбга чиқиб, мамлакатда ҳуқуқий, демократик жамият шаклланишига
шарт-шароит
яратилди.
Ўзбекистоннинг
бой
имкониятларидан
халқ
турмушини яхшилаш учун фойдаланиш мумкин бўлди.
Мустақил Ўзбекистон бозор муносабатларига ўтишда ҳар хил салбий
ҳолатлар туғдирадиган «фалаж» йўли билан эмас, аста-секинлик билан ўтиш
йўлини танлади. Истиқлолга эришган халқимиз жаҳон минбарида ўз
манфаатлари ҳақида бор овоз билан гапириш, халқаро ташкилотлар ишида
фаол қатнашиш имкониятига эга бўлди. Энг асосий натижалардан яна бири –
халқнинг тарихий меросини ўрганиш, маънавий қадриятларини тиклаш
имкони туғилди.
Ўзбекистонда мустақиллик шароитида сиёсий ва иқтисодий қайта
қуришлар амалга оширила бошланди, биринчи навбатда мустақил давлатнинг
ҳуқуқий асослари яратилди.
1991 йил 18 ноябрда Республика Олий Кенгаши VIII сессияси 1991 йил 29
декабрда Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлов ва Мустақиллик
ғоясини бутун халқнинг муҳокамасидан ўтказиш тўғрисида қарор қабул қилди.
Сайлов комиссиялари ташкил қилиниб, уларга Ўзбекистон Республикаси
Президентлигига
сайловлар
ва
референдум
тўғрисидаги
қонуннинг
бажарилишини таъминлаш, Ўзбекистон фуқароларига ўз хоҳишларини эркин
билдириш, Президентликка номзодлар учун тенг шарт-шароитлар яратиш
вазифалари юкланди. 29 декабр куни муқобиллик асосида ўтказилган сайловда
Ислом Абдуғаниевич Каримов номзодига сайлов қатнашчиларининг 86
фоизидан кўпроғи ўз овозини берди.
Марказий Сайлов комиссияси округ комиссиялари баённомаларини кўриб
чиқиб, Ўзбекистон Республикаси Президентлигига сайлов ҳақидаги қонуннинг
35-моддасига асосан И.А. Каримов биринчи Ўзбекистон Президенти этиб
сайланганлиги тўғрисида қарор қабул қилди. И.А. Каримов 1991 йил 31
декабрдан ўз вазифасини бажаришга киришди.
Президентликка сайловлар билан бир вақтда «Ўзбекистон Республикаси
давлат мустақиллигини қўллаб-қувватлайсизми?» саволи бўйича референдум
ҳам ўтказилди. Овоз беришда рўйхатга олинганларнинг 94,1 фоизи қатнашди.
Қатнашганларнинг 98,2 фоизи мустақилликни қўллаб овоз берди.
Мустақил Ўзбекистон бозор муносабатларига асосланган демократик
жамият қуриш учун бой табиий ресурслар ва кенг имкониятларга эгадир.
Ўзбекистонда фойдали қазилма бойликларнинг 2.700 дан ортиқроқ ўрни
аниқланган. Ҳар йили Республика ҳудудидан 5 млрд. доллардан ортиқроқ
қимматдаги фойдали ер ости бойликлари қазиб олинмоқда.
Республика олтин заҳираси бўйича жаҳонда тўртинчи, қазиб олиш бўйича
жаҳонда 7-8 ўриндадир. Рангли металлар, фосфоритлар, табиий газ, нефт,
кўмир ва бошқаларнинг заҳира манбалари ҳам аниқланган.
Ўзбекистон ери жуда ҳам ҳосилдор бўлиб, бу ерда пахта, дон, сабзавот ва
мевалардан юқори ҳосил олиш мумкин. Республика энергетикаси бугун 11
млн. киловатт-қувватдан кўпроқ кучга эга бўлган, 37 иссиқлик ва
гидроэлектростанцияни ўз ичига олади. Транспорт йўллари бўйича катта
имкониятга эга. Республикада саноатнинг 100 дан ортиқ соҳасига оид 2 минг
атрофида завод ва фабрикалар ишлаб турибди. Мустақил Ўзбекистон моддий
бойликлар билан бирга катта илмий ва маънавий имкониятларга ҳам эга.
Ўзбекистон Республикаси давлат рамзлари ва Конституциясининг қабул
қилиниши.
Ҳар бир мустақилликка эришган давлат ўз рамзларига эга бўлиши керак.
1991 йил 18 ноябрда Республика Олий Кенгашининг VIII сессиясида
Ўзбекистон давлат байроғи тасдиқланди. Унинг белгилари мамлакатимиз
ҳудудидаги қадимда мавжуд бўлган йирик салтанатларнинг туғларидаги
анъаналарни давом эттиради ҳамда халқнинг миллий ва маданий ўзига
хослигини, Республика табиий шароитини акс эттиради. Ўзбекистон
Республикаси Олий Кенгашининг 1992 йилдаги X сессиясида “Ўзбекистон
Республикасининг Давлат герби тўғрисида”ги қонун, 1992 йил 10 декабрдаги
XI сессиясида “Ўзбекистон Республикасининг мадҳияси тўғрисида”ги қонун
қабул қилинди. Ўзбекистон Республикаси давлат рамзларининг қабул
қилиниши мамлакатимиз мустақиллигини мустаҳкамлашда катта аҳамиятга
эга бўлди.
Ўзбекистон Республикасининг Давлат рамзлари:
1991 йил 18 ноябрь – “Ўзбекистон Республикасининг давлат байроғи
тўғрисида”ги қонуни қабул қилинди (Олий Кенгашнинг VII сессиясида)
1992 йил 2 июль - “Ўзбекистон Республикасининг давлат герби тўғрисида”ги
қонуни қабул қилинди (Олий Кенгашнинг Х сессиясида)
1992 йил 10 декабрь - “Ўзбекистон Республикасининг давлат мадҳияси
тўғрисида”ги қонуни қабул қилинди (Олий Кенгашнинг XI сессиясида)
Конституция давлатнинг асосий қонуни бўлиб, буюк келажакнинг
ҳуқуқий кафолатидир. Янги Конституцияни тайёрлаш ғояси 1990 йилнинг март
ойида илгари сурила бошланди. Кўп ўтмай, июнь ойида Олий Кенгашнинг
иккинчи сессиясида И.А. Каримов бошчилигида Конституциявий комиссия
тузилди. Комиссия мустақилликнинг ҳуқуқий асосларини ишлаб чиқиш
жараёнида халқаро ҳуқуқ қоидаларига, Бирлашган Миллатлар Ташкилоти
ҳужжатларига, Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари Декларациясига таянди. Шу
билан бирга бой тарихимиздаги давлат бошқаруви ва адолатли қонуншунослик
анъаналари ҳам чуқур ўрганилди.
Лойиҳанинг дастлабки нусхаси 1991 йил ноябрида тайёрланиб, ҳар
томонлама кўриб чиқилди ва 1992 йилнинг сентябрида умумхалқ муҳокамаси
учун матбуотда эълон қилинди.
Тузатишлар ва аниқлашлар — лойиҳанинг 60 дан ортиқ моддасига
киритилди. 1992 йил 8 декабрда Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг
XII чақириқ XI сессиясида Мустақиллик Конституцияси қабул қилинди. Унинг
моҳияти Асосий қоидалар бўлимида баён этилган. Бу қоидалар: давлат
суверенитети; халқ ҳокимияти; фуқаролар ҳуқуқ ва эркинликларини ҳимоя
қилиш; шахс ва давлат биргалигини таъминлаш; қонунийлик; ҳокимиятни
ажратиш; маҳаллий ўз- ўзини бошқариш; суд тизими ва одил судловни ташкил
қилиш ва бошқалардан иборат.
Мазкур сессияда ана шулар ҳақида гапирар экан, Президент Ислом
Каримов шундай деган эди:”Биз сўнгги етмиш йил мобайнида давлатга
“Ўзбекистон Республикаси қонун билан тасдиқланадиган ўз давлат рамзлари –
байроғи, герби ва мадҳиясига эга”
(Ўзбекистон Республикаси Конституцияси, 5 модда)
қарамлик ва сиғиниш ҳолатида яшадик. Мамлакатнинг, ундаги барча
бойликларнинг, мулкнинг эгаси давлат, деб ҳисоблаб келдик. Ана шу масалада
Конституцияда туб бурилиш ясалган.
Яъни, Асосий қонунимизга “давлат, унинг идоралари ва мансабдор
шахслари жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар”, деган модда
киритилган.
Эндиликда инсон, унинг ҳаёти, озодлиги, шаъни, қадр-қиммати ва бошқа
ажралмас ҳуқуқ ҳамда эркинликлари муқаддас саналиб, улар давлат томонидан
кафолатланади”.
Конституция преамбула, 6 бўлим, 26 боб ва 128 моддадан иборат.
Мустақил Ўзбекистон Конституцияси фуқароларнинг инсон ҳуқуқлари
демократик
партияси
бўлиб,
инсонпарвар
ҳуқуқий
давлатни
шакллантиришнинг стратегик дастуридир. Унинг қабул қилиниши ғоят катта
сиёсий, ҳуқуқий ва халқаро аҳамиятга эга бўлди.
Ўзбекистон Республикасининг Конституцияси
Ўн иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ўн
биринчи сессиясида қабул қилинган
Таркиби:
- Муқаддима
- 6 бўлим
- 26 боб
- 128 модда
2003 йилда Конституциянинг XVIII, XIX, XX, XXIII бобларга, 2007 йилда
89, 93, 102 моддаларга, 2008 йилда 77-моддага, 2011 йил 18 апрелда 78, 80, 93, 96, 98
моддаларига, 2011 йил 12 декабрда 90-моддасига, 2014 йил17 апрелда 32, 78, 93, 98,
103 ва 117-моддаларига ўзгартиришлар ва қўшимчалар киритилган.
Хулоса қилиб айтганда, мустақил тараққиёт йилларида Конституциямиз
юртимизда ҳуқуқий демократик давлат, кучли фуқаролик жамияти, эркин
бозор муносабатлари ва хусусий мулк устуворлигига асосланган иқтисодиётни
қуриш, халқимиз учун тинч, обод ва фаровон ҳаёт барпо этиш, Ўзбекистонни
халқаро майдонда муносиб ўрин эгаллашида мустаҳкам пойдевор бўлиб
хизмат қилмоқда.
3.Ҳуқуқий демократик давлат ва фуқаролик жамияти асосларининг
барпо этилиши.Фуқаролик жамияти, бу инсоннинг ривожланишига имкон
яратадиган, унинг ҳуқуқ ва эркинликларини тўла даражада таъминлайдиган
қонун устувор бўлган ижтимоий жамиятдир. Бундай жамият қуриш давлат
қонунлари ва инсон ҳуқуқларини поймол этмасликни, инсондан қонунларга
қатъиян риоя қилишни талаб этади. Ҳар бир фуқаронинг давлат бошқарувига
кенг жалб этилиши, инсон ҳуқуқларини ҳимоя қилишда фаол қатнашишини
таъминлаш учун шарт-шароитлар яратилиши зарур.
Ҳуқуқий давлат тушунчаси
Ҳуқуқий давлат – жамиятнинг иродасини ифода этуви ва уни акс эттирувчи
қонуннинг устуворлигига асосланган умумий ташкилотдир
Қонун
устуворлигиг
а асосланади
Барча фуқаролар, мансабдор шахслар,
давлат органлари ва ташкилотларнинг
қонунларни оғишмай ижро этишлари ва
унга риоя этишларини тақозо этади
Давлатнинг норматив ҳуқуқий
ҳужжатларида мустаҳкамланган ва
кафолатланган сиёсий мафкуравий ва
иқтисодий плюрализмга таянади
Ҳуқуқий фуқаролик жамиятининг фаолияти
учун зарур бўлган фуқароларнинг ҳуқуқ ва
эркинликларини таъминлайди
Фуқаро
ва
давлатнинг
амалдаги
қонунлар
доирасида
ўзаро
жавобгарлигини назарда
тутади
Ҳуқуқий давлатда суд хокимияти.
Ўзбекистон Республикасида одил судлов нафақат ҳуқуқий, шу билан бирга
тарбиявий вазифаларни бажариши билан алоҳида аҳамият касб этади.
Ўзбекистон Республикаси суд ҳокимияти тизимига беш йил муддатга
сайланадиган Конституциявий суд, Олий суд, Олий хўжалик суди, Ҳарбий
судлар тизими, Қорақалпоғистон Республикаси олий суди, Қорақалпоғистон
Республикаси хўжалик суди, вилоят, район ва шаҳар судлари киради. Суд
хокимиятининг
фаолияти
тўғрисидаги
қонун-қоидалар
Ўзбекистон
Республикасининг 1993 йил 2 сентябрида қабул қилинган «Судлар
тўғрисида»ги қонунда баён этилган.
Суд-ҳуқуқ соҳасидаги ислоҳотлар давом эттирилмоқда.Ҳозирда Олий ва
хўжалик судлари ўзаро бирлаштирилди, шунингдек, иқтисодий, маъмурий ва
жиноий судлар ташкил этилмоқда. Прокуратурага тегишли айрим ваколатлар
суд органларига ўтказилмоқда.
Жамият тизимини қайта ташкил этар экан, республика раҳбарияти суд
ҳокимияти доирасида ислоҳотлар ўтказиб, инсон ва фуқароларнинг асосий
ҳуқуқлари, уларнинг эркинлиги ва мажбуриятларини кафолатловчи ҳуқуқий
механизмни шакллантирдилар. Бу жараёнда, республикамизда демократик
жамият талабларига мос тушадиган сайлов тизимининг ташкил этилиши ҳам
муҳим аҳамиятга эгадир. Бу ўзгаришларнинг барчаси шахснинг давлат ва
жамият билан муносабатларини белгилашга қаратилган. Давлат ва шахс
ўртасидаги муносабат фуқароликни намоён этади ва уларнинг ўзаро ҳуқуқ ва
мажбуриятларидан
келиб
чиқади.
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг 1999 йил (декабрь) сессияси суд-ҳуқуқий ишларидаги
ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида адвокатура тизимини кучайтириш,
судьяларнинг чинакам мустақиллигини таъминлаш вазифаларини қўйди.
Ўзбекистон Республикаси Конституцияси ва Ўзбекистон Республикасининг
1993 йил 28 декабрдаги, 1995 йил 5 майдаги Қонунлари негизида демократик
сайлов тизими асослаб берилган. «Сайлов тизими» тўғрисидаги Қонунга
асосланиб 1994 йилнинг 25 декабрида вакиллик органларига биринчи марта
ҳудудий бир мандатли сайлов округлари бўйича кўп партиявийлик асосида беш
йил муддатга депутатлар сайланди. И. А. Каримов давлат ва жамият ҳаётини
эркинлаштириш
юзасидан
муҳим
вазифани
белгилаб:
«..ҳокимият
ваколатларини нодавлат ва жамоат ташкилотларига, фуқароларни ўз-ўзини
бошқариш органларига босқичма-босқич ўтказа бориш, уларнинг ҳақ-
ҳуқуқлари ва эркинликларини муҳофаза этишни кучайтиришдан иборат» деган
ғояни илгари сурди. Олий Мажлиснинг XIV сессияси «кучли давлатдан —
кучли фуқаролик жамият сари» деган сиёсий қурилиш дастурини белгилади.
Вазирлар Маҳкамаси. Ўзбекистонда бошқарув тизими тубдан ислоҳ
қилинди. Миллий давлатчилик аньаналарини ўзида мужассамлаштирган
ижроия ҳикимият – Вазирлар Маҳкамаси тузилди.
Ўзбекистон
Республикаси
Вазирлар
Маҳкамаси
ижро
эувчи
ҳокимиятини амалга оширади.
Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси таркибига Ўзбекистон
Республикаси Бош вазири, унинг ўринбосари , вазирлар, давлат қўмиталари
раислари ва Қорақалпоғистон Республикаси Министрлар кенгаши киради.
Вазирлар Маҳкамасининг таркиби Ўзбекистон Республикаси Президени
томонидан шакллантирилади. Ўзбекистон Республикаси Бош вазири номзоди
Президентнинг
тавсиясига
биноан
Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг палаталари томонидан кўриб чиқилади ва тасдиқланади.
Вазирлар Маҳкамасининг аъзолари Бош вазир тавсиясига биноан Ўзбекистон
Республикаси Президенти томонидан тасдиқланади.
Вазирлар Маҳкамаси иқтисодиёт, ижтимоий ва маънавий соҳанинг
самарали фаолиятига раҳбарликни, Ўзбекистон Республикаси қонунлари,
Олий
Мажлис
қарорлари,
Президент
фармонлари,
қарорлари
ва
фармойишлари ижросини таъминлайди.
Вазирлар Маҳкамаси барча органлар, корхоналар, муассасалар,
ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар томонидан бажарилиши
мажбурий бўлган қарор ва фармойишлар чиқаради.
Ўзбекистон Республикаси Бош вазири Вазирлар Маҳкамаси фаолиятини
ташкил этади ва унга раҳбарлик қилади. Президент топшириғига биноан
халқаро муносабатларда Ўзбекистон Республикаси номидан иш кўради.
Давлат
бюджетини
ишлаб
чиқади
ва
Олий
Мажлисга тақдим этади ҳамда унинг бажрилишини
таъминлайди;
Олий Мажлисга давлат бюджети бжарилиши ҳақида
ҳисобот беради;
Ягона молия, кредит ва пул сиёсати юритилишини
таъминлайди;
Маданият, фан, маориф, ижтимоий таъминот,
экология соҳасида ягона давлат сиёсатининг
юритилишини таъминлайди;
Мамлакатни мудофаа қилиш, давлат ҳавфсизлиги,
ташқи сиёсатни амалга оширишни таъминлаш
бўйича чора-тадбирлрни амалга оширди;
Қонунийлик,
фуқароларнинг
ҳуқуқлари
ва
эркинликларини таъминлш, хусусий мулк ва
жамоат тартибини муҳофаз қилиш, жиноятчиликка
қарши кураш бўйича чора-тадбирлрни амалга
оширади.
Вазирлар
Маҳкамаси
Маҳаллий
давлат
ҳокимияти.
Миллий
давлатчилик
тарихи
тажрибасидан келиб чиқиб, “Ўзбекистон Республикаси маҳаллий ҳокимият
идораларини қайта ташкил этиш тўғрисида”ги Қонунга мувофиқ 1992 – йил
январидан бошлаб вилоят, туман, шаҳарларда ҳокимлик ташкил этилди.
Ҳокимият қошида ижроия аппарати тузилди.
Вилоя, туман ва шаҳарларда ҳокимлар бошчилик қилган халқ
депутатлари Кенгашлари ҳокимиятнинг вакиллик органлари бўлиб, давлат ва
фуқароларнинг манфаатини кўзлаб, ўз ваколатларига тааллуқли масалаларни
ҳал этади.
Ҳоким ва унинг ижроия аппарати жойлардаги корхона ва муассасаларга
раҳарлик қилиш, маҳаллий аҳамиятга молик масалларни фуқароларнинг
манфаатларига мос равишда ҳал қилиш билан шуғулланмоқда.
Бошқарув соҳасидаги ислоҳотлар. Ўзбекистонда боқарув тизими
тубдан ислоҳ қилинди. Бозор иқтисодиётига ўтишни таъминловчи, бозор
муносабатларининг фаолияти учун имкон берувчи янги бошқарув структураси
яратилди. Марказлаштирилган тартиб қайта тақсимлаш механизмидан бозор
механизмига, қаттиқ маҳкамачилик ва маъмурий – буйруқбозликдан ҳуқуқий
бошқарувга, иқтисодий омиллар орқали ўзини – ўзи идорга этишга ўтилди.
Маъмурий-буйруқбозлик, тўрачилик тизимининг ўзагини тшкил этган
Давлат режа Қўмитаси, Давлат таъминот Қўмитаси, Давлат нархлар Қўмитаси,
Давлат агро – саноат қўмитаси ва бошқа қўмиталар, вазирликлар, уларнинг
маъмурий аппаратлари тугатилди.
Республика молия ва банк тизими тубдан ўзгартирилди. Молия
вазирлиги Республика бюджетини шакллантириш билан бир қаторда, давлат
сиёсатини, молия сиёсати ва валюта ишларини белгиламоқда. Банк тизими
ислоҳ этилди. Давлат банки ва унинг бўлимлари тугатилди. Марказий банк,
ташқи иқтисодий фаолият миллий банки, ихтисосилаштирилган аксиядорлик
–
тижоатбанклари
–
“Ўзсаноат
қурилишбанк”,
“Пахтабанк”,
“Ўзжамғармабанк”, “Ғаллабанк”, “Тадбиркорбанк”, “Савдогарбанк”, хусусий
ва бошқа банклар тузилди. Банкларнинг мустақиллиги ва пул муомаласи
аҳволи учун жавобгарлиги оширилди.
Давлат назорати тизими тартибга солинди. Давлат солиқ Қўмитаси,
Божхона Қўмитаси тузилди. Давлат назорати Қўмитаси, унинг жойлардаги
органлари
тугатилди.
Президент
девонида
назорат
инспекцияси,
ҳокимиятларда тегишли назорат инспекциялари тузилди.
Двлат мулкини бошқариш ва тадбиркорликни қўллаб – қувватлаш давлат
Қўмитаси ташкил этилди. Бу қўмита мулкни давлат тасарруфидан чиқариш ва
хусусийилаштириш дастурини ишлаб чиқишда, кўп укладли иқтисодиётни
шакллантиришда муҳим тадбирларни амалга оширади. Қўмита инвестиция
фаондлари, фонд биржалари, кўчмас мулк биржалари, аудиторлик хизмалари
ва бошқа бозор струкураси тузилмаларини ташкил эмоқда.
Ўзбекистон Республикаси Олий ва Ўрта махсус таълими вазирлиги, Халқ
таълими вазириги , Соғлиқни сақлаш вазирлиги, Маданият ва спорт ишлари
вазирлигининг структураси, фаолият ва иш юритиш усуллари тубдан
ўзгартирилди.
Умумий аҳамиятга молик бўлган тармоқларда, масалан, туризм, транспор,
маданият, кино, телевидение ва радио тизими ва бошқаларда иқтисодий
жиҳадан мустақил бўлган миллий компаниялар ташкил этилди.
Шундай қилиб, мустақиллик қўлга киритилгандан бери ўтган қисқа
тирихий даврда ҳуқуқий давлат, унинг замонавий ҳокимия органлари барпо
этилди, ихчам, очиқ ва тадрижий ривожланишга эга бўлган ижтмоий-сиёсий
тизим яртилди. Марказий ва юқори давлат бошқарув идоралари вазифаларини
давлат ҳокимятининг қуйи тизимларига, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
органлрига боқчма-босқич ўтказиб борилмоқда. 2001-2005 – йилларда
бошқарув ҳодимларининг умумий сони 75 минг кишига ёки 35.5 фоизга
қисқаририлди.
Икки палатали парламентнинг шакллантирилиши.Президент Ислом
Каримов 2000 – йил 25 – май куни иккинчи чақириқ Ўзбекистон Республикаси
Олий мажлисининг иккинчи сессиясида доимий асосда ишлайдиган икки
палатали
парламенг
тизимига
ўтишни
таклиф
қилди.
Дарҳақиқат,
мустақилликнинг ўткан 10 йили давомида парламентчиликда демократик
асослар шакллантирилди, энди бир палатали парламентлардан икки палатали
парламенга ўтиш учун зарур шарт-шароитлар яратилган эди.
2001 – йил 6-7 – декабр кунлари бўлиб ўтган Олй Мажлиснинг еттинчи
сессиясида икки палатали парламент тузиш масаласи муҳокама қилинди ва
парламентни икки палатали қилиб тузиш зарур, деган ҳулосага келинди. 2002
– йил 2-январ куни “Сиз келгуси чақириқ Ўзбекистон Республикаси
парламентини икки палатали қилиб сайланишига роизимисиз?” деган
масалада реферндум бўлиб ўди. Референдумда қанашганларнинг 93.65 фоизи
рози эканлигини билдириб овоз бердилар.
2002 –йил 2-5 апрел кунлари бўли бўган Олий Мажлиснинг саккизинчи
сессиясида “Референдум якунлари ва давлат ҳокимияти ташкил этишнинг
асосий принциплари тўғрисида” Конституциявий қонун қабул қилинди.
Мазкур қонунда республика парламентининг номи Олий Мажлис дейилади, у
икки палатали – қуйи ва юқори палаталардан иборат этиб ташкил этилади, деб
белгилаб қўйилди. Қуйи палата – Қонунчилик палатаси, юқори палатаси –
Сенат деб аталади, уларнинг ваколат муддати 5 йил деб белгиланган. Икки
палатали парламент тузишнинг ҳуқуқий асосларини белгилаб берувчи янги
қонун лойҳаларини тайёрлаш ишига киришилди.
2002 – йил декабрда бўлиб ўган иккинчи чақириқ Ўзбекистон
Республикаси
Олий
Мажлисининг
ўнинчи
сессиясида
“Ўзбекистон
Республикасининг
Қонунчлик
палатаси
тўғрисда”,
“Ўзбекистон
Республикасининг Сенати тўғрисида”ги Конституциявий қонунлар
қабул қилинди. Қонунчилик палатаси 120 нафар депутатдан, Сенат 100 нафар
сенатордн иборат этиб шакллантирилди. Бу ўзгаришлар 2003 – йил апрелида
Ўзбекистон Республикасининг Конституциясига киритилган ўзгартиришларда
ҳам ўз ифодасини топди. 2003 – йил 29 – августда “Ўзбекистон Республикаси
Олий Мажлисига сайловлар тўғрисида”ги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар
киритилиб, мазкур қонун янги таҳрирда қабул қилинди. Шу тариқа, икки
палатали профессионал парламентни шакллатиришнинг конституциявий –
ҳуқуқий асослари яратилди. 2004 – йил декабр – 2005 – йил январ ойларида
мамлакатимизда илк бор икки палатали парламентга сайловлар бўлиб ўтди.
Қонунчлик
палатасига
120
нафар
депутат
сайланди.
Сенатга
республикамизнинг ҳар бир ҳудудидан 6 нафардан, жами 84 сенатор сайланди.
Конституциямизнинг 77-моддасига мувофиқ, 16 нафар сенатор Ўзбекистон
Республикаси Президенти томонидан тайинланди.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлис Қонунчилик палатасининг 2005
– йил 27-январ куни бўлиб ўтган биринчи мажлисида депутатлар Оқсоқоллар
Кенгаши тавсиясига кўра яширин овоз бериш йўли билан қонунчилик палатаси
Спикери лавозимига Эркин Ҳалиловни сайладилар. Шунингдек , 2 нафар
депутат Спикер ўринбосари этиб сайланди, қўмита раҳбарлари тасдиқланди,
сиёсий партиялар фракциялари ташкил этилди ва рўйхатга олинди.
Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси Сенатининг 2005 йил 27-январ
куни бўлиб ўтган биринчи мажлисида Президент тавсиясига мувофиқ, Сенат
аъзолари томонидан яширин овоз бериш йўли билан Мурод Шарифхўжаев
Сенат раиси этиб сайланди, сенат қўмиталари ташкил этилиб, уларнинг
раислари ҳам сайландилар.
Мухтасар қилиб айтганда, 2005 –йил 27 – январ куни икки палатали
парламентни шакллантириш ишларига якун ясалди. Ўзбекистон Республикаси
Олий Мажлиси Қонунчлик палатаси ва Сенати ташкил этилди ва фаолият
юритмоқда. Икки палатали парламентнинг ташкил этилиши натижасида
Қонун чиқарувчи, ижро этувчи ва суд ҳокимияти ўртасида ваколатлар янада
демократик асосда қайта тақсимланди. Парламентнинг жамият ҳаётидаги роли
ортди. Президент ваколатларининг бир қисми – давлат, суд тизими ва махсус
хизматларнинг раҳбарларини, чет эллар ва халқаро ташкилотлардаги
дипломатик вакилларни тайинлаш ва тасдиқлаш Сенат томонидан амалга
оширилмоқда.
Кўппартиявийлик тизими. Миллий сиёсат. Партиялар ва ҳаракатлар
демократик жамият қуришнинг зарурий шарти бўлиб, 80-йилларнинг
охирларидан бошлаб Ўзбекистонда бир қатор ижтимоий ҳаракатлар пайдо
бўлди. «Бирлик» халқ ҳаракати, «Эрк» демократик партияси, Ўзбекистон эркин
ёшлар уюшмаси каби норасмий ташкилотлар фаолият кўрсатиб, жамиятдаги
муҳим муаммоларни илгари сурса ҳам совет режими уларни расмий тан
олмади. Фақат мустақиллик шарофати билан 1991 ноябр ойида «Бирлик» ва
«Эрк» ташкилотлари Ўзбекистон Адлия вазирлиги томонидан рўйхатга
олинди. Бироқ бу ҳаракат раҳбарларининг сўл қарашлари ва бошқа сабаблар
оқибатида орадан кўп ўтмай уларнинг фаолияти тўхтатилди.
Мустақиллик йиллари мамлакатимизда 5 та сиёсий партия ташкил топди.
Ўзбекистон Халқ демократик партияси 1991 йил ноябрдан фаолият кўрсатиб,
ўз сафида 420 мингдан зиёд аъзони бирлаштирган. Олий Мажлиснинг 69 та
депутати унинг аъзоларидир. «Ватан тараққиёти» партияси 1992 йил май ойида
тузилган бўлиб, унинг сафларида 35 мингдан ортиқ аъзо бор. Унинг 14 аъзоси
Олий Мажлис депутати. «Адолат» социал-демократик партияси 1995 йил
февралда ташкил топган бўлиб, 30 мингдан ортиқ аъзоси бор. Олий Мажлисда
47 депутатдан ташкил топган ўз фракциясига эга. «Ўзбекистон Миллий
тикланиш демократик партияси» 1995 йил июнида ташкил топган. Сафларида
6 мингга яқин аъзоси бор. 1998 йил «Фидокорлар» миллий-демократик
партияси ташкил топди. 2000 йилда мақсад ва вазифалари мамлакатни ҳар
томонлама ривожлантиришдан иборат бўлган «Ватан тараққиёти» ва
«Фидокорлар» ягона партияга бирлашдилар. Шунингдек, Республикада 1995
йил июн ойида таъсис этилган «Халқ бирлиги» ҳаракати ҳам мавжуд. Бу партия
ва ҳаракатларнинг ҳар бири жамият маълум қатламларининг сиёсий,
ижтимоий, иқтисодий ва маънавий қарашларини ифодалайди. Улар парламент
шаклидаги партиялар бўлиб, қонун чиқарувчи ва вакиллик органлари
сайловларида иштирок этадилар ва қонун доирасида фаолият кўрсатадилар.
Шунингдек, бу партиялар сайланган депутатлари орқали қонун чиқариш
жараёнида иштирок этадилар. Айни вақтда мамлакатимизда амалда тўрта
сиёсий партиялар – Ўзбекистон халқ демократик партияси, Адолат социал
демократик партияси, Миллий тикланиш демократик партияси, Ўзбекистон
либераль демократик партиялари фаолият олиб бормоқда.
Мамлакатимизда партия ва ҳаракатлардан ташқари 200 га яқин касаба,
тадбиркорлар, ёшлар, фахрийлар каби ижтимоий уюшмалар ҳам мавжуд. Булар
орасида энг оммавийси касаба уюшмалари бўлиб, таркибида 7,5 млн. аъзо бор.
Ўзбекистон ҳаётида ёшларнинг ўрни беқиёсдир. 1991 йил охирида
Ўзбекистон
ёшлар
иттифоқи
тузилган.
Ўзбекистон
Республикаси
Президентининг 1997 йил 7 январ фармони билан иқтидорли ёшларни
хориждаги илғор тараққий этган олийгоҳларда билим олишларини тайёрлаш,
