Zilzila va boshqa favqulodda vaziyatlarda aholining harakati. (amaliy mashg‘ulot)

Yuklangan vaqt

2024-07-21

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

97,5 KB


 
 
 
 
Zilzila va boshqa favqulodda vaziyatlarda aholining harakati. (amaliy 
mashg‘ulot) 
 
 
Reja: 
1. Zilzilada aholining to’g’ri harakatlanish qoidalari. 
2. Ko‘chki vaqtida qanday harakat kilish kerak?  
3. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak?  
4. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak?  
5. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak?  
6. Kuchli shamollar vaqtida qanday harakatlanish kerak? 
7. Tog‘li hududlarga chiqilganda ehtiyot choralari. 
8. Jazirama issiq kunlardan qanday saqlanish kerak? 
 
1. Zilzilada aholining to’g’ri harakatlanish qoidalari. 
Zilzila - eng qo‘rqinchli va inshootlarni vayron qiluvchi tabiat hodisasi 
hisoblanadi. U yer sharining seysmik faol qismida vujudga keladi. 
O‘zbekiston Respublikasi shunday seysmik faol hududlardan biri bo‘lib, ayrim 
tumanlarda zilzila kuchi 9 ballgacha yetadi. 
Yer silkinishining kuchi 12 balli shkalada aniqlanadi. Yer yuzasida namoyon 
bo‘lishiga qarab zilzila quyidagicha izohlanadi: 
1-3 balli - kuchsiz; 
4-5 balli - sezilarli; 
6-7 balli - kuchli; 
8-10 balli - vayron qiluvchi; 
11-12 balli - halokatli. 
Zilzila ro‘y berganda insonlarda paydo bo‘lgan qo‘rquv uning hayot uchun 
xavfli harakatlar qilishiga olib kelishi mumkin. Seysmik faol hududlarda doimo 
yashaydigan yoki vaqtincha u yerda bo‘lgan aholi yer silkinganda oddiy ehtiyot 
choralarini bilishlari va ularni qo‘llashlari shart. 
Zilzila va boshqa favqulodda vaziyatlarda aholining harakati. (amaliy mashg‘ulot) Reja: 1. Zilzilada aholining to’g’ri harakatlanish qoidalari. 2. Ko‘chki vaqtida qanday harakat kilish kerak? 3. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak? 4. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak? 5. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak? 6. Kuchli shamollar vaqtida qanday harakatlanish kerak? 7. Tog‘li hududlarga chiqilganda ehtiyot choralari. 8. Jazirama issiq kunlardan qanday saqlanish kerak? 1. Zilzilada aholining to’g’ri harakatlanish qoidalari. Zilzila - eng qo‘rqinchli va inshootlarni vayron qiluvchi tabiat hodisasi hisoblanadi. U yer sharining seysmik faol qismida vujudga keladi. O‘zbekiston Respublikasi shunday seysmik faol hududlardan biri bo‘lib, ayrim tumanlarda zilzila kuchi 9 ballgacha yetadi. Yer silkinishining kuchi 12 balli shkalada aniqlanadi. Yer yuzasida namoyon bo‘lishiga qarab zilzila quyidagicha izohlanadi: 1-3 balli - kuchsiz; 4-5 balli - sezilarli; 6-7 balli - kuchli; 8-10 balli - vayron qiluvchi; 11-12 balli - halokatli. Zilzila ro‘y berganda insonlarda paydo bo‘lgan qo‘rquv uning hayot uchun xavfli harakatlar qilishiga olib kelishi mumkin. Seysmik faol hududlarda doimo yashaydigan yoki vaqtincha u yerda bo‘lgan aholi yer silkinganda oddiy ehtiyot choralarini bilishlari va ularni qo‘llashlari shart.
 
 
2 
Yodingizda bo‘lsin, zilziladan avval, zilzila davrida va undan keyin o‘zini 
boshqara olgan inson, qo‘rquvni yengishi osonroq kechadi. 
Zilzilada aholini muhofaza qilish chora tadbirlari: 
1. Zilzila xavfi bo‘lganda binodan chiqish yo‘lini oldindan belgilab qo‘yish 
kerak. Yodingizda bo‘lsin - yer silkinishi yarim tunda ham yuz berishi mumkin. 
Chiqish yo‘llari, eshiklar odamlar bilan tirband bo‘lib, tashqariga tez chiqishni 
qiyinlashtiradi. Binoni tez tark etish birinchi qavat derazalari orqali ham amalga 
oshiriladi. 
2. Uyingizdagi xavfsiz joylarni oldindan belgilab qo‘ying, bu - xonaning asosiy 
devorlari orasidagi burchagi, ichki eshiklar o‘rni, stol, karavot, stanoklar osti bo‘lishi 
mumkin. Zilzilada uyning eng havfli joylari - ichki va tashqi deraza ostilari, 
devorlarning oyna bilan qoplangan qismlari, ayniqsa oxirgi qavatlardagi burchakda 
joylashgan xonalar, lift va zinapoya maydonchalari bo‘lishi mumkinligini hisobga 
olish kerak. 
3. Oila a’zolari va bolalarga xavfsiz joyni egallashni o‘rgatish zarur. 
4. Oilangiz a’zolari va o‘zingiz kvartirangizda, pod’ezdda, uyingizda gaz, 
elektr, suvni o‘chirish yo‘llarini bilishingiz lozim. 
5. Qariya, nogiron va bolalar xavfsizligini ta’minlash yo‘lini oldindan o‘ylab 
qo‘ying. 
6. Xonalardagi shkaf, kitob javonlarni devorlarga mahkamlab qo‘ying. Uy 
jixozlarni uxlaydigan o‘rinlarga yiqilmaydigan holatda, eshik va chiqish yo‘llarini 
to‘sib qo‘ymaydigan qilib joylashtirish kerak. 
7. Javonlar, shkaflar ustidagi og‘ir buyumlar qattiq mahkamlab qo‘yilishi yoki 
odam ustiga tushib ketishi mumkin bo‘lgan buyumlar pastga yoki ishonchli joyga 
joylashtirilishi shart. Dam olish o‘rinlari derazadan, katta oynalardan, tushib ketishi 
mumkin bo‘lgan buyumlardan uzoqroq bo‘lishi shart. 
8. Javonlarni dam olish o‘rinlaridan, xonaga kirish eshigidan, rakovina va 
unitazlardan uzoqroq joyga o‘rnating. 
9. Uyga kirish yo‘lini, yo‘laklarni, va zinapoyalarni buyumlar bilan to‘sib 
qo‘ymang. 
2 Yodingizda bo‘lsin, zilziladan avval, zilzila davrida va undan keyin o‘zini boshqara olgan inson, qo‘rquvni yengishi osonroq kechadi. Zilzilada aholini muhofaza qilish chora tadbirlari: 1. Zilzila xavfi bo‘lganda binodan chiqish yo‘lini oldindan belgilab qo‘yish kerak. Yodingizda bo‘lsin - yer silkinishi yarim tunda ham yuz berishi mumkin. Chiqish yo‘llari, eshiklar odamlar bilan tirband bo‘lib, tashqariga tez chiqishni qiyinlashtiradi. Binoni tez tark etish birinchi qavat derazalari orqali ham amalga oshiriladi. 2. Uyingizdagi xavfsiz joylarni oldindan belgilab qo‘ying, bu - xonaning asosiy devorlari orasidagi burchagi, ichki eshiklar o‘rni, stol, karavot, stanoklar osti bo‘lishi mumkin. Zilzilada uyning eng havfli joylari - ichki va tashqi deraza ostilari, devorlarning oyna bilan qoplangan qismlari, ayniqsa oxirgi qavatlardagi burchakda joylashgan xonalar, lift va zinapoya maydonchalari bo‘lishi mumkinligini hisobga olish kerak. 3. Oila a’zolari va bolalarga xavfsiz joyni egallashni o‘rgatish zarur. 4. Oilangiz a’zolari va o‘zingiz kvartirangizda, pod’ezdda, uyingizda gaz, elektr, suvni o‘chirish yo‘llarini bilishingiz lozim. 5. Qariya, nogiron va bolalar xavfsizligini ta’minlash yo‘lini oldindan o‘ylab qo‘ying. 6. Xonalardagi shkaf, kitob javonlarni devorlarga mahkamlab qo‘ying. Uy jixozlarni uxlaydigan o‘rinlarga yiqilmaydigan holatda, eshik va chiqish yo‘llarini to‘sib qo‘ymaydigan qilib joylashtirish kerak. 7. Javonlar, shkaflar ustidagi og‘ir buyumlar qattiq mahkamlab qo‘yilishi yoki odam ustiga tushib ketishi mumkin bo‘lgan buyumlar pastga yoki ishonchli joyga joylashtirilishi shart. Dam olish o‘rinlari derazadan, katta oynalardan, tushib ketishi mumkin bo‘lgan buyumlardan uzoqroq bo‘lishi shart. 8. Javonlarni dam olish o‘rinlaridan, xonaga kirish eshigidan, rakovina va unitazlardan uzoqroq joyga o‘rnating. 9. Uyga kirish yo‘lini, yo‘laklarni, va zinapoyalarni buyumlar bilan to‘sib qo‘ymang.
 
 
3 
10. Tez alangalanuvchi va o‘yuvchi suyuqliklar solingan idishlarni yer 
qimirlab, bino silkinganda tushib ketib, portlab yoki yonib ketmaydigan xavfsiz joyda 
saklang. 
11. Jarohatlanganda, umuman har qanday xavf bo‘lganda birinchi tibbiy 
yordam ko‘rsatish choralarini o‘rganing. Doimo uyingizda dori-darmonlar, birinchi 
tibbiy yordam ko‘rsatish qutichasini saqlang. 
12. Garaj yoki dala hovli yerto‘lasidan yashirinish joyi sifatida foydalanish 
mumkin. U yerda ofat tugagunga qadar berkinish, oziq-ovqat zahirasini, kiyim-
kechak va kerakli narsalarni saqlash mumkin. Shu bilan birga, qaltis qiyaliklar va 
ko‘chki xavfi bo‘lgan joylarda qurilgan uylar xavfli bo‘lishi mumkinligi yodingizda 
bo‘lsin. 
13. Uyingiz xolatini tekshirib chiqing, uni mustahkamlash yo‘llarini aniqlang. 
14. Uyingiz yoki ish joyingiz qishloqdagi aholi yashayotgan joylarda 
joylashgan bo‘lsa, xavfli jarayonlar, ya’ni sel kelishi, ko‘chki xavfi bo‘lgan tog‘ 
hududida, suv bosishi mumkin bo‘lgan hududlarda ekanligini aniqlab, oila a’zolari va 
qo‘shnilar bilan birgalikda xavfsiz joyga chiqish yo‘llarini belgilab qo‘ying. Chunki 
yer silkinishi natijasida yer ko‘chkisi, o‘pirilishi, siljishi, tosh ko‘chkisi, yerning 
yorilishi, tuproq qatlamlarning cho‘kishi, tuproqning siqilib balchiqqa aylanish 
hollari yuz berishi mumkin. 
Kuchli zilzila vaqtida: 
Zilzila ro‘y berganda, yerning yuza qismi uncha uzoq bo‘lmagan vaqt tebranib 
turadi. Zilzila davri – silkinish yer qatlamining yuzasida va yaqin masofada bo‘lsa bir 
necha soniya, chuqurroq va olisda bo‘lsa 2-3 daqiqagacha davom etishi mumkin. Bu 
tebranishlar insonga noqulaylik tug‘dirib, qo‘rquvga tushiradi. Lekin yer 
silkinishining to‘xtashini kutishdan boshqa chora yo‘q. Shuning uchun sarosimaga 
tushmaslikka harakat qiling, osoyishtalik va xotirjamlikni saqlash juda muhim. Yer 
qimirlayotganda xotirjamlik va aql bilan ish ko‘rsangiz talofotsiz chiqishingizga 
ko‘proq imkoniyat bo‘ladi. Bundan tashqari atrofingizdagi odamlar sizdan o‘rnak 
olishadi va bu ular uchun nihoyatda foydali. 
Xonaning ichida: 
3 10. Tez alangalanuvchi va o‘yuvchi suyuqliklar solingan idishlarni yer qimirlab, bino silkinganda tushib ketib, portlab yoki yonib ketmaydigan xavfsiz joyda saklang. 11. Jarohatlanganda, umuman har qanday xavf bo‘lganda birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish choralarini o‘rganing. Doimo uyingizda dori-darmonlar, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish qutichasini saqlang. 12. Garaj yoki dala hovli yerto‘lasidan yashirinish joyi sifatida foydalanish mumkin. U yerda ofat tugagunga qadar berkinish, oziq-ovqat zahirasini, kiyim- kechak va kerakli narsalarni saqlash mumkin. Shu bilan birga, qaltis qiyaliklar va ko‘chki xavfi bo‘lgan joylarda qurilgan uylar xavfli bo‘lishi mumkinligi yodingizda bo‘lsin. 13. Uyingiz xolatini tekshirib chiqing, uni mustahkamlash yo‘llarini aniqlang. 14. Uyingiz yoki ish joyingiz qishloqdagi aholi yashayotgan joylarda joylashgan bo‘lsa, xavfli jarayonlar, ya’ni sel kelishi, ko‘chki xavfi bo‘lgan tog‘ hududida, suv bosishi mumkin bo‘lgan hududlarda ekanligini aniqlab, oila a’zolari va qo‘shnilar bilan birgalikda xavfsiz joyga chiqish yo‘llarini belgilab qo‘ying. Chunki yer silkinishi natijasida yer ko‘chkisi, o‘pirilishi, siljishi, tosh ko‘chkisi, yerning yorilishi, tuproq qatlamlarning cho‘kishi, tuproqning siqilib balchiqqa aylanish hollari yuz berishi mumkin. Kuchli zilzila vaqtida: Zilzila ro‘y berganda, yerning yuza qismi uncha uzoq bo‘lmagan vaqt tebranib turadi. Zilzila davri – silkinish yer qatlamining yuzasida va yaqin masofada bo‘lsa bir necha soniya, chuqurroq va olisda bo‘lsa 2-3 daqiqagacha davom etishi mumkin. Bu tebranishlar insonga noqulaylik tug‘dirib, qo‘rquvga tushiradi. Lekin yer silkinishining to‘xtashini kutishdan boshqa chora yo‘q. Shuning uchun sarosimaga tushmaslikka harakat qiling, osoyishtalik va xotirjamlikni saqlash juda muhim. Yer qimirlayotganda xotirjamlik va aql bilan ish ko‘rsangiz talofotsiz chiqishingizga ko‘proq imkoniyat bo‘ladi. Bundan tashqari atrofingizdagi odamlar sizdan o‘rnak olishadi va bu ular uchun nihoyatda foydali. Xonaning ichida:
 
 
4 
1. Agar siz yer yoki binoning silkinishini sezsangiz, darxol xavfdan qutilishga 
harakat qiling, eng katta xavfni yuqoridan tushadigan jismlar yaratishi mumkinligiga 
ahamiyat bering. 
2. Agar siz ko‘p qavatli uyning birinchi qavatida xom g‘ishtli, pishgan g‘ishtli 
yoki paxsa devorli shaxsiy uylarda yashasangiz, zilzila boshlanishi bilan 15-20 soniya 
ichida darhol uyning ichidan tashqariga chiqib keting va elektr simlari, gaz quvurlari 
va baland imoratlar tagidan uzoqroqqa ochiq joyga o‘ting. 
3. Agar xonaning ichida qolsangiz oldindan belgilab olingan xavfsiz joyga 
turib oling. Mabodo yuqoridan suvoq parchalari, yoritgich asboblari, oyna siniqlari 
tushadigan bo‘lsa, stol yoki krovatlar tagiga berkinib oling. Maktab o‘quvchilari 
partalarning tagiga kirib, oynaga teskari o‘girilib, boshlari va yuzlarini qo‘llari bilan 
berkitib olishlari zarur. 
4. Agar siz ko‘p qavatli uylar va imoratlarning birinchi qavatidan yuqorida 
bo‘lsangiz, hech qachon lift yoki zinapoyalarga qarab yugurmang, chunki ko‘p 
hollarda zilzila davrida ushbu qurilmalar birinchi navbatda qulaydi. Bunday hollarda 
uyning eshigini ochib uning o‘rniga turing. Eshik kesakisi qotib qolsa xavotir 
bo‘lmang, bu hol imorat devorlarining og‘ishidan bo‘ladi. 
5. Har qanday binoning oynali devorlaridan uzoqroqda, asosiy devori yonida 
turishga harakat qiling. Oynali to‘siqlardan ehtiyot bo‘ling. 
6. Ikkinchi va undan yuqori qavatlarda bo‘lsangiz, zinhor derazadan pastga 
sakramang, chunki binoga zarar yetkazilmasa ham, siz jarohatlanishingiz mumkin. 
7. Sakrashga majbur bo‘lgan hollarda zinxor yopiq deraza oynasiga qarab 
sakramang, oynani taburetka yoki yelkangiz bilan sindirib keyin sakrang. 
8. Odamlar bilan gavjum joylarda (do‘kon, kinoteatr, maktab, oliy ta’lim 
muassasasi, vokzal) sarosimaga tushmang, binoning asosiy devorlariga, ustunlarga 
yaqinroq, osilib turgan buyumlardan, qandil, shamollatgich, reklama taxtalardan esa 
uzoqroq turish kerak. 
9. O‘zingizni xotirjam tuting, atrofingizdagilarni sarosimaga tushiradigan 
harakatlar qilmang, eshik va yo‘laklarda tirbandlik hosil qilmang. 
10. Qishloq joylarida zilzila oqibatida yer ko‘chkisi ro‘y berishi, sel kelishi, 
tog‘lardan toshlar tushishi mumkin. Shuning uchun tepaliklar ustiga yoki suv 
4 1. Agar siz yer yoki binoning silkinishini sezsangiz, darxol xavfdan qutilishga harakat qiling, eng katta xavfni yuqoridan tushadigan jismlar yaratishi mumkinligiga ahamiyat bering. 2. Agar siz ko‘p qavatli uyning birinchi qavatida xom g‘ishtli, pishgan g‘ishtli yoki paxsa devorli shaxsiy uylarda yashasangiz, zilzila boshlanishi bilan 15-20 soniya ichida darhol uyning ichidan tashqariga chiqib keting va elektr simlari, gaz quvurlari va baland imoratlar tagidan uzoqroqqa ochiq joyga o‘ting. 3. Agar xonaning ichida qolsangiz oldindan belgilab olingan xavfsiz joyga turib oling. Mabodo yuqoridan suvoq parchalari, yoritgich asboblari, oyna siniqlari tushadigan bo‘lsa, stol yoki krovatlar tagiga berkinib oling. Maktab o‘quvchilari partalarning tagiga kirib, oynaga teskari o‘girilib, boshlari va yuzlarini qo‘llari bilan berkitib olishlari zarur. 4. Agar siz ko‘p qavatli uylar va imoratlarning birinchi qavatidan yuqorida bo‘lsangiz, hech qachon lift yoki zinapoyalarga qarab yugurmang, chunki ko‘p hollarda zilzila davrida ushbu qurilmalar birinchi navbatda qulaydi. Bunday hollarda uyning eshigini ochib uning o‘rniga turing. Eshik kesakisi qotib qolsa xavotir bo‘lmang, bu hol imorat devorlarining og‘ishidan bo‘ladi. 5. Har qanday binoning oynali devorlaridan uzoqroqda, asosiy devori yonida turishga harakat qiling. Oynali to‘siqlardan ehtiyot bo‘ling. 6. Ikkinchi va undan yuqori qavatlarda bo‘lsangiz, zinhor derazadan pastga sakramang, chunki binoga zarar yetkazilmasa ham, siz jarohatlanishingiz mumkin. 7. Sakrashga majbur bo‘lgan hollarda zinxor yopiq deraza oynasiga qarab sakramang, oynani taburetka yoki yelkangiz bilan sindirib keyin sakrang. 8. Odamlar bilan gavjum joylarda (do‘kon, kinoteatr, maktab, oliy ta’lim muassasasi, vokzal) sarosimaga tushmang, binoning asosiy devorlariga, ustunlarga yaqinroq, osilib turgan buyumlardan, qandil, shamollatgich, reklama taxtalardan esa uzoqroq turish kerak. 9. O‘zingizni xotirjam tuting, atrofingizdagilarni sarosimaga tushiradigan harakatlar qilmang, eshik va yo‘laklarda tirbandlik hosil qilmang. 10. Qishloq joylarida zilzila oqibatida yer ko‘chkisi ro‘y berishi, sel kelishi, tog‘lardan toshlar tushishi mumkin. Shuning uchun tepaliklar ustiga yoki suv
 
 
5 
bosmaydigan, yuqoriroq joyga chiqib olishga yoki tik tog‘ yonbag‘irlaridan uzoqroq 
joylarga o‘tishga harakat qiling. 
11. Molxonalar yonida turish mumkin emas, chunki xurkib ketgan hayvonlar 
tagida qolib ketish xavfi mavjud. 
Ko‘chada: 
1. Ko‘p qavatli bino ostida turgan bo‘lsangiz, ochiq joyga chiqishga harakat 
qiling, chunki bino silkinishi natijasida siniq parchalari ustingizga tushishi mumkin. 
Elektr simlari tagida ham turmang, uzilib ketishi mumkin. Uzilib ketgan simlardan 
ehtiyot bo‘ling. 
2. Bino bo‘ylab uning tagida yugurmang, binoga kirmang, yuqoridan tushishi 
mumkin bo‘lgan bo‘laklar hayotingiz uchun xavfli. 
3. Zilzila vaqtida avtomobilda ketayotgan bo‘lsangiz, yuqori qavatli binolar, 
elektr simi, tik yonbag‘irlar, ko‘priklar, yoqilg’i quyish shoxobchalari, daryo 
o‘zanidan uzoqroq joylarga borib mashinani asta to‘xtating. 
Zilziladan so‘ng: 
Zilzila to‘xtagandan keyin binolarning holatini, jabrlangan odamlarni 
kuzatishingiz mumkin. Bunday hollarda xotirjamlik bilan darhol shikastlangan, 
jarohatlanganlarga yordam ko‘rsatishni boshlang. 
1. Yordamga muhtoj odamlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating. Jarohat 
olganlarni sovuq qotmasligi uchun ko‘rpa bilan o‘rang va shifoxonaga yuboring. 
2. Kasallar, bolalar va qariyalar xavfsizligini ta’minlang, ruhiy dalda bering. 
3. Yengil buyumlar ostida qolganlarga yordam bering. Ehtiyot bo‘ling. 
Qo‘shimcha tibbiy yoki boshqa yordamga xojat bo‘lsa yordam kelguncha kuting. 
4. Yong‘in o‘chog‘ini sezsangiz, iloji boricha o‘chirishga harakat qiling. 
5. Elektr simlarini uzilmaganligini tekshirib ko‘ring. Buzilgan joyini tuzatishga 
harakat qiling yoki elektr tarmog‘ini o‘chirib qo‘ying. 
6. Suv tarmog‘ini tekshirib chiqing. Agar buzilgan bo‘lsa, tuzatishga harakat 
qiling yoki tarmoqdan uzib qo‘ying. 
7. Gaz tarmog‘ini jumragidan berkitib qo‘ying, agar gaz tarqalish xavfi mavjud 
bo‘lsa, uni hididan aniqlang, gugurt yoki shamdan foydalanmang. 
5 bosmaydigan, yuqoriroq joyga chiqib olishga yoki tik tog‘ yonbag‘irlaridan uzoqroq joylarga o‘tishga harakat qiling. 11. Molxonalar yonida turish mumkin emas, chunki xurkib ketgan hayvonlar tagida qolib ketish xavfi mavjud. Ko‘chada: 1. Ko‘p qavatli bino ostida turgan bo‘lsangiz, ochiq joyga chiqishga harakat qiling, chunki bino silkinishi natijasida siniq parchalari ustingizga tushishi mumkin. Elektr simlari tagida ham turmang, uzilib ketishi mumkin. Uzilib ketgan simlardan ehtiyot bo‘ling. 2. Bino bo‘ylab uning tagida yugurmang, binoga kirmang, yuqoridan tushishi mumkin bo‘lgan bo‘laklar hayotingiz uchun xavfli. 3. Zilzila vaqtida avtomobilda ketayotgan bo‘lsangiz, yuqori qavatli binolar, elektr simi, tik yonbag‘irlar, ko‘priklar, yoqilg’i quyish shoxobchalari, daryo o‘zanidan uzoqroq joylarga borib mashinani asta to‘xtating. Zilziladan so‘ng: Zilzila to‘xtagandan keyin binolarning holatini, jabrlangan odamlarni kuzatishingiz mumkin. Bunday hollarda xotirjamlik bilan darhol shikastlangan, jarohatlanganlarga yordam ko‘rsatishni boshlang. 1. Yordamga muhtoj odamlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating. Jarohat olganlarni sovuq qotmasligi uchun ko‘rpa bilan o‘rang va shifoxonaga yuboring. 2. Kasallar, bolalar va qariyalar xavfsizligini ta’minlang, ruhiy dalda bering. 3. Yengil buyumlar ostida qolganlarga yordam bering. Ehtiyot bo‘ling. Qo‘shimcha tibbiy yoki boshqa yordamga xojat bo‘lsa yordam kelguncha kuting. 4. Yong‘in o‘chog‘ini sezsangiz, iloji boricha o‘chirishga harakat qiling. 5. Elektr simlarini uzilmaganligini tekshirib ko‘ring. Buzilgan joyini tuzatishga harakat qiling yoki elektr tarmog‘ini o‘chirib qo‘ying. 6. Suv tarmog‘ini tekshirib chiqing. Agar buzilgan bo‘lsa, tuzatishga harakat qiling yoki tarmoqdan uzib qo‘ying. 7. Gaz tarmog‘ini jumragidan berkitib qo‘ying, agar gaz tarqalish xavfi mavjud bo‘lsa, uni hididan aniqlang, gugurt yoki shamdan foydalanmang.
 
 
6 
8. Kanalizatsiya quvuridan foydalanishdan oldin, uning sozligini bino ichida, 
yerto‘lada tekshirib ko‘ring. 
9. Xavfli yengil alanga oluvchi suyuqliklar to‘kilgan bo‘lsa (benzin, kimyoviy 
moddalar va boshqalar), tezda bartaraf qiling va bu haqda boshqalarga xabar bering. 
10. Vayron bo‘lgan binolar yoniga bormang, ularning ichiga kirmang. Agar 
sizning yordamingiz kerak bo‘lmasa, yer qimirlagan va vayron bo‘lgan joyga 
kirmang. 
11. Yerto‘la eshiklarini ochishda ehtiyot bo‘ling, chunki ustingizga suvoq 
parchalari, ustunlar yoki og‘ir jismlar tushishi mumkin. 
12. Telefonni keraksiz axborotlar uchun band qilib turmang, chunki telefon 
yordamga chaqirish, muhim hodisalar, yaradorlar va jinoyatchilar haqida axborot 
berish uchun kerak bo‘ladi. Yodingizda bo‘lsin, telefon tarmog‘ining band bo‘lishi 
qutqaruv xizmati ishlari samaradoligini kamaytirishi mumkin. 
13. Zilzilaning takrorlanishi mumkinligi haqidagi o‘z fikringizni birovlarga 
tarqatmang, yoki mish-mishlarga ishonib gap tarqatmang. Rasman e’lon qilingan 
axborotlardan foydalaning. 
14. Agar siz vayrona ostida qolgan bo‘lsangiz, iloji boricha xotirjamlik bilan 
sharoitni to‘g‘ri baholang. O‘zingizga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating, agar lozim 
bo‘lsa qon oqishini to‘xtating va jarohatni bog‘lang. 
15. Yoningizdagilarga yordam ko‘rsating, tinchlanishiga yordam bering. 
Vayronalardan tashqaridagilar bilan tovush orqali yoki biror narsani taqqillatish bilan 
aloqa o‘rnatishga harakat qiling. Kuchlaringizni tejang. Yodingizda bo‘lsin, yordam 
albatta keladi. 
16. Yodingizda bo‘lsin, yerning qayta silkinishi – aftershoklar xavfi saqlanib 
qolishi mumkin. Aftershoklar, asosiy yer qimirlagandan so‘ng bir necha daqiqa, soat, 
ba’zi vaqtlarda kunlardan keyin ham yuzaga kelishi mumkin. 
2. Ko‘chki vaqtida qanday harakat kilish kerak?  
Ko‘chki - tog‘ va jar yonbag‘irlaridan, dengiz, ko‘l va daryolarning tik 
qirg‘oqlaridan tuproq va tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ta’siri ostida pastga siljishi. 
6 8. Kanalizatsiya quvuridan foydalanishdan oldin, uning sozligini bino ichida, yerto‘lada tekshirib ko‘ring. 9. Xavfli yengil alanga oluvchi suyuqliklar to‘kilgan bo‘lsa (benzin, kimyoviy moddalar va boshqalar), tezda bartaraf qiling va bu haqda boshqalarga xabar bering. 10. Vayron bo‘lgan binolar yoniga bormang, ularning ichiga kirmang. Agar sizning yordamingiz kerak bo‘lmasa, yer qimirlagan va vayron bo‘lgan joyga kirmang. 11. Yerto‘la eshiklarini ochishda ehtiyot bo‘ling, chunki ustingizga suvoq parchalari, ustunlar yoki og‘ir jismlar tushishi mumkin. 12. Telefonni keraksiz axborotlar uchun band qilib turmang, chunki telefon yordamga chaqirish, muhim hodisalar, yaradorlar va jinoyatchilar haqida axborot berish uchun kerak bo‘ladi. Yodingizda bo‘lsin, telefon tarmog‘ining band bo‘lishi qutqaruv xizmati ishlari samaradoligini kamaytirishi mumkin. 13. Zilzilaning takrorlanishi mumkinligi haqidagi o‘z fikringizni birovlarga tarqatmang, yoki mish-mishlarga ishonib gap tarqatmang. Rasman e’lon qilingan axborotlardan foydalaning. 14. Agar siz vayrona ostida qolgan bo‘lsangiz, iloji boricha xotirjamlik bilan sharoitni to‘g‘ri baholang. O‘zingizga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating, agar lozim bo‘lsa qon oqishini to‘xtating va jarohatni bog‘lang. 15. Yoningizdagilarga yordam ko‘rsating, tinchlanishiga yordam bering. Vayronalardan tashqaridagilar bilan tovush orqali yoki biror narsani taqqillatish bilan aloqa o‘rnatishga harakat qiling. Kuchlaringizni tejang. Yodingizda bo‘lsin, yordam albatta keladi. 16. Yodingizda bo‘lsin, yerning qayta silkinishi – aftershoklar xavfi saqlanib qolishi mumkin. Aftershoklar, asosiy yer qimirlagandan so‘ng bir necha daqiqa, soat, ba’zi vaqtlarda kunlardan keyin ham yuzaga kelishi mumkin. 2. Ko‘chki vaqtida qanday harakat kilish kerak? Ko‘chki - tog‘ va jar yonbag‘irlaridan, dengiz, ko‘l va daryolarning tik qirg‘oqlaridan tuproq va tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ta’siri ostida pastga siljishi.
 
 
7 
Ko‘chkining ko‘p uchraydigan sabablaridan biri yonbag‘irning yuvilishi, 
yog‘ingarchilik ta’sirida namlanishi, zilzila yoki inson faoliyati (portlatish ishlari va 
boshqalar) bo‘lishi mumkin.  
Ko‘chki hajmi o‘nlab va yuzlab ming kub metrga, ayrim hollarda undan ham 
oshishi mumkin. Ko‘chki tezligi yiliga bir necha metrdan, soniyasiga bir necha metr 
bo‘lishi mumkin. Ko‘chkining eng katta tezligi zilzila vaqtiga to‘g‘ri keladi. Tuproq 
surilishi turar joy va ishlab chiqarish binolariga, muhandislik va yo‘l inshootlariga, 
magistral quvurlari va elektr tarmoqlariga shikast yetkazishi va vayron qilishi bilan 
birga, odamlarga jarohat yetkazishi va qurbon bo‘lishlariga olib kelishi mumkin. 
Ko‘chki vaqtida harakatlanish qoidalari: 
Ko‘chki ehtimoli yuzaga kelganligi to‘g‘risidagi signalni olgach, elektr 
asboblari, gaz va suv tarmog‘ini o‘chiring, avvaldan ishlab chikilgan rejaga asosan 
zudlik bilan o‘tkaziladigan evakuatsiyaga tayyorlaning. Ko‘chki joyi va tezligidan 
kelib chiqib harakat qiling. Ko‘chki surilishi sekin harakatlanayotgan bo‘lsa, 
imkoniyatdan kelib chiqib, xavfli hududda qolishi mumkin bo‘lgan binolarni tark 
eting, mebel, buyumlarni olib keting va h.k.  
Ko‘chki tezligi bir kecha-kunduzda 0,5-1,0 m bo‘lsa, avvaldan ishlab chiqilgan 
rejaga muvofiq evakuatsiya tadbirlarini amalga oshiring. Evakuatsiya vaqtida o‘zingiz 
bilan hujjatlar, qimmatli buyumlar, sharoitdan kelib chiqib va ma’muriyat 
ko‘rsatmasiga binoan issiq kiyimlar va oziq-ovqat mahsulotlari oling. Xavfsiz joyga 
zudlik bilan ko‘chib o‘ting va zarurat bo‘lsa, qutqaruvchilarga ko‘maklashing. 
Ko‘chki ro‘y berganidan so‘ng omon qolgan bino va inshootlar tekshirib 
chiqiladi, elektr, gaz va suv tarmoqlaridagi shikastlar aniqlanadi. Jarohatlanmagan 
bo‘lsangiz, qutqaruvchilar bilan birgalikda jabrlanganlarga ko‘maklashing va 
imkoniyat doirasida birinchi yordamni ko‘rsating. 
 
3. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak?  
Suv toshqini - qor erishi, jala (kuchli yomg‘ir), suvning shamol yordamida 
haydab kelinishi, muz bo‘laklarining tiqilishi va boshqa holatlarda daryo, ko‘l yoki 
dengiz suvlari sathining keskin ko‘tarilishi oqibatida quruqlikning anchagina qismini 
suv ostida qolishi. 
7 Ko‘chkining ko‘p uchraydigan sabablaridan biri yonbag‘irning yuvilishi, yog‘ingarchilik ta’sirida namlanishi, zilzila yoki inson faoliyati (portlatish ishlari va boshqalar) bo‘lishi mumkin. Ko‘chki hajmi o‘nlab va yuzlab ming kub metrga, ayrim hollarda undan ham oshishi mumkin. Ko‘chki tezligi yiliga bir necha metrdan, soniyasiga bir necha metr bo‘lishi mumkin. Ko‘chkining eng katta tezligi zilzila vaqtiga to‘g‘ri keladi. Tuproq surilishi turar joy va ishlab chiqarish binolariga, muhandislik va yo‘l inshootlariga, magistral quvurlari va elektr tarmoqlariga shikast yetkazishi va vayron qilishi bilan birga, odamlarga jarohat yetkazishi va qurbon bo‘lishlariga olib kelishi mumkin. Ko‘chki vaqtida harakatlanish qoidalari: Ko‘chki ehtimoli yuzaga kelganligi to‘g‘risidagi signalni olgach, elektr asboblari, gaz va suv tarmog‘ini o‘chiring, avvaldan ishlab chikilgan rejaga asosan zudlik bilan o‘tkaziladigan evakuatsiyaga tayyorlaning. Ko‘chki joyi va tezligidan kelib chiqib harakat qiling. Ko‘chki surilishi sekin harakatlanayotgan bo‘lsa, imkoniyatdan kelib chiqib, xavfli hududda qolishi mumkin bo‘lgan binolarni tark eting, mebel, buyumlarni olib keting va h.k. Ko‘chki tezligi bir kecha-kunduzda 0,5-1,0 m bo‘lsa, avvaldan ishlab chiqilgan rejaga muvofiq evakuatsiya tadbirlarini amalga oshiring. Evakuatsiya vaqtida o‘zingiz bilan hujjatlar, qimmatli buyumlar, sharoitdan kelib chiqib va ma’muriyat ko‘rsatmasiga binoan issiq kiyimlar va oziq-ovqat mahsulotlari oling. Xavfsiz joyga zudlik bilan ko‘chib o‘ting va zarurat bo‘lsa, qutqaruvchilarga ko‘maklashing. Ko‘chki ro‘y berganidan so‘ng omon qolgan bino va inshootlar tekshirib chiqiladi, elektr, gaz va suv tarmoqlaridagi shikastlar aniqlanadi. Jarohatlanmagan bo‘lsangiz, qutqaruvchilar bilan birgalikda jabrlanganlarga ko‘maklashing va imkoniyat doirasida birinchi yordamni ko‘rsating. 3. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak? Suv toshqini - qor erishi, jala (kuchli yomg‘ir), suvning shamol yordamida haydab kelinishi, muz bo‘laklarining tiqilishi va boshqa holatlarda daryo, ko‘l yoki dengiz suvlari sathining keskin ko‘tarilishi oqibatida quruqlikning anchagina qismini suv ostida qolishi.
 
 
8 
Suv toshqini ko‘prik, yo‘l, bino va inshootlarni vayron qilishi, katta moddiy 
zarar keltirishi mumkin. Suv tezligi soniyasiga 4 metrdan ortgan va suv qatlamining 
balandligi 2 metrdan oshgan hollarda odamlar hamda jonivorlar nobud bo‘lishi 
mumkin. Vayronaliklarning asosiy qismini kelib chiqishi bino va inshootlarga suv 
massasining gidravlik zarba berishi bilan katta tezlikda muz parchalari, suzuvchi 
vositalarning turli bo‘laklari va boshqalar kirib kelishi sabab bo‘ladi. Suv toshqini 
to‘satdan yuzaga kelib, bir necha soatdan 2-3 haftagacha davom etishi mumkin. 
Suv toshqiniga qarshi qanday tayyorgarlik ko‘rish kerak?  
Agar hududingiz suv toshqini xavfiga tez-tez uchrab tursa, u holda ehtimoliy suv 
toshish chegarasini, shuningdek yashash joyingizga yaqin bo‘lgan tepaliklarni, ularga 
boruvchi eng yaqin yo‘llarni o‘rganib chiqing va esda saqlab qoling. Oila 
a’zolaringizni uyushgan va yakka evakuatsiya talablari bilan, to‘satdan keskin suv 
hajmi oshib boradigan hollarda to‘g‘ri harakat qilish qoidalari bilan tanishtiring. Qayiq, 
sol va ularni tayyorlash uchun ishlatiladigan qurilish materiallarining turgan joyini 
yodda tuting. Oldindan evakuatsiya vaqtida olib chiqib ketiladigan hujjatlar, mol-mulk 
va dori-darmonlar ro‘yxatini tuzib qo‘ying. Maxsus jomadon yoki ryukzakka 
qimmatbaho buyumlaringiz, zarur issiq kiyim, oziq-ovqat zaxirasi, suv va dori-
darmonlarni solib qo‘ying. 
Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak?  
Suv toshqini xavfi yuzaga kelganligi va evakuatsiya o‘tkazish to‘g‘risidagi 
xabarni olgach, belgilangan tartibda xavfli hududdan xavfsiz hududga yoki tepaliklarga 
chiqing. O‘zingiz bilan hujjatlar, qimmatbaho buyumlaringiz va uch kecha-kunduzga 
yetadigan oziq-ovqat mahsulotlarini oling. Manzilga yetib kelgach ko‘chiriluvchilarni 
qabul qilish punktida ro‘yxatdan o‘ting. 
Uydan chiqishdan oldin elektr, gaz tarmog‘i va isitish pechlaridagi olovni 
o‘chiring, binodan tashqaridagi suv olib ketishi mumkin bo‘lgan barcha buyumlarni 
mahkamlang yoki ularni yordamchi binolarga joylashtiring. Vaqtingiz yetarli bo‘lsa, 
qimmatbaho uy jihozlarini yuqori qavatlarga yoki chordoqqa olib chiqing. Deraza va 
eshiklarni yoping, zarurat bo‘lsa va vaqt imkon bersa, birinchi qavatdagi deraza va 
eshiklarni tashqi tomondan taxtalar bilan qoqib qo‘ying.  
8 Suv toshqini ko‘prik, yo‘l, bino va inshootlarni vayron qilishi, katta moddiy zarar keltirishi mumkin. Suv tezligi soniyasiga 4 metrdan ortgan va suv qatlamining balandligi 2 metrdan oshgan hollarda odamlar hamda jonivorlar nobud bo‘lishi mumkin. Vayronaliklarning asosiy qismini kelib chiqishi bino va inshootlarga suv massasining gidravlik zarba berishi bilan katta tezlikda muz parchalari, suzuvchi vositalarning turli bo‘laklari va boshqalar kirib kelishi sabab bo‘ladi. Suv toshqini to‘satdan yuzaga kelib, bir necha soatdan 2-3 haftagacha davom etishi mumkin. Suv toshqiniga qarshi qanday tayyorgarlik ko‘rish kerak? Agar hududingiz suv toshqini xavfiga tez-tez uchrab tursa, u holda ehtimoliy suv toshish chegarasini, shuningdek yashash joyingizga yaqin bo‘lgan tepaliklarni, ularga boruvchi eng yaqin yo‘llarni o‘rganib chiqing va esda saqlab qoling. Oila a’zolaringizni uyushgan va yakka evakuatsiya talablari bilan, to‘satdan keskin suv hajmi oshib boradigan hollarda to‘g‘ri harakat qilish qoidalari bilan tanishtiring. Qayiq, sol va ularni tayyorlash uchun ishlatiladigan qurilish materiallarining turgan joyini yodda tuting. Oldindan evakuatsiya vaqtida olib chiqib ketiladigan hujjatlar, mol-mulk va dori-darmonlar ro‘yxatini tuzib qo‘ying. Maxsus jomadon yoki ryukzakka qimmatbaho buyumlaringiz, zarur issiq kiyim, oziq-ovqat zaxirasi, suv va dori- darmonlarni solib qo‘ying. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak? Suv toshqini xavfi yuzaga kelganligi va evakuatsiya o‘tkazish to‘g‘risidagi xabarni olgach, belgilangan tartibda xavfli hududdan xavfsiz hududga yoki tepaliklarga chiqing. O‘zingiz bilan hujjatlar, qimmatbaho buyumlaringiz va uch kecha-kunduzga yetadigan oziq-ovqat mahsulotlarini oling. Manzilga yetib kelgach ko‘chiriluvchilarni qabul qilish punktida ro‘yxatdan o‘ting. Uydan chiqishdan oldin elektr, gaz tarmog‘i va isitish pechlaridagi olovni o‘chiring, binodan tashqaridagi suv olib ketishi mumkin bo‘lgan barcha buyumlarni mahkamlang yoki ularni yordamchi binolarga joylashtiring. Vaqtingiz yetarli bo‘lsa, qimmatbaho uy jihozlarini yuqori qavatlarga yoki chordoqqa olib chiqing. Deraza va eshiklarni yoping, zarurat bo‘lsa va vaqt imkon bersa, birinchi qavatdagi deraza va eshiklarni tashqi tomondan taxtalar bilan qoqib qo‘ying.
 
 
9 
Evakuatsiya uyushgan holda o‘tkazilmayotgan bo‘lsa, yordam yetib kelgunga va 
suv sathi pasaygunga qadar yuqori qavatlar va binolar tomidan, daraxtlar va 
tepaliklardan joy egallang. Shu bilan birga muntazam halokat signalini berib boring 
(kunduz kuni uzoqdan yaxshi ko‘rinadigan ochiq rangli matoni osib qo‘yish yoki 
silkitish bilan, tunda - yorug‘lik signali va ovoz bilan). Qutqaruvchilar yaqinlashganda, 
suzuvchi vositaga o‘ting. Bunda qutqaruvchilarning ko‘rsatmalariga qat’iy amal qiling, 
suzuvchi vosita ustidagi yukning ko‘payib ketmasligiga e’tibor bering. Harakat vaqtida 
o‘rningizdan qimirlamang, qayiq chetiga o‘tirmang, ekipaj a’zolarining talablarini 
bajaring. 
Suv ostida qolgan zonadan mustaqil ravishda chiqishga, faqatgina jiddiy 
sabablar (jabrlanganlarga tibbiy yordam ko‘rsatish, suv sathining ko‘tarilib borishi, 
yuqori qavatlar va chordoqlarni suv bosish xavfi) paydo bo‘lganda tavsiya etiladi. 
Ammo ishonchli suzuvchi vosita bo‘lsa, harakat yo‘nalishini bilsangizgina shunday 
yo‘l tutishingiz mumkin. Mustaqil harakat vaqtida halokat signalini berishni 
to‘xtatmang. 
Suvda qolganlar va cho‘kayotganlarga yordam bering. Odam cho‘kayotgan 
bo‘lsa, unga suzuvchi vosita tashlang, harakatlarini qo‘llab-quvvatlab turing, 
boshqalarni yordamga chaqiring. Jabrlanuvchiga yaqinlashar ekansiz, daryo oqimini 
hisobga oling. Agar cho‘kayotgan odam o‘z harakatlarini nazorat qilolmayotgan 
bo‘lsa, unga orqa tomondan suzib borib sochidan ushlang va qirg‘oqqa qarab suzing. 
Suv toshqinidan so‘ng qanday harakat qilish kerak?  
Binoga kirishdan avval, uning holatini tekshirib ko‘ring. Xonalarni shamollating 
(gaz 
to‘planib 
qolgan 
bo‘lishi 
mumkin). 
Xonalarni 
to‘la 
shamollatib 
bo‘lmaguningizcha va gaz ta’minoti tizimini tekshirib ko‘rmaguncha elektr 
yoritgichlarni yoqmang, ochiq olovdan foydalanmang, gugurt ishlatmang. Elektr 
simlari, gaz quvurlari, suv va maishiy chiqindi tarmog‘ining sozligini tekshiring. 
Mutaxassislar bilan birgalikda ushbu tizimlarning sozligiga ishonch hosil qilmasdan 
ulardan foydalanmang. Xonalarni quritish uchun barcha eshik va derazalarni ochib 
tashlang, pol va devorlarni chiqindilardan tozalang, yerto‘lalardagi suvni tortib 
chikaring. Nam tekkan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilmang. Quduqlarni 
tozalab, ulardagi suvni chiqarib tashlang. 
9 Evakuatsiya uyushgan holda o‘tkazilmayotgan bo‘lsa, yordam yetib kelgunga va suv sathi pasaygunga qadar yuqori qavatlar va binolar tomidan, daraxtlar va tepaliklardan joy egallang. Shu bilan birga muntazam halokat signalini berib boring (kunduz kuni uzoqdan yaxshi ko‘rinadigan ochiq rangli matoni osib qo‘yish yoki silkitish bilan, tunda - yorug‘lik signali va ovoz bilan). Qutqaruvchilar yaqinlashganda, suzuvchi vositaga o‘ting. Bunda qutqaruvchilarning ko‘rsatmalariga qat’iy amal qiling, suzuvchi vosita ustidagi yukning ko‘payib ketmasligiga e’tibor bering. Harakat vaqtida o‘rningizdan qimirlamang, qayiq chetiga o‘tirmang, ekipaj a’zolarining talablarini bajaring. Suv ostida qolgan zonadan mustaqil ravishda chiqishga, faqatgina jiddiy sabablar (jabrlanganlarga tibbiy yordam ko‘rsatish, suv sathining ko‘tarilib borishi, yuqori qavatlar va chordoqlarni suv bosish xavfi) paydo bo‘lganda tavsiya etiladi. Ammo ishonchli suzuvchi vosita bo‘lsa, harakat yo‘nalishini bilsangizgina shunday yo‘l tutishingiz mumkin. Mustaqil harakat vaqtida halokat signalini berishni to‘xtatmang. Suvda qolganlar va cho‘kayotganlarga yordam bering. Odam cho‘kayotgan bo‘lsa, unga suzuvchi vosita tashlang, harakatlarini qo‘llab-quvvatlab turing, boshqalarni yordamga chaqiring. Jabrlanuvchiga yaqinlashar ekansiz, daryo oqimini hisobga oling. Agar cho‘kayotgan odam o‘z harakatlarini nazorat qilolmayotgan bo‘lsa, unga orqa tomondan suzib borib sochidan ushlang va qirg‘oqqa qarab suzing. Suv toshqinidan so‘ng qanday harakat qilish kerak? Binoga kirishdan avval, uning holatini tekshirib ko‘ring. Xonalarni shamollating (gaz to‘planib qolgan bo‘lishi mumkin). Xonalarni to‘la shamollatib bo‘lmaguningizcha va gaz ta’minoti tizimini tekshirib ko‘rmaguncha elektr yoritgichlarni yoqmang, ochiq olovdan foydalanmang, gugurt ishlatmang. Elektr simlari, gaz quvurlari, suv va maishiy chiqindi tarmog‘ining sozligini tekshiring. Mutaxassislar bilan birgalikda ushbu tizimlarning sozligiga ishonch hosil qilmasdan ulardan foydalanmang. Xonalarni quritish uchun barcha eshik va derazalarni ochib tashlang, pol va devorlarni chiqindilardan tozalang, yerto‘lalardagi suvni tortib chikaring. Nam tekkan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilmang. Quduqlarni tozalab, ulardagi suvni chiqarib tashlang.
 
 
10 
 
4. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak?  
Sel - tog‘ daryolari o‘zanlarida to‘satdan yuzaga keluvchi katta hajmdagi tog‘ 
jinslari bo‘laklari, xarsanglar va suv aralashmasidan iborat vaqtinchalik shiddatli oqim. 
Sel oqimlarini uzoq davom etgan kuchli jala, qor yoki muzliklarning jadal erishi,  
zilzila va vulqon otilishlari keltirib chiqaradi. U to‘satdan yuzaga keladi, katta tezlik 
(10 m/soniya va undan ortiq) bilan harakatlanadi, odatda o‘n daqiqadan bir necha 
soatgacha bo‘lgan oraliq bilan bir necha to‘lqinlar shaklida o‘tadi. Sel to‘lqini oldingi 
qismining balandligi 15 m va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Harakatlanayotgan sel 
oqimining gulduragan ovozi uzoq masofadan eshitilib turadi. Odamlar (sayyohlar, tog‘ 
razvedkachilari, chegarachilar, mahalliy aholi), turar joy binolari va yo‘l inshootlari 
tabiiy ofatning qurboniga aylanishlari mumkin. 
Selga qanday tayyorlanish kerak?  
Odatda sel oqimlari kelishi mumkin bo‘lgan joylar ma’lum bo‘ladi. Toqqa 
chiqishdan avval harakatingiz yo‘nalishida mavjud bo‘lgan shunday joylarni o‘rganib 
chiqing, ularni, ayniqsa kuchli yog‘inlardan so‘ng chetlab o‘ting. Sel oqimiga to‘qnash 
kelib qolinganda qutulib qolishning iloji juda kamligini doimo yodda tuting. 
Evakuatsiya oldindan o‘tkaziladigan bo‘lsa, turar joyni tashlab chiqib ketishdan 
avval elektr, gaz, suv manbalarini berkiting. Eshik, deraza va shamollatish tizimlarini 
yaxshilab yoping. 
Avvaldan o‘tkaziladigan selning oldini oluvchi chora-tadbirlar: seldan xavfli 
hududlarda selga qarshi damba va to‘g‘onlar, suv yo‘lini o‘zgartirib yuboruvchi 
kanallar quriladi, tog‘ ko‘llari sathi pasaytiriladi, yonbag‘irlardagi tuproq qatlami 
daraxt o‘tkazish yo‘li bilan mustahkamlanadi, kuzatuv ishlari olib boriladi, xabar 
berish tizimi yaratiladi va evakuatsiya rejalashtiriladi. 
Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak?  
Kelayotgan sel oqimining shovqinini eshittach, zudlik bilan kamida 50-100 m 
balandlikka chiqib olish kerak. Bunda shiddat bilan kelayotgan oqimdan katta 
masofaga og‘ir, hayot uchun xavfli bo‘lgan toshlar otilib chiqishi mumkinligini yodda 
tutish lozim. 
Sel oqimi o‘tib ketgandan so‘ng jabrlanganlarga, sel oqimi o‘tgan joylardagi 
vayrona uyumlari va loyqalarni tozalayotgan qutqaruvchilarga ko‘maklashing. 
10 4. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak? Sel - tog‘ daryolari o‘zanlarida to‘satdan yuzaga keluvchi katta hajmdagi tog‘ jinslari bo‘laklari, xarsanglar va suv aralashmasidan iborat vaqtinchalik shiddatli oqim. Sel oqimlarini uzoq davom etgan kuchli jala, qor yoki muzliklarning jadal erishi, zilzila va vulqon otilishlari keltirib chiqaradi. U to‘satdan yuzaga keladi, katta tezlik (10 m/soniya va undan ortiq) bilan harakatlanadi, odatda o‘n daqiqadan bir necha soatgacha bo‘lgan oraliq bilan bir necha to‘lqinlar shaklida o‘tadi. Sel to‘lqini oldingi qismining balandligi 15 m va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Harakatlanayotgan sel oqimining gulduragan ovozi uzoq masofadan eshitilib turadi. Odamlar (sayyohlar, tog‘ razvedkachilari, chegarachilar, mahalliy aholi), turar joy binolari va yo‘l inshootlari tabiiy ofatning qurboniga aylanishlari mumkin. Selga qanday tayyorlanish kerak? Odatda sel oqimlari kelishi mumkin bo‘lgan joylar ma’lum bo‘ladi. Toqqa chiqishdan avval harakatingiz yo‘nalishida mavjud bo‘lgan shunday joylarni o‘rganib chiqing, ularni, ayniqsa kuchli yog‘inlardan so‘ng chetlab o‘ting. Sel oqimiga to‘qnash kelib qolinganda qutulib qolishning iloji juda kamligini doimo yodda tuting. Evakuatsiya oldindan o‘tkaziladigan bo‘lsa, turar joyni tashlab chiqib ketishdan avval elektr, gaz, suv manbalarini berkiting. Eshik, deraza va shamollatish tizimlarini yaxshilab yoping. Avvaldan o‘tkaziladigan selning oldini oluvchi chora-tadbirlar: seldan xavfli hududlarda selga qarshi damba va to‘g‘onlar, suv yo‘lini o‘zgartirib yuboruvchi kanallar quriladi, tog‘ ko‘llari sathi pasaytiriladi, yonbag‘irlardagi tuproq qatlami daraxt o‘tkazish yo‘li bilan mustahkamlanadi, kuzatuv ishlari olib boriladi, xabar berish tizimi yaratiladi va evakuatsiya rejalashtiriladi. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak? Kelayotgan sel oqimining shovqinini eshittach, zudlik bilan kamida 50-100 m balandlikka chiqib olish kerak. Bunda shiddat bilan kelayotgan oqimdan katta masofaga og‘ir, hayot uchun xavfli bo‘lgan toshlar otilib chiqishi mumkinligini yodda tutish lozim. Sel oqimi o‘tib ketgandan so‘ng jabrlanganlarga, sel oqimi o‘tgan joylardagi vayrona uyumlari va loyqalarni tozalayotgan qutqaruvchilarga ko‘maklashing.
 
 
11 
Shikastlangan bo‘lsangiz, o‘zingizga birinchi yordam ko‘rsatishga harakat qiling. 
Tanangizning shikast topgan joylarini, iloji boricha yuqoriroq ko‘targan holda tuting, 
shikast joylariga muz (namlangan mato) qo‘ying, qattiq bog‘lang. Tibbiyot 
xodimlariga murojaat qiling. 
 
5. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak?  
Qor ko‘chkisi - 20-30 m/soniya va undan ortiq tezlik bilan harakatlanayotgan 
yoki pastga surilayotgan qor massasi. 
Qor ko‘chkisiga uzoq muddat qor yog‘ishi, qorning shiddatli erishi, zilzila, 
portlash va tog‘ yonbag‘irlarining tebranishini keltirib chiqaruvchi inson faoliyatining 
boshqa turlari, havo muhitining tebranishi sabab bo‘lishi mumkin. Qor ko‘chkisi 
binolar, muhandislik inshootlarini vayron qilishi, zichlangan qor bilan yo‘l va tog‘ 
so‘qmoqlarini yopib qo‘yishi mumkin. Ko‘chkiga to‘qnash kelgan tog‘ qishloqlari 
aholisi, sayyohlar, alpinistlar, geologlar, chegarachilar va aholining boshqa toifasi 
jarohat olishi yoki qalin qor qatlami ostida qolishi mumkin. 
Qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan hududda harakat qilishning asosiy 
qoidalariga rioya qilinishi lozim: 
- qor yog‘ayotgan va ob-havo buzilgan vaqtda toqqa chiqmang; 
- tog‘da bo‘lgan vaqtingizda ob-havo o‘zgarishlarini kuzatib boring; 
- toqqa chiqa turib, qor ko‘chkisi ehtimoli bo‘lgan joylarni bilib oling; 
- qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan joylarni chetlab o‘ting. 
Qor ko‘chkisi, odatda, yonbag‘irlar nishabligi 300 dan oshgan, agar yonbag‘ir 
yaydoq bo‘lsa, nishablik 200 dan oshgan joylarda tushadi. Nishablik 450 dan oshgan 
joylarda qor ko‘chkisi har qor yoqqan vaqtda yuzaga kelishi mumkin. 
Oldini olish tadbirlari.  
Qor ko‘chkisi tahdidi yuzaga kelgan sharoitda qor to‘planishi ustidan nazorat 
o‘rnatiladi, muhofaza inshootlari quriladi, sun’iy ravishda qor ko‘chkisi yuzaga 
keltiriladi, qutqaruv vositalari tayyorlanadi va qutqaruv ishlari rejalashtiriladi. 
Ob-havo qanday bo‘lmasin, nishabligi 300 dan ortiq tog‘ yonbag‘irlarini kesib 
o‘tish kerak emas, qor yoqqanidan so‘ng esa nishabligi 200 dan ortiq yonbag‘irlardan 
2-3 kundan keyingina o‘tish mumkin. 
11 Shikastlangan bo‘lsangiz, o‘zingizga birinchi yordam ko‘rsatishga harakat qiling. Tanangizning shikast topgan joylarini, iloji boricha yuqoriroq ko‘targan holda tuting, shikast joylariga muz (namlangan mato) qo‘ying, qattiq bog‘lang. Tibbiyot xodimlariga murojaat qiling. 5. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak? Qor ko‘chkisi - 20-30 m/soniya va undan ortiq tezlik bilan harakatlanayotgan yoki pastga surilayotgan qor massasi. Qor ko‘chkisiga uzoq muddat qor yog‘ishi, qorning shiddatli erishi, zilzila, portlash va tog‘ yonbag‘irlarining tebranishini keltirib chiqaruvchi inson faoliyatining boshqa turlari, havo muhitining tebranishi sabab bo‘lishi mumkin. Qor ko‘chkisi binolar, muhandislik inshootlarini vayron qilishi, zichlangan qor bilan yo‘l va tog‘ so‘qmoqlarini yopib qo‘yishi mumkin. Ko‘chkiga to‘qnash kelgan tog‘ qishloqlari aholisi, sayyohlar, alpinistlar, geologlar, chegarachilar va aholining boshqa toifasi jarohat olishi yoki qalin qor qatlami ostida qolishi mumkin. Qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan hududda harakat qilishning asosiy qoidalariga rioya qilinishi lozim: - qor yog‘ayotgan va ob-havo buzilgan vaqtda toqqa chiqmang; - tog‘da bo‘lgan vaqtingizda ob-havo o‘zgarishlarini kuzatib boring; - toqqa chiqa turib, qor ko‘chkisi ehtimoli bo‘lgan joylarni bilib oling; - qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan joylarni chetlab o‘ting. Qor ko‘chkisi, odatda, yonbag‘irlar nishabligi 300 dan oshgan, agar yonbag‘ir yaydoq bo‘lsa, nishablik 200 dan oshgan joylarda tushadi. Nishablik 450 dan oshgan joylarda qor ko‘chkisi har qor yoqqan vaqtda yuzaga kelishi mumkin. Oldini olish tadbirlari. Qor ko‘chkisi tahdidi yuzaga kelgan sharoitda qor to‘planishi ustidan nazorat o‘rnatiladi, muhofaza inshootlari quriladi, sun’iy ravishda qor ko‘chkisi yuzaga keltiriladi, qutqaruv vositalari tayyorlanadi va qutqaruv ishlari rejalashtiriladi. Ob-havo qanday bo‘lmasin, nishabligi 300 dan ortiq tog‘ yonbag‘irlarini kesib o‘tish kerak emas, qor yoqqanidan so‘ng esa nishabligi 200 dan ortiq yonbag‘irlardan 2-3 kundan keyingina o‘tish mumkin.