ЎЗГАРУВЧАН ЭЛЕКТР ТОК УСУЛЛАРИ

Yuklangan vaqt

2024-09-23

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

15

Faytl hajmi

631,7 KB


ЎЗГАРУВЧАН ЭЛЕКТР ТОК УСУЛЛАРИ Паст частотали электр ток усуллари Ўзгарувчан электр ток усуллари паст ва юқори частотали усулларга бўлинади. Паст частотали усулларда 0,01 гц дан 10000 гц гача (инфра паст, паст ва ўрта) частоталар ишлатилади. Паст частотали электроразведкада майдонни қўзғатиш ва ўлчашни гальваник ёки индуктив усуллар билан ўтказиш мумкин. Гальваник усулларда электродлар – ертуташчилардан ўзгарувчан токни ерга ўтказиб, ерда дастлабки майдонни қўзғатади, у эса ўтказувчан муҳитда иккиламчи, индукцион электромагнит майдонини қўзғатади (52а – расм). 52 – расм. Электромагнит майдонни қўзғатиш усуллари. а – галъваник, б – индуктив; Н1, Е1 – дастлабки майдон; Е2 – иккиламчи майдон ЎЗГАРУВЧАН ЭЛЕКТР ТОК УСУЛЛАРИ Паст частотали электр ток усуллари Ўзгарувчан электр ток усуллари паст ва юқори частотали усулларга бўлинади. Паст частотали усулларда 0,01 гц дан 10000 гц гача (инфра паст, паст ва ўрта) частоталар ишлатилади. Паст частотали электроразведкада майдонни қўзғатиш ва ўлчашни гальваник ёки индуктив усуллар билан ўтказиш мумкин. Гальваник усулларда электродлар – ертуташчилардан ўзгарувчан токни ерга ўтказиб, ерда дастлабки майдонни қўзғатади, у эса ўтказувчан муҳитда иккиламчи, индукцион электромагнит майдонини қўзғатади (52а – расм). 52 – расм. Электромагнит майдонни қўзғатиш усуллари. а – галъваник, б – индуктив; Н1, Е1 – дастлабки майдон; Е2 – иккиламчи майдон Индуктив усулида ўзгарувчан ток ертуташмаган сим ўралган рамка ёки ҳалқадан ўтказилади ва индукция ҳисобига муҳитда иккиламчи электромагнит майдон ҳосил бўлади (52б расм). Дастлабки ва иккиламчи майдонлар йиғиндисининг Ер юзасида гальваник усули билан электр Е ташкил этувчисини ёки индуктив усули билан магнит Н ташкил этувчисини ўлчаш мумкин. Магнитотеллурик усуллари- теллурик деб аталган ернинг табиий барқарор эмас токни ўрганишга асосланган. Теллурик токларнинг (ТТ) ҳосил бўлиш сабаби қуёшнинг корпускуляр(зарядланган зарралар) нурланиш таъсиридаги ионосферанинг электрик ҳолатини ўзгаришига боғлиқ. Ер магнит майдонида ҳаракат қилувчи қуёш корпускуллари ионосферанинг юқори (h=220-280 км) ва пастки қатламларга (h=80-100 км) ўтиб ушбу қатламларда нотекис ионизацияни (ток уюрмалари) ҳосил қиладилар. Ионосферанинг электрик нотекислиги атмосферанинг юқори қатламларида ўзгарувчан электромагнит майдонларини ҳосил қилади ва ер пўстида индукция ҳисобига ўзгарувчан электромагнит майдонни қўзғатади. Бу магнитотеллутик майдони деб аталади (53-расм). Теллурик токлар майдони ўзгарувчан электр Е ва магнит Н майдонларининг векторлари билан таърифланади. Агар, орасидаги масофа (L) бир неча ўн ёки юз метрлар бўлган ер-туташтирилган MN электродларга электроразведканинг осциллографи уланган бўлса ва табиий потенциалларнинг ўзгаришини автоматик усулида фототасмага ёзиб олинса, унда теллурограмма Е чиқади (53 расм). L u EMN   , бу ерда u MN орасидаги потенциаллар айирмаси бўлади. T/2 H E Вақт маркалари 53 – расм Индуктив усулида ўзгарувчан ток ертуташмаган сим ўралган рамка ёки ҳалқадан ўтказилади ва индукция ҳисобига муҳитда иккиламчи электромагнит майдон ҳосил бўлади (52б расм). Дастлабки ва иккиламчи майдонлар йиғиндисининг Ер юзасида гальваник усули билан электр Е ташкил этувчисини ёки индуктив усули билан магнит Н ташкил этувчисини ўлчаш мумкин. Магнитотеллурик усуллари- теллурик деб аталган ернинг табиий барқарор эмас токни ўрганишга асосланган. Теллурик токларнинг (ТТ) ҳосил бўлиш сабаби қуёшнинг корпускуляр(зарядланган зарралар) нурланиш таъсиридаги ионосферанинг электрик ҳолатини ўзгаришига боғлиқ. Ер магнит майдонида ҳаракат қилувчи қуёш корпускуллари ионосферанинг юқори (h=220-280 км) ва пастки қатламларга (h=80-100 км) ўтиб ушбу қатламларда нотекис ионизацияни (ток уюрмалари) ҳосил қиладилар. Ионосферанинг электрик нотекислиги атмосферанинг юқори қатламларида ўзгарувчан электромагнит майдонларини ҳосил қилади ва ер пўстида индукция ҳисобига ўзгарувчан электромагнит майдонни қўзғатади. Бу магнитотеллутик майдони деб аталади (53-расм). Теллурик токлар майдони ўзгарувчан электр Е ва магнит Н майдонларининг векторлари билан таърифланади. Агар, орасидаги масофа (L) бир неча ўн ёки юз метрлар бўлган ер-туташтирилган MN электродларга электроразведканинг осциллографи уланган бўлса ва табиий потенциалларнинг ўзгаришини автоматик усулида фототасмага ёзиб олинса, унда теллурограмма Е чиқади (53 расм). L u EMN   , бу ерда u MN орасидаги потенциаллар айирмаси бўлади. T/2 H E Вақт маркалари 53 – расм L-M ва N орасидаги масофа. EMN- ТТ майдоннинг кескинлиги. Магнит ташкил этувчисини сезгир магнитометр ёрдамида ўлчаш мумкин. Магнитотеллурик майдонлар жуда паст частотага эга бўлиб, Ерда жуда катта чуқурликка (600-700 км) етиб боради. ТТ майдонининг кескинлиги Қуёш активлиги (даври 11 йил), қуёшни ўқи атрофида айланиш даврида (27 кун) ва сутка давомида (эрталаб соат 6 да ва кундузи 16 да максимум қийматларга эга бўлади), яъни вақт мобайнида ҳамда E ва H векторлар йўналиши бўйича ўзгаради. Магнитотеллурик майдонининг электрик x Ey E , ва магнит ã y x H H H , , ташкил этувчилари ўлчанади. Бу параметрларнинг қийматлари геомагнит ва теллурик майдонлар вариациалларининг интенсивлигига ва геоэлектрик кесимни ташкил этган тоғ жинсларининг солиштирма қаршилигига боғлиқ. Ўзаро перпендикуляр электрик ва магнит ташкил этувчиларни ўлчаб, солиштирма қаршиликни ҳисоблаб аниқлаш мумкин. 2 2,0 y x T H T  E   , бу ерда T – тебраниш даври, секундда; x E - «х» ўқи бўйлаб ўлчанган электр векторининг кескинлиги (мВ/км).   T  2 ; -айланма частота. y H - «у» ўқи бўлаб ўлчанган магнит векторининг кескинлиги (нТл) T L u EMN    майдон кескинлиги. Z H E y x  - импеданс. x E ва y H ; y E ва x H - бир вақтда аниқланади. y x T H T  E  2,0  ёки 2 2,0 x y T H T  E   формулалар бўйича бир жинсли эмас муҳитнинг устида туюлувчи солиштирма қаршилик ҳисобланади. Магнитотеллурик усулларда қутбланмайдиган электродлар ишлатилади. Магнитотеллурик усулларига магнитотеллурик зондлаш(МТЗ), L-M ва N орасидаги масофа. EMN- ТТ майдоннинг кескинлиги. Магнит ташкил этувчисини сезгир магнитометр ёрдамида ўлчаш мумкин. Магнитотеллурик майдонлар жуда паст частотага эга бўлиб, Ерда жуда катта чуқурликка (600-700 км) етиб боради. ТТ майдонининг кескинлиги Қуёш активлиги (даври 11 йил), қуёшни ўқи атрофида айланиш даврида (27 кун) ва сутка давомида (эрталаб соат 6 да ва кундузи 16 да максимум қийматларга эга бўлади), яъни вақт мобайнида ҳамда E ва H векторлар йўналиши бўйича ўзгаради. Магнитотеллурик майдонининг электрик x Ey E , ва магнит ã y x H H H , , ташкил этувчилари ўлчанади. Бу параметрларнинг қийматлари геомагнит ва теллурик майдонлар вариациалларининг интенсивлигига ва геоэлектрик кесимни ташкил этган тоғ жинсларининг солиштирма қаршилигига боғлиқ. Ўзаро перпендикуляр электрик ва магнит ташкил этувчиларни ўлчаб, солиштирма қаршиликни ҳисоблаб аниқлаш мумкин. 2 2,0 y x T H T  E   , бу ерда T – тебраниш даври, секундда; x E - «х» ўқи бўйлаб ўлчанган электр векторининг кескинлиги (мВ/км).   T  2 ; -айланма частота. y H - «у» ўқи бўлаб ўлчанган магнит векторининг кескинлиги (нТл) T L u EMN    майдон кескинлиги. Z H E y x  - импеданс. x E ва y H ; y E ва x H - бир вақтда аниқланади. y x T H T  E  2,0  ёки 2 2,0 x y T H T  E   формулалар бўйича бир жинсли эмас муҳитнинг устида туюлувчи солиштирма қаршилик ҳисобланади. Магнитотеллурик усулларда қутбланмайдиган электродлар ишлатилади. Магнитотеллурик усулларига магнитотеллурик зондлаш(МТЗ), магнитотеллурик профиллаш(МТП) ва теллурик токлар усуллари (МТТ) киради. Магнитотеллурик зондлаш (азмойишлаш) (МТЗ)да – солиштирма қаршиликни T  майдоннинг ҳар хил частотасига бир вақтда Eх,EY,Hх,HY ташкил этувчиларини ўлчаб T  аниқланади ва уни билогарифмик масштабида T қийматига боғлаб график тузилади. Эгри чизиқлар Матвеев палеткалари ёрдамида ёки ЭҲМ да миқдорий талқин қилинади.(54 – расм). МТЗ – горизонтал кесимни, тузилмаларни геологик хариталашда, кристаллик пойдеворни ётиш чуқурлигини ва Ер пўстини тузилишини ўрганишда қўлланилади. Частота кичик (давр катта) бўлса электромагнит тўлқин катта чуқурликка ўта олади. Электромагнит майдоннинг ҳар хил частотасини ўлчаганда ҳар хил чуқурлик ўрганилади. Магнитотеллурик (кесмалаш) профиллаш (МТП) майдоннинг битта частотасига бир вақтдаги Е ва Н ташкил этувчиларини ўлчаб солиштирма қаршиликнинг профил (горизонтал йўналиши) бўйлаб ўзгариши ўрганилинади. Частота доимий бўлганда ўрганилаётган чуқурлик тахминан доимий бўлади. Демак, бу усулда бир хил чуқурликда ётган тоғ жинсларининг профил бўйлаб солиштирма қаршилигининг ўзгариши ўрганилади (электр кесмалашга ўхшаб). Натижада профил бўйича T  нинг ўзгариш графиги тузилади. Теллурик токлар усули (ТТУ) – Бу усул, бир вақтда таянч нуқтада ва профиллардаги пикетларда (ўлчов нуқталарида ) табиий электромагнит майдонининг электр ташкил этувчиси Е ўзгаришини (вариациясини) ўрганишга асосланган. MN jMN E    , бу ерда jMN - теллурик токнинг зичлиги. Кузатилган электромагнит майдонининг частотаси доимий бўлса, унда профил бўйлаб бир хил чуқурлик ўрганилади. Профиллар бўйича T lg T lg 54 – расм магнитотеллурик профиллаш(МТП) ва теллурик токлар усуллари (МТТ) киради. Магнитотеллурик зондлаш (азмойишлаш) (МТЗ)да – солиштирма қаршиликни T  майдоннинг ҳар хил частотасига бир вақтда Eх,EY,Hх,HY ташкил этувчиларини ўлчаб T  аниқланади ва уни билогарифмик масштабида T қийматига боғлаб график тузилади. Эгри чизиқлар Матвеев палеткалари ёрдамида ёки ЭҲМ да миқдорий талқин қилинади.(54 – расм). МТЗ – горизонтал кесимни, тузилмаларни геологик хариталашда, кристаллик пойдеворни ётиш чуқурлигини ва Ер пўстини тузилишини ўрганишда қўлланилади. Частота кичик (давр катта) бўлса электромагнит тўлқин катта чуқурликка ўта олади. Электромагнит майдоннинг ҳар хил частотасини ўлчаганда ҳар хил чуқурлик ўрганилади. Магнитотеллурик (кесмалаш) профиллаш (МТП) майдоннинг битта частотасига бир вақтдаги Е ва Н ташкил этувчиларини ўлчаб солиштирма қаршиликнинг профил (горизонтал йўналиши) бўйлаб ўзгариши ўрганилинади. Частота доимий бўлганда ўрганилаётган чуқурлик тахминан доимий бўлади. Демак, бу усулда бир хил чуқурликда ётган тоғ жинсларининг профил бўйлаб солиштирма қаршилигининг ўзгариши ўрганилади (электр кесмалашга ўхшаб). Натижада профил бўйича T  нинг ўзгариш графиги тузилади. Теллурик токлар усули (ТТУ) – Бу усул, бир вақтда таянч нуқтада ва профиллардаги пикетларда (ўлчов нуқталарида ) табиий электромагнит майдонининг электр ташкил этувчиси Е ўзгаришини (вариациясини) ўрганишга асосланган. MN jMN E    , бу ерда jMN - теллурик токнинг зичлиги. Кузатилган электромагнит майдонининг частотаси доимий бўлса, унда профил бўйлаб бир хил чуқурлик ўрганилади. Профиллар бўйича T lg T lg 54 – расм теллуропараметр ) ( ) ( E0 Ei     нинг ўзгариш графиги тузилади (бу ерда, ) ( iE  ва ) (  E0 - майдоннинг i сонли ва таянч нуқталардаги вариациялари. Улар бир вақтда ўлчанади. Кристаллик пойдеворнинг кўтарилган жойларида jMN ортади, демак теллуропараметр қиймати кўпаяди. Агар кристаллик пойдевор рельефининг пасайган жойи бўлса, унинг устида μ нинг қиймати камаяди (55-расм). Графиклардан ташқари хариталар ҳам тузилади. μ нинг юқори қийматларига қаршиликлари катта бўлган горизонтлари кўтарилган жойларни билдиради, паст қийматларига эса юқори омли горизонтларнинг пасайиш жойлари тўғри келади. МТП ва ТТУ усуллари кристаллик пойдеворни, юқори омли горизонтларни хариталашда, нефтгазли тузилмаларни ўрганишда қўлланилади. МТП усули МТЗ билан биргаликда чуқурликларни аниқлаш учун қўлланилади. Сунъий ўзгарувчан электромагнит майдон усуллари. Бу усулларда инсон электромагнит майдонни ўзгарувчан ток ёрдамида гальваник ёки индуктив усул билан қўзғатади. Ўзгарувчан электромагнит майдоннинг Ер остида тарқалиш чуқурлиги унинг частотасига боғлиқ ва частотаси пасайиши билан тарқалиш чуқурлиги ортади. Частотали зондлаш (азмойишлаш) (ЧЗ). Бу усулда АВ таъминловчи электр диполдан ерга (гальваник усули) ёки 0 S халқадан (индуктив усули) ҳар хил частотали ўзгарувчан электр токи ўтказилади. Ҳар хил частотали электромагнит майдоннинг электр ташкил этувчиси x E қабул қилувчи MN электр диполи ва магнит диполи (рамка) ёрдамида вертикал ташкил этувчиси НZ ва АВ диполдаги ток I ўлчанади. Ўлчанган параметрлар бўйича турли частоталарга туюлувчи солиштирма қаршилик ҳисобланади. ПК  55 – расм теллуропараметр ) ( ) ( E0 Ei     нинг ўзгариш графиги тузилади (бу ерда, ) ( iE  ва ) (  E0 - майдоннинг i сонли ва таянч нуқталардаги вариациялари. Улар бир вақтда ўлчанади. Кристаллик пойдеворнинг кўтарилган жойларида jMN ортади, демак теллуропараметр қиймати кўпаяди. Агар кристаллик пойдевор рельефининг пасайган жойи бўлса, унинг устида μ нинг қиймати камаяди (55-расм). Графиклардан ташқари хариталар ҳам тузилади. μ нинг юқори қийматларига қаршиликлари катта бўлган горизонтлари кўтарилган жойларни билдиради, паст қийматларига эса юқори омли горизонтларнинг пасайиш жойлари тўғри келади. МТП ва ТТУ усуллари кристаллик пойдеворни, юқори омли горизонтларни хариталашда, нефтгазли тузилмаларни ўрганишда қўлланилади. МТП усули МТЗ билан биргаликда чуқурликларни аниқлаш учун қўлланилади. Сунъий ўзгарувчан электромагнит майдон усуллари. Бу усулларда инсон электромагнит майдонни ўзгарувчан ток ёрдамида гальваник ёки индуктив усул билан қўзғатади. Ўзгарувчан электромагнит майдоннинг Ер остида тарқалиш чуқурлиги унинг частотасига боғлиқ ва частотаси пасайиши билан тарқалиш чуқурлиги ортади. Частотали зондлаш (азмойишлаш) (ЧЗ). Бу усулда АВ таъминловчи электр диполдан ерга (гальваник усули) ёки 0 S халқадан (индуктив усули) ҳар хил частотали ўзгарувчан электр токи ўтказилади. Ҳар хил частотали электромагнит майдоннинг электр ташкил этувчиси x E қабул қилувчи MN электр диполи ва магнит диполи (рамка) ёрдамида вертикал ташкил этувчиси НZ ва АВ диполдаги ток I ўлчанади. Ўлчанган параметрлар бўйича турли частоталарга туюлувчи солиштирма қаршилик ҳисобланади. ПК  55 – расм J H K J E K ã H KH x E kE       , , бу ерда, КЕ, КН- мосламаларнинг коэффициенти. Масалан, MN AB r K E   2 3 формуладан экваториал диполли мослама учун ҳисобланади (улар диполлар орасидаги масофага, диполлар ўлчамига, майдоннинг частотасига ҳамда генератор ва қабул қилувчи ҳалқаларнинг сим ўрамларининг сонига боғлиқ). Частотали зондлаш (азмойишлаш) усулида кўпинча экваториал диполли мосламалар ишлатилади. Бу усулда диполлар (АВ ва MN) марказлари орасидаги масофа «r» доимий бўлиши мумкин ва ўрганилаётган чуқурликдан 5-10 марта катта бўлиши керак. Демак, қабул қилувчи MN доимий манбаадан узоқ зонада жойлашади (56-расм). Чуқурли тузилмаларни ўрганишда электромагнит майдоннинг частотасини 0,04-250Гц оралиғида ўзгартирилади. Кесимни юқори қисмини ўрганишда (100-500м чуқурликни) узлуксиз частотали зондлаш ўтказилади ва майдоннинг частотаси 10-104Гц оралиғида ўзгартирилади. Агар, қатламларнинг қаршиликлари бир-биридан оз фарқ қилса, ундаги энг паст частота аниқланган энг юқори частотадан 10-100 баробар кам бўлиши керак. Агар, қатламларнинг қаршилиги бир-биридан кўп фарқ қилса, унда паст частота энг юқори частотадан 100-1000 баробар кичик бўлиши лозим. Ишлар натижасида логарифмли бланкада (қоғозда) электр ва магнит ташкил этувчилар учун эгри Ч3 чизиқлари тузилади. Вертикал ўқи бўйича k  , горизонтал ўқи бўйича - T (Т - давр), чуқурликка пропорционал бўлган параметр белгиланади (57-расм). Бу усулда x E , Нz параметрларнинг ва токнинг таянч фазаси орасидаги фазалар айирмалари H E ва   ҳам ўлчаниши мумкин. Далада кузатилган чизиқларни палеткада назарий чизиқларга солиштириш B A θ=90o M N r ABIIMN 56 – расм T K  57 – расм J H K J E K ã H KH x E kE       , , бу ерда, КЕ, КН- мосламаларнинг коэффициенти. Масалан, MN AB r K E   2 3 формуладан экваториал диполли мослама учун ҳисобланади (улар диполлар орасидаги масофага, диполлар ўлчамига, майдоннинг частотасига ҳамда генератор ва қабул қилувчи ҳалқаларнинг сим ўрамларининг сонига боғлиқ). Частотали зондлаш (азмойишлаш) усулида кўпинча экваториал диполли мосламалар ишлатилади. Бу усулда диполлар (АВ ва MN) марказлари орасидаги масофа «r» доимий бўлиши мумкин ва ўрганилаётган чуқурликдан 5-10 марта катта бўлиши керак. Демак, қабул қилувчи MN доимий манбаадан узоқ зонада жойлашади (56-расм). Чуқурли тузилмаларни ўрганишда электромагнит майдоннинг частотасини 0,04-250Гц оралиғида ўзгартирилади. Кесимни юқори қисмини ўрганишда (100-500м чуқурликни) узлуксиз частотали зондлаш ўтказилади ва майдоннинг частотаси 10-104Гц оралиғида ўзгартирилади. Агар, қатламларнинг қаршиликлари бир-биридан оз фарқ қилса, ундаги энг паст частота аниқланган энг юқори частотадан 10-100 баробар кам бўлиши керак. Агар, қатламларнинг қаршилиги бир-биридан кўп фарқ қилса, унда паст частота энг юқори частотадан 100-1000 баробар кичик бўлиши лозим. Ишлар натижасида логарифмли бланкада (қоғозда) электр ва магнит ташкил этувчилар учун эгри Ч3 чизиқлари тузилади. Вертикал ўқи бўйича k  , горизонтал ўқи бўйича - T (Т - давр), чуқурликка пропорционал бўлган параметр белгиланади (57-расм). Бу усулда x E , Нz параметрларнинг ва токнинг таянч фазаси орасидаги фазалар айирмалари H E ва   ҳам ўлчаниши мумкин. Далада кузатилган чизиқларни палеткада назарий чизиқларга солиштириш B A θ=90o M N r ABIIMN 56 – расм T K  57 – расм усули билан талқин қилиш натижасида горизонтларнинг қалинлиги ва қаршилиги аниқланади. Индукция усули –бу усулда, муҳитда дастлабки электромагнит майдон рамка ва ҳалқа ёрдамида индуктив усули билан қўзғатилади. Бир жинсли муҳитда индуктив майдон манбааси нормал дастлабки электромагнит майдонни ҳосил қилади. Муҳитда ток ўтказувчи жинслар бўлганда, уларда индукция ҳисобига иккиламчи майдонлар ҳосил бўлади. Йиғинди майдоннинг (дастлабки ва иккиламчи майдонларнинг йиғиндиси) электр ва магнит ташкил этувчиларини ўлчаб, аномалиялар ўрганилади ва ўтказгич жинсларнинг ётиш жойи ва ўлчамлари аниқланади. Индуктив усулларда ўлчовлар ҳал хил частоталарда олиб борилади, бунда ўрганиш чуқурлиги ҳар хил бўлади ва иккиламчи индукцион майдоннинг миқдори ҳам ўзгаради. Индукция усуллари паст ва юқори частотали индуктив усулларига ажралади. Паст частотали усулларга ертуташмаган ҳалқа (ЕҲ), узун кабел (УК) усуллари киради. Бу усулларда паст частотали токлар ишлатилади. Ертуташмаган ҳалқа усулида дастлабки электромагнит майдон тўғри бурчакли (ўлчами юзлаб метрдан 3 – 4км гача) ҳалқа ëрдамида ҳосил қилинади. Йиғинди майдон ҳалқанинг ичида ва унинг ташқарисида тоғ жинсларининг ётиш йўналишига перпендикуляр ўтказилган профиллар бўйлаб ўлчанади. Узун кабел усулида (дастлабки) майдон учлари ертуташган, тўғри чизиқли узунлиги 1 км дан 20¼40 км гача бўлган кабел ёрдамида ҳосил қилинади. Кабел тоғ жинсларининг ётиш йўналиши бўйлаб ўрнатилади. Ўлчовлар кабелга кўндаланг ўтказилган профиллар бўйича олиб борилади. Йиғинди (магнит) Нсх майдоннинг кескинлиги ва фазаси CX ўлчанади. Аномалия ҳисобланади: ox cx ax H H H   , бу ерда ox H - дастлабки майдон. Ўзгарувчан магнит майдон кўп сим ўрамли рамкалар ёрдамида ўлчанади. Уларда магнит майдоннинг кескинлигига пропорционал электр усули билан талқин қилиш натижасида горизонтларнинг қалинлиги ва қаршилиги аниқланади. Индукция усули –бу усулда, муҳитда дастлабки электромагнит майдон рамка ва ҳалқа ёрдамида индуктив усули билан қўзғатилади. Бир жинсли муҳитда индуктив майдон манбааси нормал дастлабки электромагнит майдонни ҳосил қилади. Муҳитда ток ўтказувчи жинслар бўлганда, уларда индукция ҳисобига иккиламчи майдонлар ҳосил бўлади. Йиғинди майдоннинг (дастлабки ва иккиламчи майдонларнинг йиғиндиси) электр ва магнит ташкил этувчиларини ўлчаб, аномалиялар ўрганилади ва ўтказгич жинсларнинг ётиш жойи ва ўлчамлари аниқланади. Индуктив усулларда ўлчовлар ҳал хил частоталарда олиб борилади, бунда ўрганиш чуқурлиги ҳар хил бўлади ва иккиламчи индукцион майдоннинг миқдори ҳам ўзгаради. Индукция усуллари паст ва юқори частотали индуктив усулларига ажралади. Паст частотали усулларга ертуташмаган ҳалқа (ЕҲ), узун кабел (УК) усуллари киради. Бу усулларда паст частотали токлар ишлатилади. Ертуташмаган ҳалқа усулида дастлабки электромагнит майдон тўғри бурчакли (ўлчами юзлаб метрдан 3 – 4км гача) ҳалқа ëрдамида ҳосил қилинади. Йиғинди майдон ҳалқанинг ичида ва унинг ташқарисида тоғ жинсларининг ётиш йўналишига перпендикуляр ўтказилган профиллар бўйлаб ўлчанади. Узун кабел усулида (дастлабки) майдон учлари ертуташган, тўғри чизиқли узунлиги 1 км дан 20¼40 км гача бўлган кабел ёрдамида ҳосил қилинади. Кабел тоғ жинсларининг ётиш йўналиши бўйлаб ўрнатилади. Ўлчовлар кабелга кўндаланг ўтказилган профиллар бўйича олиб борилади. Йиғинди (магнит) Нсх майдоннинг кескинлиги ва фазаси CX ўлчанади. Аномалия ҳисобланади: ox cx ax H H H   , бу ерда ox H - дастлабки майдон. Ўзгарувчан магнит майдон кўп сим ўрамли рамкалар ёрдамида ўлчанади. Уларда магнит майдоннинг кескинлигига пропорционал электр ҳаракат кучи ҳосил бўлади. Электр ҳаракат кучи микроволтметр ва амплитуда – фазали асбоблар билан ўлчанади. Ўлчовлар вертолёт ёки самолётлар ёрдамида ўтказилади, яъни электр аэрохариталаш ўтказилади. Дала варианти камдан-кам қўлланилади (ҳаво хариталаш натижаларини аниқроқ ўрганиш учун ўтказилади). Аэро вариантида йиғинди майдон икки частотада ўлчанади. Турли тоғ жинслар контактлари, тектоник бузилмаларни аниқлаш учун, сульфид маъданларни қидиришда қўлланилади. Ишлар натижаси бўйича графиклар ва cx H ёки ax H харитаси тузилади. Муҳитда ток яхши ўтказгич бўлса индукциялашган иккиламчи магнит майдоннинг фазаси φ дастлабки майдон фазасидан 1800 га кеч қолади. Агар, муҳитда токни ёмон ўтказгичи жойлашганда иккиламчи магнит майдоннинг фазаси дастлабки майдон фазасидан 900 га кеч қолади. Демак, иккиламчи майдон фазасининг силжиш қиймати ток ўтказувчанлик ўлчовини таснифлайди. Юқори частотали индукция усули. Бу усулда юқори частотали токлар  7  4 10 10 ишлатилади. Бунда электромагнит майдон рамкали антенналар ёрдамида қўзғатилади ва қабул қилинади. Асбоб – тарқатувчи генератор (передатчик) ва майдоннинг магнит ташкил этувчисини ўлчашга қабул қилувчидан (приёмникдан) иборат. Қабул қилувчи рамкали антенна (вертикал) тик ва горизонтал ўқлар атрофида айланиши мумкин ва майдоннинг ҳар хил ташкил этувчиларини (горизонтал Нр ва вертикал Нz) ва йиғинди майдоннинг вектори гаризонтга нисбатан ётиш бурчагини ўлчаш мумкин. Тик жойлашган рамкали антенна генератор ёрдамида ҳосил этилган дастлабки электромагнит майдони ерга ўтади ва ўтказгич жисмларида индукция токини қўзғатади. Индукция токлари иккиламчи электромагнит майдонларни ҳосил қиладилар. ҳаракат кучи ҳосил бўлади. Электр ҳаракат кучи микроволтметр ва амплитуда – фазали асбоблар билан ўлчанади. Ўлчовлар вертолёт ёки самолётлар ёрдамида ўтказилади, яъни электр аэрохариталаш ўтказилади. Дала варианти камдан-кам қўлланилади (ҳаво хариталаш натижаларини аниқроқ ўрганиш учун ўтказилади). Аэро вариантида йиғинди майдон икки частотада ўлчанади. Турли тоғ жинслар контактлари, тектоник бузилмаларни аниқлаш учун, сульфид маъданларни қидиришда қўлланилади. Ишлар натижаси бўйича графиклар ва cx H ёки ax H харитаси тузилади. Муҳитда ток яхши ўтказгич бўлса индукциялашган иккиламчи магнит майдоннинг фазаси φ дастлабки майдон фазасидан 1800 га кеч қолади. Агар, муҳитда токни ёмон ўтказгичи жойлашганда иккиламчи магнит майдоннинг фазаси дастлабки майдон фазасидан 900 га кеч қолади. Демак, иккиламчи майдон фазасининг силжиш қиймати ток ўтказувчанлик ўлчовини таснифлайди. Юқори частотали индукция усули. Бу усулда юқори частотали токлар  7  4 10 10 ишлатилади. Бунда электромагнит майдон рамкали антенналар ёрдамида қўзғатилади ва қабул қилинади. Асбоб – тарқатувчи генератор (передатчик) ва майдоннинг магнит ташкил этувчисини ўлчашга қабул қилувчидан (приёмникдан) иборат. Қабул қилувчи рамкали антенна (вертикал) тик ва горизонтал ўқлар атрофида айланиши мумкин ва майдоннинг ҳар хил ташкил этувчиларини (горизонтал Нр ва вертикал Нz) ва йиғинди майдоннинг вектори гаризонтга нисбатан ётиш бурчагини ўлчаш мумкин. Тик жойлашган рамкали антенна генератор ёрдамида ҳосил этилган дастлабки электромагнит майдони ерга ўтади ва ўтказгич жисмларида индукция токини қўзғатади. Индукция токлари иккиламчи электромагнит майдонларни ҳосил қиладилар. Ер юзасида дастлабки ва иккиламчи майдонлар йиғиндиси ўлчанади ва уларнинг кескинлиги (миқдори) ва йўналиши бўйича аномалия ҳосил қилувчи маъданнинг жойлари баҳоланади. Хариталаш икки хил бўлади: айлана (доира) бўйича ва кесма бўйича. Айлана бўйича хариталашда передатчик айлана марказида жойлашади, приёмник эса радиуси 50 – 100м бўлган доира атрофида 25 – 30˚ қадам билан қўчирилади. Кесма бўйича хариталашда передатчик ва приёмник орасида 50 – 100м бўлиб 20 – 50м қадам билан кесма бўйлаб қўчирилади. Кесмалар орасидаги масофа 20 – 200м. Ҳар бир нуқтада максимал горизонтал Нр (бунда рамкали антенна вертикал ўқи атрофида максимал сигнал ўлчов асбобида қўрсатгунга қадар айлантирилади) ва вертикал НZ (бунда рамкали антенна горизонтал жойлашади) ташкил этувчилар ва α – йиғинди векторнинг қиялик бурчаги ўлчанади. α бурчакни ўлчашда қабул этувчи рамканинг горизонтал ўқи генератор рамкасига йўналтириб, уни горизонтал ўқи атрофида ўлчов асбоби энг кичик сигнални кузатгунга қадар айлантирилади ва рамкани қиялик бурчаги аниқланади. Агар рамкали антенна текислигига ўтказилган нормаль передатчик томонга қараб турган оператордан чапда пастга йўналса, α бурчаги шартли мусбат, нормаль ўнг томонда пастга йўналса, шартли манфий ҳисобланади. -α α +α ПК α Нсх Нох Нох Нох Н1 Н1 Н0 – дастлабки майдон вектори Н1 – иккиламчи майдон Нсх – еғинди майдон 0 58 – расм Ер юзасида дастлабки ва иккиламчи майдонлар йиғиндиси ўлчанади ва уларнинг кескинлиги (миқдори) ва йўналиши бўйича аномалия ҳосил қилувчи маъданнинг жойлари баҳоланади. Хариталаш икки хил бўлади: айлана (доира) бўйича ва кесма бўйича. Айлана бўйича хариталашда передатчик айлана марказида жойлашади, приёмник эса радиуси 50 – 100м бўлган доира атрофида 25 – 30˚ қадам билан қўчирилади. Кесма бўйича хариталашда передатчик ва приёмник орасида 50 – 100м бўлиб 20 – 50м қадам билан кесма бўйлаб қўчирилади. Кесмалар орасидаги масофа 20 – 200м. Ҳар бир нуқтада максимал горизонтал Нр (бунда рамкали антенна вертикал ўқи атрофида максимал сигнал ўлчов асбобида қўрсатгунга қадар айлантирилади) ва вертикал НZ (бунда рамкали антенна горизонтал жойлашади) ташкил этувчилар ва α – йиғинди векторнинг қиялик бурчаги ўлчанади. α бурчакни ўлчашда қабул этувчи рамканинг горизонтал ўқи генератор рамкасига йўналтириб, уни горизонтал ўқи атрофида ўлчов асбоби энг кичик сигнални кузатгунга қадар айлантирилади ва рамкани қиялик бурчаги аниқланади. Агар рамкали антенна текислигига ўтказилган нормаль передатчик томонга қараб турган оператордан чапда пастга йўналса, α бурчаги шартли мусбат, нормаль ўнг томонда пастга йўналса, шартли манфий ҳисобланади. -α α +α ПК α Нсх Нох Нох Нох Н1 Н1 Н0 – дастлабки майдон вектори Н1 – иккиламчи майдон Нсх – еғинди майдон 0 58 – расм Бундан сўнг айлана бўйича хариталашда оператор приёмник билан янги нуқтага кўчади, кесма бўйича хариталашда эса передатчик ва приёмник бирга қўчади. Бир жинсли муҳит устида тик рамкани нормал магнит майдони горизонтал бўлади. (α = 0, Нz = 0). Дастлабки ва иккиламчи майдонлар векторлари параллелограмма қоидаси бўйича қўшилади ва йиғинди векторни ҳосил қиладилар. Маъдан устида узоқдагига ўхшаш бўлиб, йиғинди вектор горизонтал ҳолда, маъдан олдида эса, ё тепага, ё пастга энгашади (расм 58). Магнит майдон Нр, НZ ва α қийматлари бўйича маҳсус номограммалар ёрдамида туюлувчи қаршилик   аниқланади. Ишлар натижасида ўлчанган параметрлар Нр, НZ, α ва ҳисобланган   графиклари тузилади. Индукция усули геологик хариталашда, маъданларни аниқлашда қўлланади. Бу усул билан 100м гача чуқурликни ўрганиш мумкин. Радиокомпарация ва пеленгация (радиокесмалаш) усули (радиокип) – радиотўлқинли хариталаш усули деб аталади. Кенг олиб берувчи радиостанцияларнинг узун тўлқинли (узунлиги 1-2 км f=150–450кГц) (радиокип усули) ва ҳизмат радиостанцияларининг (жуда узун) ўта узун тўлқинли (тўлқин узунлиги 10 – 30 км, f=10 – 30 кГц) майдонларини ўлчашга асосланган ( улар 1000 ва 12000 км.гача кузатилиши мумкин) Бундай радиостанцияларнинг нормал майдонлари узоқ зонада (тўлқин узунлигидан ўнлаб марта катта масофаларда ) бир неча км2 планшетда ўзгармасдан қоладилар. Радиостанция – ўрганилаётган участка оралиғида об- ҳаво, шароит ва бошқа ҳалақит берувчилар таъсирида майдоннинг кескинлиги кун давомида 10-30% фоизга ўзгаради. Айниқса, майдоннинг кучли ўзгариши кун ботиши ва қуёш чиққан маҳалда кузатилади. Узун ва узундан ортиқ тўлқинлар ер тўлқинлари деб аталган ва ер бўйлаб тарқаладилар. Бундай тўлқинлар майдонининг кескинлиги радиостанцияларнинг қуввати ва уларнинг иш мустаҳкамлиги, трасса бўйлаб тўлқинларни ўтиш шароити ва жинсларнинг электромагнит хоссалари билан аниқланади. Бундан сўнг айлана бўйича хариталашда оператор приёмник билан янги нуқтага кўчади, кесма бўйича хариталашда эса передатчик ва приёмник бирга қўчади. Бир жинсли муҳит устида тик рамкани нормал магнит майдони горизонтал бўлади. (α = 0, Нz = 0). Дастлабки ва иккиламчи майдонлар векторлари параллелограмма қоидаси бўйича қўшилади ва йиғинди векторни ҳосил қиладилар. Маъдан устида узоқдагига ўхшаш бўлиб, йиғинди вектор горизонтал ҳолда, маъдан олдида эса, ё тепага, ё пастга энгашади (расм 58). Магнит майдон Нр, НZ ва α қийматлари бўйича маҳсус номограммалар ёрдамида туюлувчи қаршилик   аниқланади. Ишлар натижасида ўлчанган параметрлар Нр, НZ, α ва ҳисобланган   графиклари тузилади. Индукция усули геологик хариталашда, маъданларни аниқлашда қўлланади. Бу усул билан 100м гача чуқурликни ўрганиш мумкин. Радиокомпарация ва пеленгация (радиокесмалаш) усули (радиокип) – радиотўлқинли хариталаш усули деб аталади. Кенг олиб берувчи радиостанцияларнинг узун тўлқинли (узунлиги 1-2 км f=150–450кГц) (радиокип усули) ва ҳизмат радиостанцияларининг (жуда узун) ўта узун тўлқинли (тўлқин узунлиги 10 – 30 км, f=10 – 30 кГц) майдонларини ўлчашга асосланган ( улар 1000 ва 12000 км.гача кузатилиши мумкин) Бундай радиостанцияларнинг нормал майдонлари узоқ зонада (тўлқин узунлигидан ўнлаб марта катта масофаларда ) бир неча км2 планшетда ўзгармасдан қоладилар. Радиостанция – ўрганилаётган участка оралиғида об- ҳаво, шароит ва бошқа ҳалақит берувчилар таъсирида майдоннинг кескинлиги кун давомида 10-30% фоизга ўзгаради. Айниқса, майдоннинг кучли ўзгариши кун ботиши ва қуёш чиққан маҳалда кузатилади. Узун ва узундан ортиқ тўлқинлар ер тўлқинлари деб аталган ва ер бўйлаб тарқаладилар. Бундай тўлқинлар майдонининг кескинлиги радиостанцияларнинг қуввати ва уларнинг иш мустаҳкамлиги, трасса бўйлаб тўлқинларни ўтиш шароити ва жинсларнинг электромагнит хоссалари билан аниқланади. Радиокипни (аэро) ҳаво ва дала (ер устидаги) вариантларга ажратилади. Ҳаво, (аэро) хариталаш вертолёт ва самолётлар ёрдамида электромагнит майдонларнинг кескинлиги радиоқабул қилувчининг ташқарига чиқарилган антеннаси ёрдами билан автоматик усулида ёзиб олинади. Дала хариталашнинг услублари Ишлар маъдан жисмлар ва қатламларнинг ётиш йўналишларига перпендикуляр бўлган профиллар бўйлаб ўтказилади. Профилларнинг йўналишлари иложи борича радиостанция томон йўналишига яқин бўлиши керак. Бунда ўтказгичлардан индукция самараси энг катта бўлади. Кузатув нуқталари орасидаги масофа 5 дан 50 м гача бўлади. Ҳар битта нуқтада магнит (феррит) антеннали радиоқабул этувчи ёрдамида майдоннинг максимал горизонтал p H ва вертикал Нz магнит ташкил этувчиларнинг қиймати аниқланади. Аномалия тўлиқ векторининг қиялик бурчаги, радиостанциянинг пеленги, майдоннинг электр ташкил этувчилари ҳам ўлчаниши мумкин.(пеленг-радиостанция билан кузатув нуқтаси бирлаштирган чизиқнинг азимути) Аномалия ox cx ax H H H   формуладан аниқланади, бу ерда cx H - йиғинди кузатилган майдон; ox H - нормал (тинч ҳолатдаги) майдон. Шунга ўхшаш исталган ташкил этувчилар бўйича аномалияни топиш мумкин. Хариталаш натижасида ўлчанган параметрлар бўйича графиклар тузилади. Бир жинсли муҳит устида p H доимий бўлади, Нz=0 га тенг бўлади. Агарда қатлам чегаралари тикка бўлса ёки ҳар хил электромагнит хоссаларга эга бўлган киритишлар бўлганда майдоннинг тузилиши ва кескинлиги ўзгаради. Ўтказгич – маъдан томирининг устида Нz нинг иккита максимумлар орасида p H нинг максимуми кузатилади. Нz максимумларнинг орасидаги масофа тахминан маъдан жисм юқори қисмининг ётиш чуқурлигидан икки марта катта бўлади (расм 59а). Радиокипни (аэро) ҳаво ва дала (ер устидаги) вариантларга ажратилади. Ҳаво, (аэро) хариталаш вертолёт ва самолётлар ёрдамида электромагнит майдонларнинг кескинлиги радиоқабул қилувчининг ташқарига чиқарилган антеннаси ёрдами билан автоматик усулида ёзиб олинади. Дала хариталашнинг услублари Ишлар маъдан жисмлар ва қатламларнинг ётиш йўналишларига перпендикуляр бўлган профиллар бўйлаб ўтказилади. Профилларнинг йўналишлари иложи борича радиостанция томон йўналишига яқин бўлиши керак. Бунда ўтказгичлардан индукция самараси энг катта бўлади. Кузатув нуқталари орасидаги масофа 5 дан 50 м гача бўлади. Ҳар битта нуқтада магнит (феррит) антеннали радиоқабул этувчи ёрдамида майдоннинг максимал горизонтал p H ва вертикал Нz магнит ташкил этувчиларнинг қиймати аниқланади. Аномалия тўлиқ векторининг қиялик бурчаги, радиостанциянинг пеленги, майдоннинг электр ташкил этувчилари ҳам ўлчаниши мумкин.(пеленг-радиостанция билан кузатув нуқтаси бирлаштирган чизиқнинг азимути) Аномалия ox cx ax H H H   формуладан аниқланади, бу ерда cx H - йиғинди кузатилган майдон; ox H - нормал (тинч ҳолатдаги) майдон. Шунга ўхшаш исталган ташкил этувчилар бўйича аномалияни топиш мумкин. Хариталаш натижасида ўлчанган параметрлар бўйича графиклар тузилади. Бир жинсли муҳит устида p H доимий бўлади, Нz=0 га тенг бўлади. Агарда қатлам чегаралари тикка бўлса ёки ҳар хил электромагнит хоссаларга эга бўлган киритишлар бўлганда майдоннинг тузилиши ва кескинлиги ўзгаради. Ўтказгич – маъдан томирининг устида Нz нинг иккита максимумлар орасида p H нинг максимуми кузатилади. Нz максимумларнинг орасидаги масофа тахминан маъдан жисм юқори қисмининг ётиш чуқурлигидан икки марта катта бўлади (расм 59а). Сульфид маъданлар, сувга тўйинган ёриқликлар - p H - мусбат максимум, электр ташкил этувчиси Еr – мнфий аномалиялар билан кузатилади. Кварц томирлари, дайкалар, карбонатлар Еr мусбат максимум қийматлари билан кузатилади (расм 59б,в). Узун тўлқинли радиокип усули кичик чуқурликларни ўрганади (гидрогеология ва муҳандислик геология масалаларини ечишда карстни, бўшоқ ётқизиқларнинг сувга тўйинганлигини, ер ости сувларини ўрганишда қўлланилади). Ўта узун тўлқинли радиокип усули каттароқ чуқурликни ўрганади (маъдан конларини қидиришда, геологик хариталашда). Радиокомпарация усули билан ўрганадиган чуқурлик 10-20 м дан ортмайди. Радиотўлқинли ёритиш орқали ўрганиш усули 0 2h Hz h H Hp ПК ПК 0 H Hp Hz ПК ПК 0 0 охактошлар; сланецлар; 2  < < 1 2 1 E r Er -E 0 h H ПК 0 2  1 Er ПК Hp 2  > 1 59 – расм маъдан жинс; токни ўтказмай диган жинслар. а б в Сульфид маъданлар, сувга тўйинган ёриқликлар - p H - мусбат максимум, электр ташкил этувчиси Еr – мнфий аномалиялар билан кузатилади. Кварц томирлари, дайкалар, карбонатлар Еr мусбат максимум қийматлари билан кузатилади (расм 59б,в). Узун тўлқинли радиокип усули кичик чуқурликларни ўрганади (гидрогеология ва муҳандислик геология масалаларини ечишда карстни, бўшоқ ётқизиқларнинг сувга тўйинганлигини, ер ости сувларини ўрганишда қўлланилади). Ўта узун тўлқинли радиокип усули каттароқ чуқурликни ўрганади (маъдан конларини қидиришда, геологик хариталашда). Радиокомпарация усули билан ўрганадиган чуқурлик 10-20 м дан ортмайди. Радиотўлқинли ёритиш орқали ўрганиш усули 0 2h Hz h H Hp ПК ПК 0 H Hp Hz ПК ПК 0 0 охактошлар; сланецлар; 2  < < 1 2 1 E r Er -E 0 h H ПК 0 2  1 Er ПК Hp 2  > 1 59 – расм маъдан жинс; токни ўтказмай диган жинслар. а б в Қазилмалар ва қудуқлар орасидаги тоғ жинслар хусусиятини ўрганиш ва металл фойдали қазилмаларни аниқлаш учун радиотўлқинли ёритиш усули – РЁУ (РВП) қўлланилади. Бу усулда битта тоғ қазилмасида ёки қудуқда частотаси 0,1 – 10 МГц га тенг бўлган электромагнит тўлқинларни тарқатувчи асбоб (радиотўлқинларни фазога тарқатувчи генератор) жойлаштирилади. Қўшни қазилмаларда ёки қудуқларда майдоннинг кескинлиги приёмник (қабул этувчи асбоб) ёрдамида ўлчанади. Ушбу майдоннинг кескинлиги электромагнит энергиянинг ютилиш коэффициентига боғлиқ бўлади. Радиотўлқиннинг энергияси кучли ютилганда радио соя ҳосил бўлади (кескинлиги кучсизланади). Радиотўлқинли майдоннинг кескинлигини ўлчаш учун магнит ёки электр диполлар ишлатилади. Электр диполи қабул этувчи МN очиқ диполдан иборат (электр ташкил этувчини ўлчашга), магнит диполи қабул этувчи рамкалар антиклиналдан иборат (магнит ташкил этувчини ўлчашга). Тоғ қазилмаларни ёритишда радиотўлқин генератори биронта қазилмада жойлаштирилади, приëмник П эса 1 м дан 10 м гача қадам билан бошқа қазилмада кўчирилади. Кузатувлар генераторнинг (Г) ҳар хил ўрнашган жойларига ўтказилади (расм 60 а,б). Магнит майдонининг горизонтал ташкил этувчиси x H ўлчанади ва радиотўлқинлар пеленги ҳам аниқланади. Г→ П→ соя 1 Г – генератор П – қабул этувчи (приемник) 60 – Расм (а) 1 2 3 4 1 2 3 4 Г П НХ h h қудуқ 1 h h қудуқ 2 λ λ – тўлқин узунлиги 60 – Расм (б) 2 Қазилмалар ва қудуқлар орасидаги тоғ жинслар хусусиятини ўрганиш ва металл фойдали қазилмаларни аниқлаш учун радиотўлқинли ёритиш усули – РЁУ (РВП) қўлланилади. Бу усулда битта тоғ қазилмасида ёки қудуқда частотаси 0,1 – 10 МГц га тенг бўлган электромагнит тўлқинларни тарқатувчи асбоб (радиотўлқинларни фазога тарқатувчи генератор) жойлаштирилади. Қўшни қазилмаларда ёки қудуқларда майдоннинг кескинлиги приёмник (қабул этувчи асбоб) ёрдамида ўлчанади. Ушбу майдоннинг кескинлиги электромагнит энергиянинг ютилиш коэффициентига боғлиқ бўлади. Радиотўлқиннинг энергияси кучли ютилганда радио соя ҳосил бўлади (кескинлиги кучсизланади). Радиотўлқинли майдоннинг кескинлигини ўлчаш учун магнит ёки электр диполлар ишлатилади. Электр диполи қабул этувчи МN очиқ диполдан иборат (электр ташкил этувчини ўлчашга), магнит диполи қабул этувчи рамкалар антиклиналдан иборат (магнит ташкил этувчини ўлчашга). Тоғ қазилмаларни ёритишда радиотўлқин генератори биронта қазилмада жойлаштирилади, приëмник П эса 1 м дан 10 м гача қадам билан бошқа қазилмада кўчирилади. Кузатувлар генераторнинг (Г) ҳар хил ўрнашган жойларига ўтказилади (расм 60 а,б). Магнит майдонининг горизонтал ташкил этувчиси x H ўлчанади ва радиотўлқинлар пеленги ҳам аниқланади. Г→ П→ соя 1 Г – генератор П – қабул этувчи (приемник) 60 – Расм (а) 1 2 3 4 1 2 3 4 Г П НХ h h қудуқ 1 h h қудуқ 2 λ λ – тўлқин узунлиги 60 – Расм (б) 2 Радиотўлқинли ёритиш самарадорлиги сиғдирувчи жинсларнинг ва маъданнинг электр хоссалари фарқига ва уларнинг солиштирма қаршилик қийматларига боғлиқ бўлади. Агар, сиғдирувчи жинслар ва маъданлар қаршилиги кучли фарқланса, унда аниқ электромагнит сояси (радиотўлқин кучли ютилади) ҳосил бўлади, унинг контуридан маъданнинг турган жойи аниқланади. Сиғдирувчи жинсларнинг қаршилиги ёритиш узоқлигига таъсир этади, маъданнинг қаршилиги эса – радиотўлқинлар соясининг интенсивлигига таъсир этади. Сиғдирувчи жинсларнинг қаршилиги қанча кичик бўлса, ёритиш узоқлиги шунча камаяди. Манба майдонининг частотаси камайганда ёритиш узоқлиги ортади, лекин тўлқиннинг узунлиги  катта бўлгани учун кичик ўлчамли маъданлар сезилмайди. Ўлчамлар 0,5λ дан кичик бўлган маъдан жисмлар радиотўлқин соясини ҳосил қилмайди. Қазилмалар орасидаги металл маъданидан радиотўлқин тарқалиб ўтганда унинг энергияси кучли ютилиши сабабли маъданнинг орқа томонида электромагнит сояси ҳосил бўлади. Ўлчовлар натижасида электр ёки магнит майдоннинг кескинлиги графиги (ўлчов чизиқлари бўйлаб) ёки нурлар диаграммаси тузилади (60 – расм в). Нурлар диаграммаси- бу кузатув нуқталарини ўлчов вақтида генератор жойлашган нуқтаси билан бирлаштирган чизиқлар (нурлар) тўплами. Ҳар бир нур экранланиш (соя бериш) «Э» коэффициенти билан характерланади. Экранланиш коэффициенти- бу нормал ва ўлчанган майдонларнинг нисбатидир. соя Г П 16 7 Э=7 7 7 46 30 8 12 40 60 – Расм (в) Радиотўлқинли ёритиш самарадорлиги сиғдирувчи жинсларнинг ва маъданнинг электр хоссалари фарқига ва уларнинг солиштирма қаршилик қийматларига боғлиқ бўлади. Агар, сиғдирувчи жинслар ва маъданлар қаршилиги кучли фарқланса, унда аниқ электромагнит сояси (радиотўлқин кучли ютилади) ҳосил бўлади, унинг контуридан маъданнинг турган жойи аниқланади. Сиғдирувчи жинсларнинг қаршилиги ёритиш узоқлигига таъсир этади, маъданнинг қаршилиги эса – радиотўлқинлар соясининг интенсивлигига таъсир этади. Сиғдирувчи жинсларнинг қаршилиги қанча кичик бўлса, ёритиш узоқлиги шунча камаяди. Манба майдонининг частотаси камайганда ёритиш узоқлиги ортади, лекин тўлқиннинг узунлиги  катта бўлгани учун кичик ўлчамли маъданлар сезилмайди. Ўлчамлар 0,5λ дан кичик бўлган маъдан жисмлар радиотўлқин соясини ҳосил қилмайди. Қазилмалар орасидаги металл маъданидан радиотўлқин тарқалиб ўтганда унинг энергияси кучли ютилиши сабабли маъданнинг орқа томонида электромагнит сояси ҳосил бўлади. Ўлчовлар натижасида электр ёки магнит майдоннинг кескинлиги графиги (ўлчов чизиқлари бўйлаб) ёки нурлар диаграммаси тузилади (60 – расм в). Нурлар диаграммаси- бу кузатув нуқталарини ўлчов вақтида генератор жойлашган нуқтаси билан бирлаштирган чизиқлар (нурлар) тўплами. Ҳар бир нур экранланиш (соя бериш) «Э» коэффициенти билан характерланади. Экранланиш коэффициенти- бу нормал ва ўлчанган майдонларнинг нисбатидир. соя Г П 16 7 Э=7 7 7 46 30 8 12 40 60 – Расм (в) Hкуз H Э 0  ёки Eкуз E Э 0  бу ерда, 0 , E0 H - бир жинсли муҳитда генератор (передатчик) ҳосил қилган электр ёки магнит майдонларининг кескинлиги. Екуз, Нкуз – қўшни қазилмалардаги кузатилган майдонлар қиймати. Соя бўлган жойларда экранланиш коэффициентининг қиймати юқори бўлади. Чунки кузатилган Екуз, ёки Нкуз майдоннинг кескинлиги жуда кичик бўлади. Демак, қазилмалар орасида металл маъдан жойлашган бўлса, радиотўлқин сояси ҳосил бўлади ва унинг контуридан маъданнинг турган жойи аниқланади. Hкуз H Э 0  ёки Eкуз E Э 0  бу ерда, 0 , E0 H - бир жинсли муҳитда генератор (передатчик) ҳосил қилган электр ёки магнит майдонларининг кескинлиги. Екуз, Нкуз – қўшни қазилмалардаги кузатилган майдонлар қиймати. Соя бўлган жойларда экранланиш коэффициентининг қиймати юқори бўлади. Чунки кузатилган Екуз, ёки Нкуз майдоннинг кескинлиги жуда кичик бўлади. Демак, қазилмалар орасида металл маъдан жойлашган бўлса, радиотўлқин сояси ҳосил бўлади ва унинг контуридан маъданнинг турган жойи аниқланади.