ЎЗБЕКИСТОНДА СОВЕТ ДАВЛАТИНИНГ АМАЛГА ОШИРГАН ИЖТИМОИЙ, ИҚТИСОДИЙ ВА МАДАНИЙ СИЁСАТИ ВА УНИНГ ОҚИБАТЛАРИ (1946-1001 Й.Й.) Режа: 1. Урушдан кейинги йилларда Ўзбекистоннинг иқтисодий ҳаёти. 2. 50-80 йилларда республиканинг маданий ҳаёти. 3. Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. 1.Урушдан кейинги йилларда Ўзбекистоннинг иқтисодий ҳаёти. Уруш йилларида ҳарбий изга кўчирилган Ўзбекистон саноати урушдан кейинги йилларда оғир шароитларда тинч шароитга мослаша борди. Уруш асоратлари сақланиб қолган, табиий ва ижтимоий ресурслар ғоят қаттиқ эксплуатация вазиятида 50-йилга келиб республика саноати қайта тикланиб, урушдан аввалги даражага етди. 60-йиллардан республика олтин, уран, рангли металлар ишлаб чиқиш кенг йўлга қўйилди. Янги саноат шаҳарларари қад кўтарди. Бироқ саноат маҳсулотларининг катта қисми Марказга ташиб кетилди. Олтин ва ураннинг ўзидан 15 миллиард долларга тенг маҳсулот олиб кетилган экан. Ўзбекистондан қазиб олинган газ Россиянинг саноат марказига етказиб берилди. Республикада “Ўзбексельмаш”, “Ташсельмаш”, Тошкент трактор заводи, Тошкент эксковатор заводи кабилар бўлса-да, улар асосан қишлоқ хўжалик машиналари ишлаб чиқарган. Бу эса Республика саноатини бирёқлама ривожлантирилгандан далолат беради. Бундан ташқари, Республика асосий саноат истеъмоли моллари бўйича Марказга қарам эди. Президент И.Каримов ўзининг “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” деган китобида ушбу ҳолат ҳақида гапириб: “... у пайтда Ўзбекистон бирёқлама иқтисодиётга – Марказга бутунлай қарам, издан чиққан иқтисодиётга эгабўлган ярим мустамлака мамлакат қаторида турар эди,” – дейди. Қишлоқ хўжалиги Урушдан кейинги йилларда Ўзбекистон қишлоқ хўжалигини тиклаш ишлари анча оғир кечди. Қорамоллар сони кескин камайиб кетганлигидан, чорвачиликни тиклаш айниқса қийин бўлди. 1945 йил июлдаги Марказий ҳукуматнинг “Ўзбекистонда пахтачиликни тиклаш ва янада ривожлантириш чоралари тўғрисида”ги қарори асосида экин майдонлари кенгайтирилиб, пахта яккаҳокимлигига кенг йўл очиб берилди. 1950 йили тайёр пахта миқдори 2.200.000 тоннага етди. 50-60 йилларда қўриқ ва бўз ерларни ўзлаштиришга киришилди. Сурхон- Шеробод, Қарши чўл-дашт зоналарида ишлар бошлаб юборилди. 1970 йилга келиб Республикада пахта майдони 1.700.000 гектарни ташкил эди, ялпи ҳосил эса, 4.495.000 тоннани ташкил этди. 80 йилларда қишлоқ хўжалиги бошқарув тизимига бироз ўзгартиришлар киритилди, яъни бригада пудрати, оила пудрати, ижара, ёрдамчи хўжалик сингари шакллар жорий этилди. Аммо бу ишлар маъмурий-буйруқбозлик тизими доирасида амалга оширилгани сабабли, кутилган самарани бермади. Фойда учун эса ҳаддан зиёд кимёвий ўғитлар ишлатилди, ернинг ҳосилдорлик ва мелиоратив ҳолати бузилди, сув ресурсларидан назоратсиз фойдаланиш натижасида, дарё сувлари сунъий сув омборларига оқизилиб, қўриқ-бўз ерларни ювишг сарф этилди. Натижада, Орол экологик муаммоси келиб чиқди. Ўзбекистон қишлоқ хўжалиги мамлакати бўлишига қарамай, киши бошига гўшт, сут, тухум истеъмол қилиш бўйича 13-14ўринда турар эди. Пахта яккаҳокимлиги туфайли Ўзбекистон дон ва дон маҳсулотлари бўйича ҳам Марказга мутлоқ қарам бўлиб қолган эди. 1. 50-80 йилларда Республикада маданий ҳаёт Ўзбекистон иқтисодиётидаги нохуш ҳолатларнинг ижтимоий оқибатлари ниҳоятда оғир бўлди. Урушдан кейинги йилларда мажбурий 7 йиллик, 1959 йили 8 йиллик, 1970 йили 10 йиллик таълим амалга оширилди. 1990 йили Ўзбекистонда мактаблар сони 9.000 га ети. Бироқ мустақиллик арфасида уларнинг 1.700 таси яроқсиз аҳволда эди. 1978-79 йилларда Республикада 43 та олий ўқув юрти бўлиб, кундузги, кечки ва сиртқи бўлимларда 26.000 талба ўқир эди. Таълим-тарбия ва илмий тадқиқот ишларининг миқдорий кўрсаткичлари юқори бўлса-да, аммо уларнинг мафкуравий томондан Марказга қарамлиги ҳамюқори эди. Айниқса, ижтимоий фанлар тўла коммунистик мафкура асосига кўрилган ўта сиёсийлаштирилган эди. Бу миллий маданиятимиз ва миллий меросимизни ўрганишга тўсқинлик қиларди, сохта интернационалчилик сиёсати аслида республикада истиқомат қилувчи 120дан ортиқ миллатлар элатлардан ягона совет халқини шакллантириш сиёсатини рўёбга чиқариш учун зўр берар эди. Шу мақсадда 1969 йил барча болалар боғчаларидан бошлаб, рус тилини ўрганиш жорий этилди. Бу билан ягон интернационал тил яратишга уринилди. Бу сиёсат миллий тилларнинг ижтимоий фаоллигини чеклаб қўйди. Шу билан бирга, миллий ва диний қадриятларга путур ета бошлади – Наврўз, диний маросимлар, ҳажга боришлар таъқиқлаб қўйилди, руҳонийлар таъқиб остига олинди. Гарчи 1970 йили Республикада 2977 та клуб, 5822 та кутубхона, 26 та музей, 3988 та кинохоналар фаолият юритган бўлса-д, улар аслида марксча- ленинча таълимотни тарғибот қилувчи қуролга айлантирилган эди. 80 йили фан ва маданият ривожи учун давлат бюджетини бор-йўғи 2,7% сарфланган бўлса, бу кўрсаткич Европа давлатларда 5,5%, Африка давлатларида 5,4% ташкил этарди. Аҳолининг ўртача ёши 1970 йили 72 ёш бўлган бўлса, 1980 йили 67,7 ёшга тушиб қолганди. Болалар ўлими ва юқумли касалликлар бўйича республика Иттифоқда биринчи ўринда турар эди. Мафкуравий яккаҳокимлик ҳар қандай ҳур ва муқобил фикрни бўғар эди. Бу ҳол, айниқса, фан ва маданият соҳасида яққол кўринди. 1951 йили Республика матбуотида “Қатор шоир ва ёзувчиларнинг ижодида мафкуравий оғишлар” мавзусид мақола эълон қилинган, Ойбек, Миртемир, С.Аҳмад, С.Абдулла, Ҳабибий, М.Бобоев, Ҳамид Ғулом, Шуҳрат, Шукрулло, М.Шайхзода, олимлардан В.Зоҳидов, Ҳ.Абдуллаев, А.Аминов, А.Бобохўжаев, Ҳ.Сулаймоновларга ўтмишни қўмсашлик, идеаллаштириш – миллатчилик тамғалари қўйилиб, улар қамалди, ишдан бўшатилди, тайзиқ остгиа олинди. 80-йиллардаги қатағонларга, энди, нафақат зиёлилар балки хўжалик ва давлат арбоблари ҳам тортилди. Ўшанда Ўзбекистонда қонунчилик ва ҳуқуқий тартибни тиклаш ниқоби остида Марказдан “десант” туширилиб, Гдлян ва Ивановлар раҳбарлигида “Пахта иши”, “Ўзбеклар иши” каби сохта жиноий ишлар очилиб, 4500дан ортиқ киши терговга тортилди. Мустақиллик йилларида Президентимиз ташаббуси билан мазкур ишларга оид 40 томлик жиноят ишлари қайта кўрилиб, 3500 киши оқланди. Бу ишлар шунингдек, республиканинг ўша вақтдаги раҳбарлари Усмонхўжаев ва Нишоновларнинг муросасозлиги, лоқайдлиги ва пассивлиги оқибатида юз берган эди. 3.Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида. 80-йиллар охири 90-йиллар бошларида Ўзбекистонда мустақилликка интилиш ҳаракатлари кучая бориб, уни қўлга киритиш шарт-шароитлари вужудга келди. 1989 йил октябрда давлат тили тўғрисидаги қонуннинг қабул қилиниши мустақиллик йўлида муҳим босқич бўлди. Қонунни амалга ошириш мақсадида ўзбек тилини текин ўқитиш махсус курслари ташкил этилди, Ўзбек тилидаги адабиётлар, дарсликлар нашр этилишига ва ўқув юртларида ўқитилишига эътибор кучайди. 1990 йили бахорда Марказнинг қаттиқ қаршилигига қарамасдан Иттифоқ Республикалари орасида биринчи бўлиб Ўзбекистонда Президентлик лавозими таъсис этилди. Бу Ўзбек давлатчилиги ва мустақиллигининг принципиал янги босқичи бўлди. Ўзбекистон раҳбарияти баъзи юқори раҳбарлик лавозимларига тавсия қилинган шахсларни Москвада суҳбатдан ўтказиш амалиётини тугатди. И.А. Каримов 1990 йил 24 мартда Ўзбекистон Олий Кенгашида Ўзбекистоннинг биринчи Президенти қилиб сайланди. 1990 йил 20 июнда Мустақиллик тўғрисидаги декларациянинг қабул қилиниши халқнинг давлат мустақиллигига интилишини ҳуқуқий, иқтисодий ва сиёсий мазмун билан тўлдирди ва ғоят катта тарихий аҳамиятга эга бўлди. Ўзбекистон жамоат ташкилотлари ва ҳаракатлари орасида мустақиллик ғояси кенг қўллаб- қувватланди Мазкур давр воқеалари Юртбошимиз Ислом Каримовнинг “Ўзбекистон мустақилликка эришиш остонасида” номли китобида батафсил ёритилган.