ЎЗБЕКИСТОНДА ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ЛАРНИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА ФАОЛИЯТ КЎРСАТИШИНИНГ МЕЪЁРИЙ-ҲУҚУҚИЙ БАЗАСИ

Yuklangan vaqt

2024-07-27

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

19

Faytl hajmi

398,1 KB


ЎЗБЕКИСТОНДА ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ЛАРНИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА ФАОЛИЯТ КЎРСАТИШИНИНГ МЕЪЁРИЙ- ҲУҚУҚИЙ БАЗАСИ Режа. 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг яратилиши. 2. Фаолият кўрсатишининг қонунчилик асосларини такомиллаштириш. 3.Махсус иқтисодий зонани яратиш зарурлигини иқтисодий асослаш. 4.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятини бошқаришдаги институционал ислоҳотлар. 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг яратилиши. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, кўпгина мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратиш ва уларнинг фаолият кўрсатишининг қонунчилик базаси шакллантирилган. "Ўзбекистон Республикасида эркин иқтисодий зоналар тўғрисида" Қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш 1995 йилда бошланган 1 . Ўзбекистон Ҳукумати ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг механизми сифатида таклиф қилиш мумкин бўладиган имкониятларни ва миллий иқтисодиётнинг иститутларининг ушбу механизмдан муваффақиятли ва самарали фойдаланишга тайёрлигини диққат билан таҳлил қилган. Натижада 1 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 14 февралдаги N 54 «1994 йилда иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш ва уларни янада чуқурлаштиришнинг асосий йўналишлари тўғрисида» ги Қарорига мувофиқ. ЎЗБЕКИСТОНДА ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ЛАРНИНГ ЯРАТИЛИШИ ВА ФАОЛИЯТ КЎРСАТИШИНИНГ МЕЪЁРИЙ- ҲУҚУҚИЙ БАЗАСИ Режа. 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг яратилиши. 2. Фаолият кўрсатишининг қонунчилик асосларини такомиллаштириш. 3.Махсус иқтисодий зонани яратиш зарурлигини иқтисодий асослаш. 4.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятини бошқаришдаги институционал ислоҳотлар. 1.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг яратилиши. Юқорида кўрсатиб ўтилганидек, кўпгина мамлакатларда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратиш ва уларнинг фаолият кўрсатишининг қонунчилик базаси шакллантирилган. "Ўзбекистон Республикасида эркин иқтисодий зоналар тўғрисида" Қонун лойиҳасини ишлаб чиқиш 1995 йилда бошланган 1 . Ўзбекистон Ҳукумати ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг механизми сифатида таклиф қилиш мумкин бўладиган имкониятларни ва миллий иқтисодиётнинг иститутларининг ушбу механизмдан муваффақиятли ва самарали фойдаланишга тайёрлигини диққат билан таҳлил қилган. Натижада 1 Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1995 йил 14 февралдаги N 54 «1994 йилда иқтисодий ислоҳотларни амалга ошириш ва уларни янада чуқурлаштиришнинг асосий йўналишлари тўғрисида» ги Қарорига мувофиқ. 1996 йилда Ўзбекистон Республикасининг «Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида» ги Қонуни қабул қилинган2. Қонун ўзида инвесторларнинг зоналар ҳудудидаги фаолиятини амалда либераллаштиришни кўзда тутадиган ўта прогрессив ҳужжатни тақдим қилади. Шуни қайд қилиш лозимки, унда инвесторларнинг, жумладан зоналар ҳудудидаги хорижий инвесторларнинг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатларига риоя қилинишини кафолатлаш, национализация қилишнинг ҳеч қандай шаклига йўл қўймаслик, ҳар қандай инвесторларга давлат органларининг ҳатти-ҳаракатларидан кўрилган зарарларни қоплаш каби муҳим масалалар биринчи марта ўз аксини топган. Шунингдек зонада фаолият кўрсатувчилар учун эркин нарх белгилаш ва эркин пул муомаласи (валюта режими) қонун билан мустаҳкамланган, хорижий корхоналарни рўйхатга олиш тартиби ва ҳоказолар киритилган. Мазкур Қонунга мувофиқ, эркин иқтисодий зона деганда аниқ белгиланган маъмурий чегараларга ва махсус ҳуқуқий режимга эга бўлган, мамлакат нинг ўзининг капитали ва хорижий капитални, илғор технологиялар ва зонани тезлаштирилган ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш учун зарур бўладиган бошқариш тажрибасини жалб қилиш мақсадида яратиладиган махсус ажратилган ҳудуд тушунилади. Эркин иқтисодий зона ҳудудида юридик шахслар ва фуқароларнинг (жисмоний шахсларнинг) Ўзбекистон Республикасининг қонунчилиги билан таъқиқланган фаолият турларидан ташқари ҳар қандай хўжалик, молия ва бошқа фаолият турлари билан шуғулланишига йўл қўйилади. Эркин иқтисодий зона Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг Қарори билан яратилади. Эркин иқтисодий зонанинг мақоми, шунингдек унинг амал қилиш муддати уни яратиш тўғрисидаги қарор билан белгиланади. Эркин иқтисодий зонанинг чегаралари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. 2 Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 25 апрелдаги .N 220-I «Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида» ги Қонуни 1996 йилда Ўзбекистон Республикасининг «Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида» ги Қонуни қабул қилинган2. Қонун ўзида инвесторларнинг зоналар ҳудудидаги фаолиятини амалда либераллаштиришни кўзда тутадиган ўта прогрессив ҳужжатни тақдим қилади. Шуни қайд қилиш лозимки, унда инвесторларнинг, жумладан зоналар ҳудудидаги хорижий инвесторларнинг қонуний ҳуқуқлари ва манфаатларига риоя қилинишини кафолатлаш, национализация қилишнинг ҳеч қандай шаклига йўл қўймаслик, ҳар қандай инвесторларга давлат органларининг ҳатти-ҳаракатларидан кўрилган зарарларни қоплаш каби муҳим масалалар биринчи марта ўз аксини топган. Шунингдек зонада фаолият кўрсатувчилар учун эркин нарх белгилаш ва эркин пул муомаласи (валюта режими) қонун билан мустаҳкамланган, хорижий корхоналарни рўйхатга олиш тартиби ва ҳоказолар киритилган. Мазкур Қонунга мувофиқ, эркин иқтисодий зона деганда аниқ белгиланган маъмурий чегараларга ва махсус ҳуқуқий режимга эга бўлган, мамлакат нинг ўзининг капитали ва хорижий капитални, илғор технологиялар ва зонани тезлаштирилган ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш учун зарур бўладиган бошқариш тажрибасини жалб қилиш мақсадида яратиладиган махсус ажратилган ҳудуд тушунилади. Эркин иқтисодий зона ҳудудида юридик шахслар ва фуқароларнинг (жисмоний шахсларнинг) Ўзбекистон Республикасининг қонунчилиги билан таъқиқланган фаолият турларидан ташқари ҳар қандай хўжалик, молия ва бошқа фаолият турлари билан шуғулланишига йўл қўйилади. Эркин иқтисодий зона Ўзбекистон Республикаси Ҳукуматининг Қарори билан яратилади. Эркин иқтисодий зонанинг мақоми, шунингдек унинг амал қилиш муддати уни яратиш тўғрисидаги қарор билан белгиланади. Эркин иқтисодий зонанинг чегаралари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. 2 Ўзбекистон Республикасининг 1996 йил 25 апрелдаги .N 220-I «Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида» ги Қонуни Фаолият кўрсатиш муддатини узайтириш ва эркин иқтисодий зона мақомини бекор қилиш Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори билан, зонанинг белгиланган амал қилиш муддати тугашидан камида 3 йил олдин амалга оширилади. Қонунда Ўзбекистонда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар эркин савдо зоналари, эркин ишлаб чиқариш зоналари, эокин илмий-техник зоналар ва бошқа зоналар кўринишида яратилиши мумкинлиги белгилаб қўйилган. Юридик ва жисмоний шахслар – ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг резидентларининг ҳуқуқлари ва манфаатларининг кафолатлари мустаҳкамланган. Шу нарса белгилаб қўйилганки, эркин иқтисодий зонани ривожлантириш дастури ишлаб чиқариш ва бозор инфратузилмасини яратиш, махсус ҳуқуқий режимни таъминлаш, юридик ва жисмоний шахсларнинг фаолиятини иқтисодий рағбатлантириш чораларини ўз ичига олиши лозим. Эркин иқтисодий зоналарни ривожлантириш дастурларини молиявий таъминлаш зонанинг ўзининг ресурслари ва хусусий ва бошқа манбаларнинг маблағларини жалб қилиш ҳисобидан амалга оширилади, халқародастурларга ажратиладиган маблағлар, шунингдек мазкур ҳудудни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш учун Республика бюджети ва маҳаллий бюджетлардан ажратиладиган маблағлар ҳам шу ҳисобга киради. Қонуннинг 11-14 моддаларида яратиладиган ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ҳудудида ўрнатиладиган ҳуқуқий режимнинг ўзига хос хусусиятлари, махсус божхона ва валюта режимининг фаолият кўрсатиш тартиби, шунингдек солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича имтиёзларни тақдим қилиш тартиби кўрсатилган. Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги эркин иқтисодий зоналар учун ташқи иқтисодий фаолиятнинг махсус режимини (божхона, валюта, солиқ режими ва бошқалар) ўрнатиш Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майдаги № 77-II «Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида» ги Қонунининг 28-моддасида ҳам мустаҳкамланган. Фаолият кўрсатиш муддатини узайтириш ва эркин иқтисодий зона мақомини бекор қилиш Ўзбекистон Республикаси Президентининг Қарори билан, зонанинг белгиланган амал қилиш муддати тугашидан камида 3 йил олдин амалга оширилади. Қонунда Ўзбекистонда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар эркин савдо зоналари, эркин ишлаб чиқариш зоналари, эокин илмий-техник зоналар ва бошқа зоналар кўринишида яратилиши мумкинлиги белгилаб қўйилган. Юридик ва жисмоний шахслар – ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг резидентларининг ҳуқуқлари ва манфаатларининг кафолатлари мустаҳкамланган. Шу нарса белгилаб қўйилганки, эркин иқтисодий зонани ривожлантириш дастури ишлаб чиқариш ва бозор инфратузилмасини яратиш, махсус ҳуқуқий режимни таъминлаш, юридик ва жисмоний шахсларнинг фаолиятини иқтисодий рағбатлантириш чораларини ўз ичига олиши лозим. Эркин иқтисодий зоналарни ривожлантириш дастурларини молиявий таъминлаш зонанинг ўзининг ресурслари ва хусусий ва бошқа манбаларнинг маблағларини жалб қилиш ҳисобидан амалга оширилади, халқародастурларга ажратиладиган маблағлар, шунингдек мазкур ҳудудни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш учун Республика бюджети ва маҳаллий бюджетлардан ажратиладиган маблағлар ҳам шу ҳисобга киради. Қонуннинг 11-14 моддаларида яратиладиган ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ҳудудида ўрнатиладиган ҳуқуқий режимнинг ўзига хос хусусиятлари, махсус божхона ва валюта режимининг фаолият кўрсатиш тартиби, шунингдек солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар бўйича имтиёзларни тақдим қилиш тартиби кўрсатилган. Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги эркин иқтисодий зоналар учун ташқи иқтисодий фаолиятнинг махсус режимини (божхона, валюта, солиқ режими ва бошқалар) ўрнатиш Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 26 майдаги № 77-II «Ташқи иқтисодий фаолият тўғрисида» ги Қонунининг 28-моддасида ҳам мустаҳкамланган. Эркин иқтисодий зона ўзининг мустақил бюджетига эга бўлади. Эркин иқтисодий зонани шакллантириш босқичида Республика бюджети ва маҳаллий бюджетлардан кредитлар тақдим қилиш ёки ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма объектларини тўғридан-тўғри инвестициялаш шаклида маблағларни жалб қилиш мумкин. Эркин иқтисодий зонанинг бюджети эркин иқтисодий зонанинг Маъмурий Кенгашининг тасарруфида ва бошқаруви остида бўлган ер, бинолар ва иншоотларни ижарага бериш, хизматлар кўрсатишдан келадиган даромадлар, шунингдек қонунчилик билан таъқиқланмаган бошқа даромадлардан шакллантирилади. Қонунда эркин иқтисодий зоналарни бошқариш масалаларига катта эътибор қаратилган. Махсус иқтисодий зоналарнинг фаолияти Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан ташкил қилинадиган Маъмурий Кенгаш томонидан мувофиқлаштирилади. Маъмурий Кенгашга раис бошчилик қилади. Маъмурий Кенгашнинг ваколатларига қуйидагилар киради: махсус ҳуқуқий режимга риоя қилинишини назорат қилишни амалга ошириш; эркин иқтисодий зонани ривожлантириш дастурини ишлаб чиқиш; эркин иқтисодай зонага жойлаштириш учун инвесторларни танлашни амалга ошириш; давлат бошқаруви органлари, жойлардаги давлат ҳокимияти органларининг эркин иқтисодий зонанинг фаолият кўрсатиши билан боғланадиган масалалар бўйича фаолиятини мувофиқлаштириш; эркин иқтисодий зонага инвестицияларни жалб қилиш учун қўшимча шартларни ўрнатиш; эркин иқтисодий зонанинг ҳар йиллик бюджетини кўриб чиқиш ва тасдиқлаш. Маъмурий Кенгаш шунингдек амалдаги қонунчиликка мувофиқ бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Маъмурий Кенгашнинг унинг ваколатлари доирасида қабул қилинган қарорлари эркин иқтисодий зона Эркин иқтисодий зона ўзининг мустақил бюджетига эга бўлади. Эркин иқтисодий зонани шакллантириш босқичида Республика бюджети ва маҳаллий бюджетлардан кредитлар тақдим қилиш ёки ишлаб чиқариш ва ижтимоий инфратузилма объектларини тўғридан-тўғри инвестициялаш шаклида маблағларни жалб қилиш мумкин. Эркин иқтисодий зонанинг бюджети эркин иқтисодий зонанинг Маъмурий Кенгашининг тасарруфида ва бошқаруви остида бўлган ер, бинолар ва иншоотларни ижарага бериш, хизматлар кўрсатишдан келадиган даромадлар, шунингдек қонунчилик билан таъқиқланмаган бошқа даромадлардан шакллантирилади. Қонунда эркин иқтисодий зоналарни бошқариш масалаларига катта эътибор қаратилган. Махсус иқтисодий зоналарнинг фаолияти Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан ташкил қилинадиган Маъмурий Кенгаш томонидан мувофиқлаштирилади. Маъмурий Кенгашга раис бошчилик қилади. Маъмурий Кенгашнинг ваколатларига қуйидагилар киради: махсус ҳуқуқий режимга риоя қилинишини назорат қилишни амалга ошириш; эркин иқтисодий зонани ривожлантириш дастурини ишлаб чиқиш; эркин иқтисодай зонага жойлаштириш учун инвесторларни танлашни амалга ошириш; давлат бошқаруви органлари, жойлардаги давлат ҳокимияти органларининг эркин иқтисодий зонанинг фаолият кўрсатиши билан боғланадиган масалалар бўйича фаолиятини мувофиқлаштириш; эркин иқтисодий зонага инвестицияларни жалб қилиш учун қўшимча шартларни ўрнатиш; эркин иқтисодий зонанинг ҳар йиллик бюджетини кўриб чиқиш ва тасдиқлаш. Маъмурий Кенгаш шунингдек амалдаги қонунчиликка мувофиқ бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин. Маъмурий Кенгашнинг унинг ваколатлари доирасида қабул қилинган қарорлари эркин иқтисодий зона ҳудудида хўжалик фаолиятини олиб борадиган барча иштирокчилар учун мажбурий бўлиб ҳисобланади. Эркин иқтисодий зонани оператив бошқариш органи эркин иқтисодий зонанинг Дирекцияси бўлиб ҳисобланади, у қонунчиликда белгиланган тартибда ташкил қилинади ва юридик шахс бўлиб ҳисобланади. Дирекциянинг функцияларига қуйидагилар киради: махсус ҳуқуқий режимнинг амал қилишини таъминлаш; Маъмурий Кенгаш томонидан танлаб олинган инвесторларнинг ўзларининг мажбуриятларини тегишлича бажаришини назорат қилишни амалга ошириш; эркин иқтисодий зонани ривожлантириш дастурининг амалга ошишини таъминлаш; эркин иқтисодий зона ҳудудидаги хўжалик фаолияти иштирокчиларини (юридик ва жисмоний шахсларни) рўйхатга олишни амалга ошириш; экологик ҳолатнинг яхшиланишини назорат қилиш, унингдек унинг зиммасига тарихий-маданий ёдгорликларнинг сақланиши учун жавобгарлик ҳам юкланади. Дирекция амалдаги қонунчиликка мувофиқ бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин, бироқ у қонунчиликда кўзда тутилган ҳолатлардан бошқа ҳолларда юридик важисмоний шахсларнинг оператив хўжалик, молия ва бошқа фаолиятига аралашишга ҳақли эмас. Мазкур қонуннинг мазмуни у қабул қилингандан кейин киритилган барча ўзгартиришларни ҳисобга олиш билан қайта кўриб чиқилган3. Ушбу қонунни охирги марта ўзгартириш “Навоий” эркин саноат иқтисодий зонаси яратилгандан кейин содир бўлган. Умуман олганда, қонунчиликни янгилаш уларга юқори технологияли, экспортга йўналтирилган, давлатнинг иқтисодий сиёсатининг устивор йўналишларига жавоб бера оладиган ишлаб чиқаришларни жойлаштириш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг жалб қилувчанлигини ошириш, 3 Ушбу Қонунга Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 25 апрелдаги N 482-II Қонуни, Ўзбекистон Республикасининг 2005 йил 14 февралдаги N ЎРҚ-11 Қонуни, Ўзбекистон Республикасининг 2006 йил 10 октябрдаги N ЎРҚ-59 Қонуни, Ўзбекистон Республикасининг 2009 йил 23 сентябрдаги N ЎРҚ-224 Қонунига мувофиқ ўзгартиришлар киритилган ҳудудида хўжалик фаолиятини олиб борадиган барча иштирокчилар учун мажбурий бўлиб ҳисобланади. Эркин иқтисодий зонани оператив бошқариш органи эркин иқтисодий зонанинг Дирекцияси бўлиб ҳисобланади, у қонунчиликда белгиланган тартибда ташкил қилинади ва юридик шахс бўлиб ҳисобланади. Дирекциянинг функцияларига қуйидагилар киради: махсус ҳуқуқий режимнинг амал қилишини таъминлаш; Маъмурий Кенгаш томонидан танлаб олинган инвесторларнинг ўзларининг мажбуриятларини тегишлича бажаришини назорат қилишни амалга ошириш; эркин иқтисодий зонани ривожлантириш дастурининг амалга ошишини таъминлаш; эркин иқтисодий зона ҳудудидаги хўжалик фаолияти иштирокчиларини (юридик ва жисмоний шахсларни) рўйхатга олишни амалга ошириш; экологик ҳолатнинг яхшиланишини назорат қилиш, унингдек унинг зиммасига тарихий-маданий ёдгорликларнинг сақланиши учун жавобгарлик ҳам юкланади. Дирекция амалдаги қонунчиликка мувофиқ бошқа ваколатларни ҳам амалга ошириши мумкин, бироқ у қонунчиликда кўзда тутилган ҳолатлардан бошқа ҳолларда юридик важисмоний шахсларнинг оператив хўжалик, молия ва бошқа фаолиятига аралашишга ҳақли эмас. Мазкур қонуннинг мазмуни у қабул қилингандан кейин киритилган барча ўзгартиришларни ҳисобга олиш билан қайта кўриб чиқилган3. Ушбу қонунни охирги марта ўзгартириш “Навоий” эркин саноат иқтисодий зонаси яратилгандан кейин содир бўлган. Умуман олганда, қонунчиликни янгилаш уларга юқори технологияли, экспортга йўналтирилган, давлатнинг иқтисодий сиёсатининг устивор йўналишларига жавоб бера оладиган ишлаб чиқаришларни жойлаштириш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг жалб қилувчанлигини ошириш, 3 Ушбу Қонунга Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 25 апрелдаги N 482-II Қонуни, Ўзбекистон Республикасининг 2005 йил 14 февралдаги N ЎРҚ-11 Қонуни, Ўзбекистон Республикасининг 2006 йил 10 октябрдаги N ЎРҚ-59 Қонуни, Ўзбекистон Республикасининг 2009 йил 23 сентябрдаги N ЎРҚ-224 Қонунига мувофиқ ўзгартиришлар киритилган ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратиш ва уларнинг фаолият кўрсатиш тартибини регламентлаш, бу зоналарнинг фаолият кўрсатиш муддатларини белгилаш, давлат органларининг функциялари ва ваколатларини белгилаш, иштирокчиларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини белгилаш, қонунчилик ўзгарганда инвесторларга кафолатларни тақдим қиладиган меъёрларни кучайтириш, шунингдек кафолатларни тақдим қилиш муддатларини оширишга йўналтирилган. «Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида» ги Қонунга киритилган қўшимчалар ва ўзгартиришлар Ўзбекистон иқтисодиёти тармоқларининг келгусида янада ривожланишини қўллаб-қувватлаши ва таъминлаши, тадбиркорлик фаолияти ва инвестициялар, технологиялар ва замонавий менежмент услубларини жалб қилишнинг самарадорлигини оширишга хизмат қилиши, шунингдек мамлакатда янги юқори самарали ва рақобатбардош ишлаб чиқаришларни яратишга хизмат қилиши лозим. 2.1-расм. Ўзбекистон Республикасида мавжуд ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА. Эркин иқтисодий зоналарнинг фаолиятининг самарадорлигини ошириш учун қонунчиликдаги “оқ доғ” ларни аниқлаш ва инвестицион муҳитни яхшилаш учун зарурий чораларни кўриш мақсадида корхоналарнинг фаолиятини ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратиш ва уларнинг фаолият кўрсатиш тартибини регламентлаш, бу зоналарнинг фаолият кўрсатиш муддатларини белгилаш, давлат органларининг функциялари ва ваколатларини белгилаш, иштирокчиларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятларини белгилаш, қонунчилик ўзгарганда инвесторларга кафолатларни тақдим қиладиган меъёрларни кучайтириш, шунингдек кафолатларни тақдим қилиш муддатларини оширишга йўналтирилган. «Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида» ги Қонунга киритилган қўшимчалар ва ўзгартиришлар Ўзбекистон иқтисодиёти тармоқларининг келгусида янада ривожланишини қўллаб-қувватлаши ва таъминлаши, тадбиркорлик фаолияти ва инвестициялар, технологиялар ва замонавий менежмент услубларини жалб қилишнинг самарадорлигини оширишга хизмат қилиши, шунингдек мамлакатда янги юқори самарали ва рақобатбардош ишлаб чиқаришларни яратишга хизмат қилиши лозим. 2.1-расм. Ўзбекистон Республикасида мавжуд ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА. Эркин иқтисодий зоналарнинг фаолиятининг самарадорлигини ошириш учун қонунчиликдаги “оқ доғ” ларни аниқлаш ва инвестицион муҳитни яхшилаш учун зарурий чораларни кўриш мақсадида корхоналарнинг фаолиятини доимий мониторинглаш катта аҳамиятга эга бўлади. Бироқ, инвестицияларни рағбатлантириш учун мумки қадар яхши қонунчиликни қабул қилишга интилиш зарурлигига қарамасдан, мукаммал деб ҳисобланадиган миллий қонунчилик ҳам инвесторларнинг эҳтиёжларини қаноатлантириш учун ҳар доим ҳам етарли бўлавермайди. Жаҳон амалиёти тажрибасига кўра, қонунчилик амалда қандай қўлланилаётганлиги ҳам инвесторларни жуда қизиқтиради. Бу жиҳатдан, қонунларнинг амалиётда тегишлича бажарилиши, ҳокимият органларининг уларга қатъий риоя қилиши инвестицион сиёсатни олиб боришда уларнинг муҳимлигига етарлича баҳо бермаслик мумкин бўлмаган омиллардан бири бўлиб ҳисобланади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги қонунчиликни унификациялаш ва соддалаштириш муҳим жиҳат бўлиб ҳисобланади. Масалан, ҳозирги кунда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолияти ҳар бир масала – божхона режими, солиқ режими, валюта режими, инвесторларни танлаш ва рўйхатга олиш, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини ташкил қилиш ва ҳоказолар бўйича алоҳида бир қатор қонун ости ҳужжатлари билан тартибга солинади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларда фаолият олиб боришнинг умумий шартларини тартибга соладиган барча тегишли қонун ости ҳужжатларининг қоидаларини битта Қонунга тўплаш, масалан, эркин иқтисодий зоналар тўғрисидаги Қонунни қўшимча ишлаб чиқиш йўли билан тўплаш ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг яратилиши ва фаолият кўрсатиши шартларини тушунишни осонлаштиради. Бундай ҳолда конкрет ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратишга тегишли бўлган меъёрий ҳужжатларда конкрет ҳудудда фаолият кўрсатиш шартларидаги фарқларни кўрсатиш етарли бўлиши мумкин. 2. Фаолият кўрсатишининг қонунчилик асосларини такомиллаштириш. Бугунги кунда, масалан, махсус саноат зоналарининг мақоми аниқ эмас – Ўзбекистонда ҳудудларнинг ушбу категорияси учун умумий бўлган қонунчилик йўқ. 1996 йилдаги №220-I «Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни бор-йўғи эркин иқтисодий зоналарнинг доимий мониторинглаш катта аҳамиятга эга бўлади. Бироқ, инвестицияларни рағбатлантириш учун мумки қадар яхши қонунчиликни қабул қилишга интилиш зарурлигига қарамасдан, мукаммал деб ҳисобланадиган миллий қонунчилик ҳам инвесторларнинг эҳтиёжларини қаноатлантириш учун ҳар доим ҳам етарли бўлавермайди. Жаҳон амалиёти тажрибасига кўра, қонунчилик амалда қандай қўлланилаётганлиги ҳам инвесторларни жуда қизиқтиради. Бу жиҳатдан, қонунларнинг амалиётда тегишлича бажарилиши, ҳокимият органларининг уларга қатъий риоя қилиши инвестицион сиёсатни олиб боришда уларнинг муҳимлигига етарлича баҳо бермаслик мумкин бўлмаган омиллардан бири бўлиб ҳисобланади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги қонунчиликни унификациялаш ва соддалаштириш муҳим жиҳат бўлиб ҳисобланади. Масалан, ҳозирги кунда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолияти ҳар бир масала – божхона режими, солиқ режими, валюта режими, инвесторларни танлаш ва рўйхатга олиш, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини ташкил қилиш ва ҳоказолар бўйича алоҳида бир қатор қонун ости ҳужжатлари билан тартибга солинади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларда фаолият олиб боришнинг умумий шартларини тартибга соладиган барча тегишли қонун ости ҳужжатларининг қоидаларини битта Қонунга тўплаш, масалан, эркин иқтисодий зоналар тўғрисидаги Қонунни қўшимча ишлаб чиқиш йўли билан тўплаш ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг яратилиши ва фаолият кўрсатиши шартларини тушунишни осонлаштиради. Бундай ҳолда конкрет ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратишга тегишли бўлган меъёрий ҳужжатларда конкрет ҳудудда фаолият кўрсатиш шартларидаги фарқларни кўрсатиш етарли бўлиши мумкин. 2. Фаолият кўрсатишининг қонунчилик асосларини такомиллаштириш. Бугунги кунда, масалан, махсус саноат зоналарининг мақоми аниқ эмас – Ўзбекистонда ҳудудларнинг ушбу категорияси учун умумий бўлган қонунчилик йўқ. 1996 йилдаги №220-I «Эркин иқтисодий зоналар тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси Қонуни бор-йўғи эркин иқтисодий зоналарнинг фаолиятини тартибга солади. Дунё амалиётида кўпинча «махсус иқтисодий зона», «эркин иқтисодий зона» ва «махсус ажратилган иқтисодий зона» тушунчалари тенглаштирилади, бироқ баъзи бир тадқиқотчилар бу тушунчалар ўртасидаги фарқларни ҳам ажратади. Бугунги кунда Ўзбекистонда бу тушунчалар қонунчилик даражасида тенглаштирилмаган, шунингдек махсус иқтисодий зоналар эркин иқтисодий зоналарнинг типларидан бири сифатида ажратилмаган ҳам. Мазкур тадқиқотда, умуман Ўзбекистондаги эркин иқтисодий зоналар тўғрисидаги материалларнинг аксариятида ҳам махсус саноат зоналарига эркин иқтисодий зоналар сифатида қаралади, бироқ “Навоий” ЭСИЗ, “Ангрен” ва “Жиззах” МСЗ ларнинг ҳуқуқий режими бир-биридан анчагина фарқ қилади: МСЗ да божхона тўловлари бўйича имтиёзлар фақатгина Ҳукумат томонидан тасдиқланган лойиҳалар рўйхати бўйича амал қилади, “Навоий” ЭСИЗ да эса ЭСИЗ тўғрисидаги Низом ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги Қонунга мувофиқ махсус божхона режими амал қилида, у ЭСИЗ нинг барча иштирокчилари учун мўлжалланган имтиёзларни ҳам, ЭСИЗ ҳудудига товарларни олиб кириш/олиб чиқиш божхона процедураларини тартибга солишни ҳам ўз ичига олади. Хорижий инвестициялар тўғрисидаги Қонуннинг 22-моддаси ва хорижий инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоялашни кафолатлаш тўғрисидаги Қонуннинг 12-моддасида шу нарса мустаҳкамлаб қўйилганки, ушбу Қонуннинг ҳолатлари билан қонунчиликнинг бошқа ҳужжатлари ёки Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларининг қоидалари қандайдир бир тарзда бир-бирига мувофиқ келмаган тақдирда хорижий инвесторлар учун кўпроқ қулай бўлган қоидалар устиворликка эга бўлади. Эркин иқтисодий зоналарнинг фаолиятини тартибга солиш бўйича қонунчиликда бир-бирига зид қоидаларни қўллашнинг бундай тартибига барҳам бериш лозим бўлади. Бундан ташқари, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудида фаолиятни фақатгина хорижий инвесторлар эмас, балки мамлакатнинг ўзидаги инвесторлар ҳам амалга ошириши мумкинлиги сабабли, хорижий инвестицияларни ҳимоялашнинг амалдаги кафолатларини фаолиятини тартибга солади. Дунё амалиётида кўпинча «махсус иқтисодий зона», «эркин иқтисодий зона» ва «махсус ажратилган иқтисодий зона» тушунчалари тенглаштирилади, бироқ баъзи бир тадқиқотчилар бу тушунчалар ўртасидаги фарқларни ҳам ажратади. Бугунги кунда Ўзбекистонда бу тушунчалар қонунчилик даражасида тенглаштирилмаган, шунингдек махсус иқтисодий зоналар эркин иқтисодий зоналарнинг типларидан бири сифатида ажратилмаган ҳам. Мазкур тадқиқотда, умуман Ўзбекистондаги эркин иқтисодий зоналар тўғрисидаги материалларнинг аксариятида ҳам махсус саноат зоналарига эркин иқтисодий зоналар сифатида қаралади, бироқ “Навоий” ЭСИЗ, “Ангрен” ва “Жиззах” МСЗ ларнинг ҳуқуқий режими бир-биридан анчагина фарқ қилади: МСЗ да божхона тўловлари бўйича имтиёзлар фақатгина Ҳукумат томонидан тасдиқланган лойиҳалар рўйхати бўйича амал қилади, “Навоий” ЭСИЗ да эса ЭСИЗ тўғрисидаги Низом ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги Қонунга мувофиқ махсус божхона режими амал қилида, у ЭСИЗ нинг барча иштирокчилари учун мўлжалланган имтиёзларни ҳам, ЭСИЗ ҳудудига товарларни олиб кириш/олиб чиқиш божхона процедураларини тартибга солишни ҳам ўз ичига олади. Хорижий инвестициялар тўғрисидаги Қонуннинг 22-моддаси ва хорижий инвесторларнинг ҳуқуқларини ҳимоялашни кафолатлаш тўғрисидаги Қонуннинг 12-моддасида шу нарса мустаҳкамлаб қўйилганки, ушбу Қонуннинг ҳолатлари билан қонунчиликнинг бошқа ҳужжатлари ёки Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларининг қоидалари қандайдир бир тарзда бир-бирига мувофиқ келмаган тақдирда хорижий инвесторлар учун кўпроқ қулай бўлган қоидалар устиворликка эга бўлади. Эркин иқтисодий зоналарнинг фаолиятини тартибга солиш бўйича қонунчиликда бир-бирига зид қоидаларни қўллашнинг бундай тартибига барҳам бериш лозим бўлади. Бундан ташқари, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудида фаолиятни фақатгина хорижий инвесторлар эмас, балки мамлакатнинг ўзидаги инвесторлар ҳам амалга ошириши мумкинлиги сабабли, хорижий инвестицияларни ҳимоялашнинг амалдаги кафолатларини тегишли ўзгартиришларни киритиш билан мамлакатнинг ўзининг инвестицияларига нисбатан ҳам қўллаш таклиф қилинади. Масалан, қонунчиликнинг барқарорлигини кафолатлаш, мулкни ҳимоя қилишни кафолатлаш, зиддиятлар рўй берган тақдирда кўпроқ қулай қонунчиликни қўллаш ва ҳоказолар. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги Қонуннинг 4-моддасида ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини тўхтатиш фақатгина иккита ҳолатда мумкин бўлиши кўзда тутилган: уни яратиш тўғрисидани қарор билан белгиланган муддат тугаганда ёки уни яратиш тўғрисидаги қарорда кўзда тутилган вазифалар бажарилмаган ва мақсадларга эришилмаган тақдирда. Шу билан биргаликда “Навоий” ЭСИЗ, “Ангрен” ва “Жиззах” МСЗ лар тўғрисидаги Низомларда кўрсатилган зоналар миллий-хавфсизлик нуқтаи- назаридан келиб чиқиш билан ҳам ёпилиши мумкинлиги кўрсатилган, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги Қонунда эса бу нарса кўзда тутилмаган. Бу фарқни ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги Қонунга миллий хавфсизлик тўғрисидаги пунктни киритиш билан бартараф қилиш мумкин, акс ҳолда Ўзбекистон Республикаси Президентининг зонанинг фаолиятини тўхтатиш тўғрисидаги Қарори Қонун устиворлиги туфайли ҳаққоний бўлмайди. Бунинг устига, умуман Ўзбекистон қонунчилигида унинг таъсир сферасига тушадиган масалаларга мисоллар келтириш билан (масалан, миллий мудофаа, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, одамнинг ҳаёти ва саломатлигини ҳимоя қилиш, маданий меросни муҳофаза қилиш ва бошқалар) миллий хавфсизликни таъминлаш тўғрисидаги пунктларни аниқлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Бундан ташқари, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг ёпилишига олиб келиши мумкин бўлган бошқа бир сабаб – “уни яратиш тўғрисидаги қарорда кўзда тутилган вазифаларнинг бажарилмаганлаги ва мақсадларга эришилмаганлиги” деганда нимани тушуниш лозимлиги аниқ эмас. Бу ўринда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг мақсадларига эришиш ва қўйилган вазифаларнинг бажарилганлигини аниқлаш критерийларини кўрсатиш зарур тегишли ўзгартиришларни киритиш билан мамлакатнинг ўзининг инвестицияларига нисбатан ҳам қўллаш таклиф қилинади. Масалан, қонунчиликнинг барқарорлигини кафолатлаш, мулкни ҳимоя қилишни кафолатлаш, зиддиятлар рўй берган тақдирда кўпроқ қулай қонунчиликни қўллаш ва ҳоказолар. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги Қонуннинг 4-моддасида ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини тўхтатиш фақатгина иккита ҳолатда мумкин бўлиши кўзда тутилган: уни яратиш тўғрисидани қарор билан белгиланган муддат тугаганда ёки уни яратиш тўғрисидаги қарорда кўзда тутилган вазифалар бажарилмаган ва мақсадларга эришилмаган тақдирда. Шу билан биргаликда “Навоий” ЭСИЗ, “Ангрен” ва “Жиззах” МСЗ лар тўғрисидаги Низомларда кўрсатилган зоналар миллий-хавфсизлик нуқтаи- назаридан келиб чиқиш билан ҳам ёпилиши мумкинлиги кўрсатилган, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги Қонунда эса бу нарса кўзда тутилмаган. Бу фарқни ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги Қонунга миллий хавфсизлик тўғрисидаги пунктни киритиш билан бартараф қилиш мумкин, акс ҳолда Ўзбекистон Республикаси Президентининг зонанинг фаолиятини тўхтатиш тўғрисидаги Қарори Қонун устиворлиги туфайли ҳаққоний бўлмайди. Бунинг устига, умуман Ўзбекистон қонунчилигида унинг таъсир сферасига тушадиган масалаларга мисоллар келтириш билан (масалан, миллий мудофаа, атроф-муҳитни муҳофаза қилиш, одамнинг ҳаёти ва саломатлигини ҳимоя қилиш, маданий меросни муҳофаза қилиш ва бошқалар) миллий хавфсизликни таъминлаш тўғрисидаги пунктларни аниқлаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Бундан ташқари, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг ёпилишига олиб келиши мумкин бўлган бошқа бир сабаб – “уни яратиш тўғрисидаги қарорда кўзда тутилган вазифаларнинг бажарилмаганлаги ва мақсадларга эришилмаганлиги” деганда нимани тушуниш лозимлиги аниқ эмас. Бу ўринда ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг мақсадларига эришиш ва қўйилган вазифаларнинг бажарилганлигини аниқлаш критерийларини кўрсатиш зарур бўлади. Бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятини кўпроқ шаффоф режалаштириш – маълум бир давр учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятининг конкрет мақсад кўрсаткичларини (маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмлари, киритилган инвестициялар ҳажми, савдо баланси ва ҳоказолар) аниқлаш зарурлигини англатади. Бу моментларни ойдинлаштириш ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги қонунчиликни такомиллаштиришнинг яна бир манбасига айланиши мумкин. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги қонунчиликни такомиллаштириш сферасидаги яна бир йўналиш хорижий инвесторларга ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларга инвестиция қилишнинг жорий шартлари ва имкониятлари, миллий қонунчиликнинг қоидалари тўғрисидаги маълумотларни етказиш чораларини кўриш бўлиб ҳисобланади. Хусусан, хорижий инвесторлар ва хорижий инвестицияларга эга бўлган корхоналарнинг фаолияти, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА да фаолият кўрсатиш шартлари ва хорижий инвесторларга алоқадор бўлган бошқа масалалар – божхона тартиби, солиққа тортиш тартиби, молиявий тартибга солиш, келишмовчиликларни ҳал қилиш ва ҳоказоларни тартибга солувчи меъёрий- ҳуқуқий ҳужжатлар пакетини инглиз тилига (ва/ёки асосий инвестор мамлакатларнинг тилларига) расмий равишда таржима қилиш тавсия қилинади. Бу ҳужжатлар пакетини доимий равишда янгилаш ва Интернет тармоғида эълон қилиш зарур бўлади. Шунингдек Ўзбекистоннинг хориждаги элчихоналари ва бошқа ваколатхоналарининг потенциал хорижий инвесторларга Ўзбекистондаги иш муҳити тўғрисидаги долзарб маълумотларни етказиш борасидаги ишларини фаоллаштириш лозим бўлади. Шунингдек хорижий инвесторларнинг ҳуқуқлари бўйича вакил (инвестицион омбудсмен) ёрдамида ёки мустақил орган сифатида ёки Ўзинфоинвест раҳбарлиги остида хорижий инвесторларнинг шикоятларини кўриб чиқиш механизмини жорий қилиш ҳам долзарб бўлиб ҳисобланади. Бу механизм фақатгина маҳаллий шароитларга мослашишда баъзи бир муаммоларни бошдан кечираётган хорижий инвесторларга ёрдам бериб қолмасдан, балки бўлади. Бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятини кўпроқ шаффоф режалаштириш – маълум бир давр учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятининг конкрет мақсад кўрсаткичларини (маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмлари, киритилган инвестициялар ҳажми, савдо баланси ва ҳоказолар) аниқлаш зарурлигини англатади. Бу моментларни ойдинлаштириш ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги қонунчиликни такомиллаштиришнинг яна бир манбасига айланиши мумкин. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар тўғрисидаги қонунчиликни такомиллаштириш сферасидаги яна бир йўналиш хорижий инвесторларга ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларга инвестиция қилишнинг жорий шартлари ва имкониятлари, миллий қонунчиликнинг қоидалари тўғрисидаги маълумотларни етказиш чораларини кўриш бўлиб ҳисобланади. Хусусан, хорижий инвесторлар ва хорижий инвестицияларга эга бўлган корхоналарнинг фаолияти, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА да фаолият кўрсатиш шартлари ва хорижий инвесторларга алоқадор бўлган бошқа масалалар – божхона тартиби, солиққа тортиш тартиби, молиявий тартибга солиш, келишмовчиликларни ҳал қилиш ва ҳоказоларни тартибга солувчи меъёрий- ҳуқуқий ҳужжатлар пакетини инглиз тилига (ва/ёки асосий инвестор мамлакатларнинг тилларига) расмий равишда таржима қилиш тавсия қилинади. Бу ҳужжатлар пакетини доимий равишда янгилаш ва Интернет тармоғида эълон қилиш зарур бўлади. Шунингдек Ўзбекистоннинг хориждаги элчихоналари ва бошқа ваколатхоналарининг потенциал хорижий инвесторларга Ўзбекистондаги иш муҳити тўғрисидаги долзарб маълумотларни етказиш борасидаги ишларини фаоллаштириш лозим бўлади. Шунингдек хорижий инвесторларнинг ҳуқуқлари бўйича вакил (инвестицион омбудсмен) ёрдамида ёки мустақил орган сифатида ёки Ўзинфоинвест раҳбарлиги остида хорижий инвесторларнинг шикоятларини кўриб чиқиш механизмини жорий қилиш ҳам долзарб бўлиб ҳисобланади. Бу механизм фақатгина маҳаллий шароитларга мослашишда баъзи бир муаммоларни бошдан кечираётган хорижий инвесторларга ёрдам бериб қолмасдан, балки хорижий инвесторлар билан тегишли давлат органлари ўртасидаги ўзаро ҳаракатларнинг самарадорлигининг ортишига ҳам кўмаклашади. Инвестицион омбудсмен хорижликлар дуч келаётган маиший қийинчиликларни аниқлашга кўпроқ эътибор қаратиши ва Ҳукуматларга тегишли таклифлар билан чиқиши мумкин, бу умуман Ўзбекистонда ва хусусан ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларда бизнес-муҳитни яхшилаш бўйича саъй-ҳаракатларнинг самарадорлигини оширган бўларди. Товарларни қайта ишлаш ва кейинчалик ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА га олиб кириш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудидан олиб чиқиш ёки товарларни қайта ишлаш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудига олиб кириш ва кейинчалик ундан мамлакатнинг бошқа ҳудудига олиб чиқиш имкониятларини, ишлаб чиқариш жараёнларини аутсорсинглаш ва бунда божхона, солиқ ва бошқа турдаги имтиёзларни қўллаш шартларини кўпроқ аниқ тарзда аниқлаш ҳам ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятини яхшилашга кўмаклашади ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудидаги корхоналар билан унинг ташқарисида жойлашган корхоналар ўртасида ишлаб чиқариш алоқаларининг мустаҳкамланишига хизмат қилади. Шунингдек хорижий инвесторларнинг ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудида мулки тўғрисидаги масала – хорижий инвесторлар томонидан қурилган бинолар ва бошқа асосий фондларнинг ҳуқуқий мақоми ва ҳоказоларга ҳам ойдинлик киритиш лозим бўлади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратишнинг жаҳон амалиёти шундан гувоҳлик берадики, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар муваффақиятли фаолият кўрсатиши учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА учун ҳудудни аниқлаш, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА га жойлаштириш учун ишлаб чиқариш турларини аниқлаш жараёнида маҳаллий ҳокимият органлари фаол иштирок этишлари лозим. Масалан, бир қатор мамлакатларнинг қонунчилигида (Жанубий Корея, Хитой, Малайзия, МДҲ мамлакатлари) маҳаллий ҳокимият органлари ўзларининг маъмурий ҳудудлари доирасида ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА хорижий инвесторлар билан тегишли давлат органлари ўртасидаги ўзаро ҳаракатларнинг самарадорлигининг ортишига ҳам кўмаклашади. Инвестицион омбудсмен хорижликлар дуч келаётган маиший қийинчиликларни аниқлашга кўпроқ эътибор қаратиши ва Ҳукуматларга тегишли таклифлар билан чиқиши мумкин, бу умуман Ўзбекистонда ва хусусан ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНАларда бизнес-муҳитни яхшилаш бўйича саъй-ҳаракатларнинг самарадорлигини оширган бўларди. Товарларни қайта ишлаш ва кейинчалик ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА га олиб кириш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудидан олиб чиқиш ёки товарларни қайта ишлаш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудига олиб кириш ва кейинчалик ундан мамлакатнинг бошқа ҳудудига олиб чиқиш имкониятларини, ишлаб чиқариш жараёнларини аутсорсинглаш ва бунда божхона, солиқ ва бошқа турдаги имтиёзларни қўллаш шартларини кўпроқ аниқ тарзда аниқлаш ҳам ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятини яхшилашга кўмаклашади ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудидаги корхоналар билан унинг ташқарисида жойлашган корхоналар ўртасида ишлаб чиқариш алоқаларининг мустаҳкамланишига хизмат қилади. Шунингдек хорижий инвесторларнинг ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудида мулки тўғрисидаги масала – хорижий инвесторлар томонидан қурилган бинолар ва бошқа асосий фондларнинг ҳуқуқий мақоми ва ҳоказоларга ҳам ойдинлик киритиш лозим бўлади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратишнинг жаҳон амалиёти шундан гувоҳлик берадики, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА лар муваффақиятли фаолият кўрсатиши учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА учун ҳудудни аниқлаш, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА га жойлаштириш учун ишлаб чиқариш турларини аниқлаш жараёнида маҳаллий ҳокимият органлари фаол иштирок этишлари лозим. Масалан, бир қатор мамлакатларнинг қонунчилигида (Жанубий Корея, Хитой, Малайзия, МДҲ мамлакатлари) маҳаллий ҳокимият органлари ўзларининг маъмурий ҳудудлари доирасида ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни яратишга ариза бериш ҳуқуқига эга эканлиги кўрсатилган. Бунда улар қуйидаги ҳужжатларни тақдим қилишлари лозим бўлади: 3.Махсус иқтисодий зонани яратиш зарурлигини иқтисодий асослаш. Махсус иқтисодий зонанинг тегишли ҳудудининг иқтисодий, ижтимоий ва экологик муҳитининг, моддий ресурслар ва меҳнат ресурслари, коммуникациялар тўғрисидаги маълумотларнинг ва бошқа инфратузилмалар билан таъминлаш имкониятларининг таҳлили; Яратиш таклиф қилинаётган махсус иқтисодий зона тўғрисидаги Низомнинг лойиҳаси; Махсус иқтисодий зонада амалга ошириладиган фаолият турлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари; Махсус иқтисодий зонанинг ҳудудий чегаралари ва ҳудуднинг планининг аниқ тасвирланиши, яратиш таклиф қилинаётган махсус иқтисодий зонада жойлашган ерларнинг таркиби тўғрисида маълумотлар, ер участкаларининг эгалари ва ердан фойдаланувчиларнинг рўйхати; Эркин иқтисодий зонани яратиш бўйича тадбирлар режаси. Ҳақиқатан ҳам, маҳаллий ҳокимият органлари, қоидага кўра, ўзининг минтақасининг потенциалини яхши билади ва бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА учун ҳудудни кўпроқ самарали дастлабки танлашга ёрдам беради. Жаҳон тажрибаси шундан гувоҳлик берадики, зонанинг автоном хўжалик ҳисобидаги бирлик сифатидаги бюджетини ва солиқ сиёсатини, унинг бутун иқтисодий фаолиятини шакллантириш унинг ўзининг бюджетига асосланиши лозим, унинг ўзининг бюджети унинг ҳудудида жойлашган корхоналар ва ташкилотлар ёки унинг ҳудудида жойлашган ёки яшайдиган хусусий шахслардан ундириладиган солиқ тушумларининг бир қисми, қисман – божхона йиғимлари, шунингдек зона маъмуриятининг ўзининг тадбиркорлик фаолиятидан (агар амалга оширилса) шакллантирилади. Эркин иқтисодий зоналарнинг инфратузилмасини ривожлантириш ва бошқа мақсадлар учун зарур бўладиган давлат бюджети маблағлари унга, қоидага кўра, “еб кетарга” эмас, узоқ муддатли кредит шартларида тақдим қилинади. Эркин иқтисодий ларни яратишга ариза бериш ҳуқуқига эга эканлиги кўрсатилган. Бунда улар қуйидаги ҳужжатларни тақдим қилишлари лозим бўлади: 3.Махсус иқтисодий зонани яратиш зарурлигини иқтисодий асослаш. Махсус иқтисодий зонанинг тегишли ҳудудининг иқтисодий, ижтимоий ва экологик муҳитининг, моддий ресурслар ва меҳнат ресурслари, коммуникациялар тўғрисидаги маълумотларнинг ва бошқа инфратузилмалар билан таъминлаш имкониятларининг таҳлили; Яратиш таклиф қилинаётган махсус иқтисодий зона тўғрисидаги Низомнинг лойиҳаси; Махсус иқтисодий зонада амалга ошириладиган фаолият турлари ва уларнинг ўзига хос хусусиятлари; Махсус иқтисодий зонанинг ҳудудий чегаралари ва ҳудуднинг планининг аниқ тасвирланиши, яратиш таклиф қилинаётган махсус иқтисодий зонада жойлашган ерларнинг таркиби тўғрисида маълумотлар, ер участкаларининг эгалари ва ердан фойдаланувчиларнинг рўйхати; Эркин иқтисодий зонани яратиш бўйича тадбирлар режаси. Ҳақиқатан ҳам, маҳаллий ҳокимият органлари, қоидага кўра, ўзининг минтақасининг потенциалини яхши билади ва бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА учун ҳудудни кўпроқ самарали дастлабки танлашга ёрдам беради. Жаҳон тажрибаси шундан гувоҳлик берадики, зонанинг автоном хўжалик ҳисобидаги бирлик сифатидаги бюджетини ва солиқ сиёсатини, унинг бутун иқтисодий фаолиятини шакллантириш унинг ўзининг бюджетига асосланиши лозим, унинг ўзининг бюджети унинг ҳудудида жойлашган корхоналар ва ташкилотлар ёки унинг ҳудудида жойлашган ёки яшайдиган хусусий шахслардан ундириладиган солиқ тушумларининг бир қисми, қисман – божхона йиғимлари, шунингдек зона маъмуриятининг ўзининг тадбиркорлик фаолиятидан (агар амалга оширилса) шакллантирилади. Эркин иқтисодий зоналарнинг инфратузилмасини ривожлантириш ва бошқа мақсадлар учун зарур бўладиган давлат бюджети маблағлари унга, қоидага кўра, “еб кетарга” эмас, узоқ муддатли кредит шартларида тақдим қилинади. Эркин иқтисодий зона ҳудудида жойлашган корхоналарнинг давлат бюджети билан барча молиявий муносабатлари маъмурият ва зонанинг ўзининг бюджети орқали амалга оширилади, бу унинг иқтисодий фаолиятининг муҳим омили ва унинг ҳудудида хўжалик фаолиятини самарали бошқаришнинг муҳим шарти бўлиб ҳисобланади. Эркин иқтисодий зоналарнинг фаолиятини молиявий таъминлашнинг асосига ўз-ўзини маблағ билан таъминлаш ва ўз-ўзини оқлаш тамойили қўйилган. Эркин иқтисодий зоналарнинг тўлиқ ўзини оқлаши 5-7 йилдан кейин содир бўлади, бу давр мобайнида инфратузилмага инвестициялар амалга оширилади, базавий саноат потенциали ёйилади ва ўзлаштирилади. Молиялаштириш манбаи провинциянинг бюджети ва марказий бюджет билан муносабатларнинг ўзгариши бўлиб ҳисобланади, Бу деганда ушбу даврда фойда солиғи ва валюта ажратмалари берилган эркин иқтисодий зонанинг бюджетига йўналтирилиши назарда тутилади. Эркин иқтисодий зонанинг алоҳида дастурларини молиялаштиришга минтақа бюджетининг маблағлари, шунингдек узоқ муддатли банк кредитлари, кейинчалик мамлакатнинг ўзининг ва хорижий акциялар ва облигацияларнинг эмиссиялари жалб қилиниши мумкин. Эркин иқтисодий зонани солиққа тортиш тартиби ва давлат бюджетига тўланадиган солиқлар ва тўловлар ставкаларининг даражаси ҳар бир конкрет ҳолатда унинг ихтисослашуви ва моддий-техник таъминотнинг бошқа омилларидан келиб чиқиш билан белгиланиши мумкин. Эркин иқтисодий зона доирасида, шубҳасиз, хорижий капитал қўйилмалар учун хўжалик фаолиятининг соҳалари бўйича дифференциалланган солиқ ставкалари орқали амалга ошириладиган тармоқ устиворликлари амал қилиши лозим. Бунда капитални қўйиш шартлари нафақат капитални экспорт қиладиган мамлакатдагига қараганда фойдалироқ бўлиши, балки бу мамлакатнинг яқинида жойлашган – хорижий инвестицияларнинг реципиентлари сифатида рақобат қилиши мумкин бўлган мамлакатлар ва минтақаларга қараганда мумкин қадар қулай бўлиши ҳам лозим. зона ҳудудида жойлашган корхоналарнинг давлат бюджети билан барча молиявий муносабатлари маъмурият ва зонанинг ўзининг бюджети орқали амалга оширилади, бу унинг иқтисодий фаолиятининг муҳим омили ва унинг ҳудудида хўжалик фаолиятини самарали бошқаришнинг муҳим шарти бўлиб ҳисобланади. Эркин иқтисодий зоналарнинг фаолиятини молиявий таъминлашнинг асосига ўз-ўзини маблағ билан таъминлаш ва ўз-ўзини оқлаш тамойили қўйилган. Эркин иқтисодий зоналарнинг тўлиқ ўзини оқлаши 5-7 йилдан кейин содир бўлади, бу давр мобайнида инфратузилмага инвестициялар амалга оширилади, базавий саноат потенциали ёйилади ва ўзлаштирилади. Молиялаштириш манбаи провинциянинг бюджети ва марказий бюджет билан муносабатларнинг ўзгариши бўлиб ҳисобланади, Бу деганда ушбу даврда фойда солиғи ва валюта ажратмалари берилган эркин иқтисодий зонанинг бюджетига йўналтирилиши назарда тутилади. Эркин иқтисодий зонанинг алоҳида дастурларини молиялаштиришга минтақа бюджетининг маблағлари, шунингдек узоқ муддатли банк кредитлари, кейинчалик мамлакатнинг ўзининг ва хорижий акциялар ва облигацияларнинг эмиссиялари жалб қилиниши мумкин. Эркин иқтисодий зонани солиққа тортиш тартиби ва давлат бюджетига тўланадиган солиқлар ва тўловлар ставкаларининг даражаси ҳар бир конкрет ҳолатда унинг ихтисослашуви ва моддий-техник таъминотнинг бошқа омилларидан келиб чиқиш билан белгиланиши мумкин. Эркин иқтисодий зона доирасида, шубҳасиз, хорижий капитал қўйилмалар учун хўжалик фаолиятининг соҳалари бўйича дифференциалланган солиқ ставкалари орқали амалга ошириладиган тармоқ устиворликлари амал қилиши лозим. Бунда капитални қўйиш шартлари нафақат капитални экспорт қиладиган мамлакатдагига қараганда фойдалироқ бўлиши, балки бу мамлакатнинг яқинида жойлашган – хорижий инвестицияларнинг реципиентлари сифатида рақобат қилиши мумкин бўлган мамлакатлар ва минтақаларга қараганда мумкин қадар қулай бўлиши ҳам лозим. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг самарали фаолият кўрсатиши жойлаштириладиган ишлаб чиқаришларнинг ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратишда билдирилган мақсадларга қатъий мос келишидан иборат бўлади, бу инвесторларни танлаб олишда мос келувчи конкрет талабларни қўйишни талаб қилади. Масалан, агар ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратишдан мақсад экспорт фаолиятини ривожлантириш бўлиб ҳисобланса, у ҳолда экспорт тушуми билан корхоналардаги бутун ишлаб чиқариш ҳажмига импорт хомашё ва бутловчиларни сотиб олиш харажатларини қоплаш коэффициенти 1 дан ошиқ бўлишини қатъий назорат қилиш зарур бўлади. Шунингдек халқаро қонунчиликнинг ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятига тегишли бўладиган турли талабларини ҳам ҳисобга олиш зарур бўлади. Масалан, Киот Конвенциясининг № 19 стандартида миллий қонунчилик ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг ҳудудидан мамлакатнинг божхона ҳудудига олиб чиқилган товарларга импорт ставкалари ва солиқларни қўллаш моментини аниқ ҳисобга олиши лозимлиги белгилаб қўйилган. Хомашёни зона ҳудудига олиб кириш моменти билан ундан фойдаланиш вақтининг орасида божхона тарифлари ва солиққа тортиш бўйича миллий ставкалар ўзгариши мумкин. “Навоий” ЭСИЗ ҳудудида махсус божкони режими тўғрисидаги Қоидаларнинг 13- ва 15-пунктлари божлар ва солиқларни ундириш моменти тўғрисидаги гапларни ўз ичига олмайди. Бу ерда ставкаларни қўллаш моментини белгилашга нисбатан иккита ёндашув бўлиши мумкин: солиқлар ва божларни товарни олиб киришда ёки олиб чиқишда ундириш. Шунингдек зонадаги корхоналарга, агар товарни олиб кириш ва олиб чиқишдаги ставкалар фарқ қилса, божхона тарифлари ва солиқларини тўлаш моментини танлаш ҳуқуқини ҳам тақдим қилиш мумкин. 4.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятини бошқаришдаги институционал ислоҳотлар. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни бошқариш тузилмаси қайишқоқ бўлиши ва бозор иқтисодиётининг эволюциясига мослашиши, фаолиятнинг самарадорлигини ошириш учун доимо такомиллаштирилиши ва ислоҳ қилиниши, шунингдек ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг самарали фаолият кўрсатиши жойлаштириладиган ишлаб чиқаришларнинг ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратишда билдирилган мақсадларга қатъий мос келишидан иборат бўлади, бу инвесторларни танлаб олишда мос келувчи конкрет талабларни қўйишни талаб қилади. Масалан, агар ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратишдан мақсад экспорт фаолиятини ривожлантириш бўлиб ҳисобланса, у ҳолда экспорт тушуми билан корхоналардаги бутун ишлаб чиқариш ҳажмига импорт хомашё ва бутловчиларни сотиб олиш харажатларини қоплаш коэффициенти 1 дан ошиқ бўлишини қатъий назорат қилиш зарур бўлади. Шунингдек халқаро қонунчиликнинг ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятига тегишли бўладиган турли талабларини ҳам ҳисобга олиш зарур бўлади. Масалан, Киот Конвенциясининг № 19 стандартида миллий қонунчилик ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг ҳудудидан мамлакатнинг божхона ҳудудига олиб чиқилган товарларга импорт ставкалари ва солиқларни қўллаш моментини аниқ ҳисобга олиши лозимлиги белгилаб қўйилган. Хомашёни зона ҳудудига олиб кириш моменти билан ундан фойдаланиш вақтининг орасида божхона тарифлари ва солиққа тортиш бўйича миллий ставкалар ўзгариши мумкин. “Навоий” ЭСИЗ ҳудудида махсус божкони режими тўғрисидаги Қоидаларнинг 13- ва 15-пунктлари божлар ва солиқларни ундириш моменти тўғрисидаги гапларни ўз ичига олмайди. Бу ерда ставкаларни қўллаш моментини белгилашга нисбатан иккита ёндашув бўлиши мумкин: солиқлар ва божларни товарни олиб киришда ёки олиб чиқишда ундириш. Шунингдек зонадаги корхоналарга, агар товарни олиб кириш ва олиб чиқишдаги ставкалар фарқ қилса, божхона тарифлари ва солиқларини тўлаш моментини танлаш ҳуқуқини ҳам тақдим қилиш мумкин. 4.ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолиятини бошқаришдаги институционал ислоҳотлар. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни бошқариш тузилмаси қайишқоқ бўлиши ва бозор иқтисодиётининг эволюциясига мослашиши, фаолиятнинг самарадорлигини ошириш учун доимо такомиллаштирилиши ва ислоҳ қилиниши, шунингдек ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг иқтисодий бошқариш тизими сифатидаги рақобатбардошлигини оширишга интилиши лозим. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни бошқариш тузилмасидаги ҳар бир ташкилот қатъий белгиланган ролни ўташи лозим. Инвесторларни самарали ва ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш ва иқтисодий фаолиятнинг ривожланишини таъминлаш учун инвестицияларни жалб қилиш бўйича функцияларни интеграциялаш зарур бўлади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг Маъмурий Кенгашлари ва Дирекциялари уларнинг фаолияти билан боғланадиган бошқа давлат органларидан мустақил бўлиши ва мос келувчи йўналишлар ва деталлаштирилган стратегияларни ишлаб чиқиш йўли билан ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ривожланиши ва кенгайишини ташаббуслантириш ҳуқуқига эга бўлиши лозим. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг маъмурий Кенгаши ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни ривожлантиришнинг умумий режаларини ишлаб чиқиш ва уларнинг бажарилишини назорат қилишга эътибор қаратиши лозим. Ошиқча маъмурий процедураларни бартараф қилиш ва фаолиятнинг самарадорлигини ошириш учун Маъмурий Кенгаш ўзининг саъй-ҳаракатларини мақсадли тармоқларни танлаш, узоқ муддатли лойиҳаларни режалаштириш, ҳар йиллик ривожланиш режаларини ишлаб чиқиш ва тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни рағбатлантириш бўйича фаолиятни бошқаришга қаратиши лозим. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини ташкил қилиш ва унинг фаолият кўрсатиши тўғрисида умумий қарорлар қабул қилишни ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг Маъмурий Кенгашининг функциясига айлантириш лозим. Маъмурий Кенгашнинг фаолияти Ҳукуматнинг ҳоҳиш-истаклари ва мазкур сферадаги талабларни ҳисобга олиш билан ташкил қилиниши лозим. Бунда Маъмурий Кенгашнинг таркибини фақатгина давлат амалдорлари билан чеклаб қўймаслик тавсия қилинади. Кенгаш таркибига иқтисодий ва молиявий доираларнинг мутахассисларини, жумладан хорижий компанияларнинг раҳбарлари ва савдо-саноат палатасининг аъзоларини киритиш лозим бўлади. Масалан, Ирландиянинг саноатни ривожлантириш Агентлигида (IDA) ноҳукумат вакиллари 2/3 қисм позицияларни эгаллаган. ЗОНА нинг иқтисодий бошқариш тизими сифатидаги рақобатбардошлигини оширишга интилиши лозим. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни бошқариш тузилмасидаги ҳар бир ташкилот қатъий белгиланган ролни ўташи лозим. Инвесторларни самарали ва ҳар томонлама қўллаб-қувватлаш ва иқтисодий фаолиятнинг ривожланишини таъминлаш учун инвестицияларни жалб қилиш бўйича функцияларни интеграциялаш зарур бўлади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг Маъмурий Кенгашлари ва Дирекциялари уларнинг фаолияти билан боғланадиган бошқа давлат органларидан мустақил бўлиши ва мос келувчи йўналишлар ва деталлаштирилган стратегияларни ишлаб чиқиш йўли билан ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг ривожланиши ва кенгайишини ташаббуслантириш ҳуқуқига эга бўлиши лозим. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг маъмурий Кенгаши ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни ривожлантиришнинг умумий режаларини ишлаб чиқиш ва уларнинг бажарилишини назорат қилишга эътибор қаратиши лозим. Ошиқча маъмурий процедураларни бартараф қилиш ва фаолиятнинг самарадорлигини ошириш учун Маъмурий Кенгаш ўзининг саъй-ҳаракатларини мақсадли тармоқларни танлаш, узоқ муддатли лойиҳаларни режалаштириш, ҳар йиллик ривожланиш режаларини ишлаб чиқиш ва тўғридан-тўғри хорижий инвестицияларни рағбатлантириш бўйича фаолиятни бошқаришга қаратиши лозим. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини ташкил қилиш ва унинг фаолият кўрсатиши тўғрисида умумий қарорлар қабул қилишни ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг Маъмурий Кенгашининг функциясига айлантириш лозим. Маъмурий Кенгашнинг фаолияти Ҳукуматнинг ҳоҳиш-истаклари ва мазкур сферадаги талабларни ҳисобга олиш билан ташкил қилиниши лозим. Бунда Маъмурий Кенгашнинг таркибини фақатгина давлат амалдорлари билан чеклаб қўймаслик тавсия қилинади. Кенгаш таркибига иқтисодий ва молиявий доираларнинг мутахассисларини, жумладан хорижий компанияларнинг раҳбарлари ва савдо-саноат палатасининг аъзоларини киритиш лозим бўлади. Масалан, Ирландиянинг саноатни ривожлантириш Агентлигида (IDA) ноҳукумат вакиллари 2/3 қисм позицияларни эгаллаган. Сингапурни иқтисодий ривожлантириш Кенгаши ҳам иштирок этишга хорижий компанияларнинг раҳбарлари ва меҳнат ташкилотларининг вакилларини жалб қилади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолияти тўғрисида объектив фикрларни айта оладиган чекка мутахассислардан ташкил топадиган Консультацион Кенгашни яратиш масаласини кўриб чиқиш лозим бўлади. Масалан Сингапурни иқтисодий ривожлантириш Кенгаши мустақил ташкилот бўлиб ҳисобланадиган, Кенгаш учун ғояларни тўплаш ва минтақавий ҳамда халқаро ривожланиш стратегияларини таклиф қилишни амалга оширадиган Консультацион Қўмита билан ишлайди. Бу Қўмита самарали иқтисодий стратегияларни таклиф қилиш билан Сингапурни халқаро ишлаб чиқариш бирлашмалари билан боғлайди. Ирландия саноатни ривожлантириш Агентлиги ҳам бир қатор Консультацион Қўмиталар билан фаол ҳамкорлик қилади. Илм-фан бўйича Кенгаш Юқори Ҳукумат даражасидаги Консультацион Қўмита бўлиб ҳисобланади, у илм-фан, технологиялар ва инновациялар масалаларини назорат қилади. Бу Қўмита шунингдек илмий тадқиқотларнинг манфаатдор томонлари билан сиёсатчилар ўртасидаги ўзаро ҳаракатларни ташкил қилади, шунингдек илм-фан ва техника сферасига инновацион ривожланиш стратегияларини тарқатади. Профессионал билимларга бўлган келгусидаги эҳтиёжларни аниқлаш бўйича экспертлик гуруҳи (EGFSN) Ҳукумат консультатив кенгаш ташкилоти бўлиб ҳисобланади, у Ирландия саноати учун технологияларга бўлган келгусидаги талабни қаноатлантириш учун зарурий таълим дастурлари ва ходимларни тайёрлаш дастурларини таклиф қилади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг самарали фаолият кўрсатиши учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни бошқарувчи компанияни яратиш муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бошқарувчи компания ўзида ижрочи органни тақдим қилиши лозим, унинг вазифаси Маъмурий Кенгашнинг режаларини амалиётда амалга ошириш бўлиб ҳисобланади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг муваффақиятли фаолият кўрсатиши учун бошқарувчи компания ЭРКИН Сингапурни иқтисодий ривожлантириш Кенгаши ҳам иштирок этишга хорижий компанияларнинг раҳбарлари ва меҳнат ташкилотларининг вакилларини жалб қилади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг фаолияти тўғрисида объектив фикрларни айта оладиган чекка мутахассислардан ташкил топадиган Консультацион Кенгашни яратиш масаласини кўриб чиқиш лозим бўлади. Масалан Сингапурни иқтисодий ривожлантириш Кенгаши мустақил ташкилот бўлиб ҳисобланадиган, Кенгаш учун ғояларни тўплаш ва минтақавий ҳамда халқаро ривожланиш стратегияларини таклиф қилишни амалга оширадиган Консультацион Қўмита билан ишлайди. Бу Қўмита самарали иқтисодий стратегияларни таклиф қилиш билан Сингапурни халқаро ишлаб чиқариш бирлашмалари билан боғлайди. Ирландия саноатни ривожлантириш Агентлиги ҳам бир қатор Консультацион Қўмиталар билан фаол ҳамкорлик қилади. Илм-фан бўйича Кенгаш Юқори Ҳукумат даражасидаги Консультацион Қўмита бўлиб ҳисобланади, у илм-фан, технологиялар ва инновациялар масалаларини назорат қилади. Бу Қўмита шунингдек илмий тадқиқотларнинг манфаатдор томонлари билан сиёсатчилар ўртасидаги ўзаро ҳаракатларни ташкил қилади, шунингдек илм-фан ва техника сферасига инновацион ривожланиш стратегияларини тарқатади. Профессионал билимларга бўлган келгусидаги эҳтиёжларни аниқлаш бўйича экспертлик гуруҳи (EGFSN) Ҳукумат консультатив кенгаш ташкилоти бўлиб ҳисобланади, у Ирландия саноати учун технологияларга бўлган келгусидаги талабни қаноатлантириш учун зарурий таълим дастурлари ва ходимларни тайёрлаш дастурларини таклиф қилади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларнинг самарали фаолият кўрсатиши учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни бошқарувчи компанияни яратиш муҳим аҳамиятга эга бўлади. Бошқарувчи компания ўзида ижрочи органни тақдим қилиши лозим, унинг вазифаси Маъмурий Кенгашнинг режаларини амалиётда амалга ошириш бўлиб ҳисобланади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг муваффақиятли фаолият кўрсатиши учун бошқарувчи компания ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни ривожлантиришнинг узоқ муддатли режасини ишлаб чиқиши, доимий хорижий инвестицияларни жалб қилиш ва улардан фойдаланиш ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни ривожлантириш жараёнини бошқариши, заруратга қараб ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни бошқариш тизимини ислоҳ қилиши ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудида фаолиятни тартибга солишни осонлаштириши лозим. Бундан ташқари, бошқарувчи компания лойиҳаларнинг давлат томонидан қўллаб-қувватланишини бошқариши ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудига хорижий инвестицияларни амалга оширишда воситачи бўлиб хизмат қилиши лозим бўлади. Доимий хорижий инвестицияларни рағбатлантириш учун бошқарувчи компания ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг бизнес-модели ва инвестицияларни жалб қилиш стратегиясини ишлаб чиқиши, молиявий хизматларни ривожлантириши лозим бўлади. Мамлакатни келгусида иқтисодий ривожлантиришнинг асоси сифатида ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни ривожлантиришнинг узоқ муддатли стратегиясини ишлаб чиқиш ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг муваффақиятли фаолият кўрсатишининг муҳим омилларидан бири бўлиб ҳисобланади. Тўғри, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратишнинг бошланғич босқичида барча саъй-ҳаракатлар ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг барқарор фаолиятини ташкил қилиш бўйича жорий масалаларни ҳал қилиш, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни самарали бошқариш муаммоларига қаратилиши лозим, албатта. Шу боис, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини узоқ муддатли режалаштириш учун бошқарувчи компания қайишқоқ бўлиши ва ишлар ҳажми ошганда ўзининг фаолиятини кенгайтиришга қодир бўлиши лозим. Ташкил қилинишнинг қайишқоқ бўлиши фаолиятнинг бошланғич босқичида ҳам муҳим бўлади: Ўзбекистон шароитида у ёки бу муаммоларни ҳал қилиш бўйича амалий тажрибанинг йўқлиги сабабли бошқарувчи компания ностандарт қарорларни қабул қила оладиган ва келгусида у ёки бу вазиятда ҳаракатлар дастурини ишлаб чиқа оладиган бўлиши лозим. ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни ривожлантиришнинг узоқ муддатли режасини ишлаб чиқиши, доимий хорижий инвестицияларни жалб қилиш ва улардан фойдаланиш ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни ривожлантириш жараёнини бошқариши, заруратга қараб ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни бошқариш тизимини ислоҳ қилиши ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудида фаолиятни тартибга солишни осонлаштириши лозим. Бундан ташқари, бошқарувчи компания лойиҳаларнинг давлат томонидан қўллаб-қувватланишини бошқариши ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ҳудудига хорижий инвестицияларни амалга оширишда воситачи бўлиб хизмат қилиши лозим бўлади. Доимий хорижий инвестицияларни рағбатлантириш учун бошқарувчи компания ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг бизнес-модели ва инвестицияларни жалб қилиш стратегиясини ишлаб чиқиши, молиявий хизматларни ривожлантириши лозим бўлади. Мамлакатни келгусида иқтисодий ривожлантиришнинг асоси сифатида ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ларни ривожлантиришнинг узоқ муддатли стратегиясини ишлаб чиқиш ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг муваффақиятли фаолият кўрсатишининг муҳим омилларидан бири бўлиб ҳисобланади. Тўғри, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни яратишнинг бошланғич босқичида барча саъй-ҳаракатлар ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг барқарор фаолиятини ташкил қилиш бўйича жорий масалаларни ҳал қилиш, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни самарали бошқариш муаммоларига қаратилиши лозим, албатта. Шу боис, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини узоқ муддатли режалаштириш учун бошқарувчи компания қайишқоқ бўлиши ва ишлар ҳажми ошганда ўзининг фаолиятини кенгайтиришга қодир бўлиши лозим. Ташкил қилинишнинг қайишқоқ бўлиши фаолиятнинг бошланғич босқичида ҳам муҳим бўлади: Ўзбекистон шароитида у ёки бу муаммоларни ҳал қилиш бўйича амалий тажрибанинг йўқлиги сабабли бошқарувчи компания ностандарт қарорларни қабул қила оладиган ва келгусида у ёки бу вазиятда ҳаракатлар дастурини ишлаб чиқа оладиган бўлиши лозим. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг инфратузилмасини ривожлантириш ва ҳудудни ободонлаштириш учун маблағлар манбаларини кенгайтириш учун хусусий компанияларни бошқарувчи компаниянинг фаолиятида иштирок этишга жалб қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бошқарувчи компанияни Акциядорлик жамияти кўринишида яратиш давлат учун ҳам, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА даги хусусий компаниялар учун ҳам фойдали бўлади, чунки инфратузилмага ва ҳудудни ободонлаштиришга кетадиган харажатлар иштирок этувчи томонлар ўртасида пропорционал тарзда бўлинади. Бундай ҳолда хусусий корхоналар ҳам ижарага олиш ва ишлаб чиқариш объектларини қуришни ташкил қилиш ва ҳоказоларда қўшимча имтиёзларни қўлга киритиши мумкин бўлади. Бошқарувчи компаниянинг таркиби ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг маъмурий-хўжалик фаолияти бўйича бўлим (бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг Дирекцияси бўлиши ҳам мумкин), фаолиятни режалаштириш ва ривожлантириш бўлими, инвесторларни қидириш ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг ахборот таъминоти бўлими, инвесторларни қўллаб-қувватлаш ва консультатив хизматлар бўлимини ўз ичига олиши лозим. Инвесторлар учун кўпроқ қулай муҳитни яратиш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг Дирекциясига “ягона дарча” тамойили бўйича ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг иштирокчиларини тегишли органларда давлат рўйхатидан ўтказиш ва бошқа маъмурий процедураларни амалга ошириш функциясини юклаш лозим бўлади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини кўпроқ самарали баҳолаш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини мунтазам равишда мониторинглашни амалга ошириш зарур бўлади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятининг натижавийлик индикаторлари тизими қуйидагиларни ўз ичига олиши лозим: ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолият кўрсатишининг абсолют миқдорий кўрсаткичлари; ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг инфратузилмасини ривожлантириш ва ҳудудни ободонлаштириш учун маблағлар манбаларини кенгайтириш учун хусусий компанияларни бошқарувчи компаниянинг фаолиятида иштирок этишга жалб қилиш мақсадга мувофиқ бўлади. Бошқарувчи компанияни Акциядорлик жамияти кўринишида яратиш давлат учун ҳам, ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА даги хусусий компаниялар учун ҳам фойдали бўлади, чунки инфратузилмага ва ҳудудни ободонлаштиришга кетадиган харажатлар иштирок этувчи томонлар ўртасида пропорционал тарзда бўлинади. Бундай ҳолда хусусий корхоналар ҳам ижарага олиш ва ишлаб чиқариш объектларини қуришни ташкил қилиш ва ҳоказоларда қўшимча имтиёзларни қўлга киритиши мумкин бўлади. Бошқарувчи компаниянинг таркиби ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг маъмурий-хўжалик фаолияти бўйича бўлим (бу ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг Дирекцияси бўлиши ҳам мумкин), фаолиятни режалаштириш ва ривожлантириш бўлими, инвесторларни қидириш ва ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг ахборот таъминоти бўлими, инвесторларни қўллаб-қувватлаш ва консультатив хизматлар бўлимини ўз ичига олиши лозим. Инвесторлар учун кўпроқ қулай муҳитни яратиш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг Дирекциясига “ягона дарча” тамойили бўйича ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг иштирокчиларини тегишли органларда давлат рўйхатидан ўтказиш ва бошқа маъмурий процедураларни амалга ошириш функциясини юклаш лозим бўлади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини кўпроқ самарали баҳолаш учун ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини мунтазам равишда мониторинглашни амалга ошириш зарур бўлади. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятининг натижавийлик индикаторлари тизими қуйидагиларни ўз ичига олиши лозим: ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолият кўрсатишининг абсолют миқдорий кўрсаткичлари; ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг резидентлари фаолиятининг самарадорлигини акс эттирувчи нисбий миқдорий кўрсаткичлар; ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг муҳандислик, транспорт, ижтимоий, инновацион ва бошқа инфратузилмаси объектларини яратишга Республика, минтақа ва маҳаллий бюджетлардан қўйилган маблағларнинг самарадорлигини акс эттирувчи нисбий миқдорий кўрсаткичлар; ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолият кўрсатишининг у унинг ҳудудида яратилган минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига таъсирини акс эттирувчи нисбий миқдорий кўрсаткичлар; Бошқарувчи компаниянинг ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни бошқариш ва инфратузилма объектларининг рўйхатига мувофиқ инфратузилма объектларини яратиш бўйича функцияларни ижро қилиш фаолиятини акс эттирувчи нисбий миқдорий кўрсаткичлар. Бу ҳар бир ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини мониторинглаш ва уларнинг ривожланишидаги “заиф жойлар” ни аниқлаш имконини беради. ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг резидентлари фаолиятининг самарадорлигини акс эттирувчи нисбий миқдорий кўрсаткичлар; ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг муҳандислик, транспорт, ижтимоий, инновацион ва бошқа инфратузилмаси объектларини яратишга Республика, минтақа ва маҳаллий бюджетлардан қўйилган маблағларнинг самарадорлигини акс эттирувчи нисбий миқдорий кўрсаткичлар; ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолият кўрсатишининг у унинг ҳудудида яратилган минтақанинг ижтимоий-иқтисодий ривожланишига таъсирини акс эттирувчи нисбий миқдорий кўрсаткичлар; Бошқарувчи компаниянинг ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА ни бошқариш ва инфратузилма объектларининг рўйхатига мувофиқ инфратузилма объектларини яратиш бўйича функцияларни ижро қилиш фаолиятини акс эттирувчи нисбий миқдорий кўрсаткичлар. Бу ҳар бир ЭРКИН ИҚТИСОДИЙ ЗОНА нинг фаолиятини мониторинглаш ва уларнинг ривожланишидаги “заиф жойлар” ни аниқлаш имконини беради.