Zilzila va boshqa favqulodda vaziyatlarda aholining harakati. (amaliy mashg‘ulot)

Yuklangan vaqt

2024-07-21

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

17

Faytl hajmi

97,5 KB


Zilzila va boshqa favqulodda vaziyatlarda aholining harakati. (amaliy mashg‘ulot) Reja: 1. Zilzilada aholining to’g’ri harakatlanish qoidalari. 2. Ko‘chki vaqtida qanday harakat kilish kerak? 3. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak? 4. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak? 5. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak? 6. Kuchli shamollar vaqtida qanday harakatlanish kerak? 7. Tog‘li hududlarga chiqilganda ehtiyot choralari. 8. Jazirama issiq kunlardan qanday saqlanish kerak? 1. Zilzilada aholining to’g’ri harakatlanish qoidalari. Zilzila - eng qo‘rqinchli va inshootlarni vayron qiluvchi tabiat hodisasi hisoblanadi. U yer sharining seysmik faol qismida vujudga keladi. O‘zbekiston Respublikasi shunday seysmik faol hududlardan biri bo‘lib, ayrim tumanlarda zilzila kuchi 9 ballgacha yetadi. Yer silkinishining kuchi 12 balli shkalada aniqlanadi. Yer yuzasida namoyon bo‘lishiga qarab zilzila quyidagicha izohlanadi: 1-3 balli - kuchsiz; 4-5 balli - sezilarli; 6-7 balli - kuchli; 8-10 balli - vayron qiluvchi; 11-12 balli - halokatli. Zilzila ro‘y berganda insonlarda paydo bo‘lgan qo‘rquv uning hayot uchun xavfli harakatlar qilishiga olib kelishi mumkin. Seysmik faol hududlarda doimo yashaydigan yoki vaqtincha u yerda bo‘lgan aholi yer silkinganda oddiy ehtiyot choralarini bilishlari va ularni qo‘llashlari shart. Zilzila va boshqa favqulodda vaziyatlarda aholining harakati. (amaliy mashg‘ulot) Reja: 1. Zilzilada aholining to’g’ri harakatlanish qoidalari. 2. Ko‘chki vaqtida qanday harakat kilish kerak? 3. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak? 4. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak? 5. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak? 6. Kuchli shamollar vaqtida qanday harakatlanish kerak? 7. Tog‘li hududlarga chiqilganda ehtiyot choralari. 8. Jazirama issiq kunlardan qanday saqlanish kerak? 1. Zilzilada aholining to’g’ri harakatlanish qoidalari. Zilzila - eng qo‘rqinchli va inshootlarni vayron qiluvchi tabiat hodisasi hisoblanadi. U yer sharining seysmik faol qismida vujudga keladi. O‘zbekiston Respublikasi shunday seysmik faol hududlardan biri bo‘lib, ayrim tumanlarda zilzila kuchi 9 ballgacha yetadi. Yer silkinishining kuchi 12 balli shkalada aniqlanadi. Yer yuzasida namoyon bo‘lishiga qarab zilzila quyidagicha izohlanadi: 1-3 balli - kuchsiz; 4-5 balli - sezilarli; 6-7 balli - kuchli; 8-10 balli - vayron qiluvchi; 11-12 balli - halokatli. Zilzila ro‘y berganda insonlarda paydo bo‘lgan qo‘rquv uning hayot uchun xavfli harakatlar qilishiga olib kelishi mumkin. Seysmik faol hududlarda doimo yashaydigan yoki vaqtincha u yerda bo‘lgan aholi yer silkinganda oddiy ehtiyot choralarini bilishlari va ularni qo‘llashlari shart. 2 Yodingizda bo‘lsin, zilziladan avval, zilzila davrida va undan keyin o‘zini boshqara olgan inson, qo‘rquvni yengishi osonroq kechadi. Zilzilada aholini muhofaza qilish chora tadbirlari: 1. Zilzila xavfi bo‘lganda binodan chiqish yo‘lini oldindan belgilab qo‘yish kerak. Yodingizda bo‘lsin - yer silkinishi yarim tunda ham yuz berishi mumkin. Chiqish yo‘llari, eshiklar odamlar bilan tirband bo‘lib, tashqariga tez chiqishni qiyinlashtiradi. Binoni tez tark etish birinchi qavat derazalari orqali ham amalga oshiriladi. 2. Uyingizdagi xavfsiz joylarni oldindan belgilab qo‘ying, bu - xonaning asosiy devorlari orasidagi burchagi, ichki eshiklar o‘rni, stol, karavot, stanoklar osti bo‘lishi mumkin. Zilzilada uyning eng havfli joylari - ichki va tashqi deraza ostilari, devorlarning oyna bilan qoplangan qismlari, ayniqsa oxirgi qavatlardagi burchakda joylashgan xonalar, lift va zinapoya maydonchalari bo‘lishi mumkinligini hisobga olish kerak. 3. Oila a’zolari va bolalarga xavfsiz joyni egallashni o‘rgatish zarur. 4. Oilangiz a’zolari va o‘zingiz kvartirangizda, pod’ezdda, uyingizda gaz, elektr, suvni o‘chirish yo‘llarini bilishingiz lozim. 5. Qariya, nogiron va bolalar xavfsizligini ta’minlash yo‘lini oldindan o‘ylab qo‘ying. 6. Xonalardagi shkaf, kitob javonlarni devorlarga mahkamlab qo‘ying. Uy jixozlarni uxlaydigan o‘rinlarga yiqilmaydigan holatda, eshik va chiqish yo‘llarini to‘sib qo‘ymaydigan qilib joylashtirish kerak. 7. Javonlar, shkaflar ustidagi og‘ir buyumlar qattiq mahkamlab qo‘yilishi yoki odam ustiga tushib ketishi mumkin bo‘lgan buyumlar pastga yoki ishonchli joyga joylashtirilishi shart. Dam olish o‘rinlari derazadan, katta oynalardan, tushib ketishi mumkin bo‘lgan buyumlardan uzoqroq bo‘lishi shart. 8. Javonlarni dam olish o‘rinlaridan, xonaga kirish eshigidan, rakovina va unitazlardan uzoqroq joyga o‘rnating. 9. Uyga kirish yo‘lini, yo‘laklarni, va zinapoyalarni buyumlar bilan to‘sib qo‘ymang. 2 Yodingizda bo‘lsin, zilziladan avval, zilzila davrida va undan keyin o‘zini boshqara olgan inson, qo‘rquvni yengishi osonroq kechadi. Zilzilada aholini muhofaza qilish chora tadbirlari: 1. Zilzila xavfi bo‘lganda binodan chiqish yo‘lini oldindan belgilab qo‘yish kerak. Yodingizda bo‘lsin - yer silkinishi yarim tunda ham yuz berishi mumkin. Chiqish yo‘llari, eshiklar odamlar bilan tirband bo‘lib, tashqariga tez chiqishni qiyinlashtiradi. Binoni tez tark etish birinchi qavat derazalari orqali ham amalga oshiriladi. 2. Uyingizdagi xavfsiz joylarni oldindan belgilab qo‘ying, bu - xonaning asosiy devorlari orasidagi burchagi, ichki eshiklar o‘rni, stol, karavot, stanoklar osti bo‘lishi mumkin. Zilzilada uyning eng havfli joylari - ichki va tashqi deraza ostilari, devorlarning oyna bilan qoplangan qismlari, ayniqsa oxirgi qavatlardagi burchakda joylashgan xonalar, lift va zinapoya maydonchalari bo‘lishi mumkinligini hisobga olish kerak. 3. Oila a’zolari va bolalarga xavfsiz joyni egallashni o‘rgatish zarur. 4. Oilangiz a’zolari va o‘zingiz kvartirangizda, pod’ezdda, uyingizda gaz, elektr, suvni o‘chirish yo‘llarini bilishingiz lozim. 5. Qariya, nogiron va bolalar xavfsizligini ta’minlash yo‘lini oldindan o‘ylab qo‘ying. 6. Xonalardagi shkaf, kitob javonlarni devorlarga mahkamlab qo‘ying. Uy jixozlarni uxlaydigan o‘rinlarga yiqilmaydigan holatda, eshik va chiqish yo‘llarini to‘sib qo‘ymaydigan qilib joylashtirish kerak. 7. Javonlar, shkaflar ustidagi og‘ir buyumlar qattiq mahkamlab qo‘yilishi yoki odam ustiga tushib ketishi mumkin bo‘lgan buyumlar pastga yoki ishonchli joyga joylashtirilishi shart. Dam olish o‘rinlari derazadan, katta oynalardan, tushib ketishi mumkin bo‘lgan buyumlardan uzoqroq bo‘lishi shart. 8. Javonlarni dam olish o‘rinlaridan, xonaga kirish eshigidan, rakovina va unitazlardan uzoqroq joyga o‘rnating. 9. Uyga kirish yo‘lini, yo‘laklarni, va zinapoyalarni buyumlar bilan to‘sib qo‘ymang. 3 10. Tez alangalanuvchi va o‘yuvchi suyuqliklar solingan idishlarni yer qimirlab, bino silkinganda tushib ketib, portlab yoki yonib ketmaydigan xavfsiz joyda saklang. 11. Jarohatlanganda, umuman har qanday xavf bo‘lganda birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish choralarini o‘rganing. Doimo uyingizda dori-darmonlar, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish qutichasini saqlang. 12. Garaj yoki dala hovli yerto‘lasidan yashirinish joyi sifatida foydalanish mumkin. U yerda ofat tugagunga qadar berkinish, oziq-ovqat zahirasini, kiyim- kechak va kerakli narsalarni saqlash mumkin. Shu bilan birga, qaltis qiyaliklar va ko‘chki xavfi bo‘lgan joylarda qurilgan uylar xavfli bo‘lishi mumkinligi yodingizda bo‘lsin. 13. Uyingiz xolatini tekshirib chiqing, uni mustahkamlash yo‘llarini aniqlang. 14. Uyingiz yoki ish joyingiz qishloqdagi aholi yashayotgan joylarda joylashgan bo‘lsa, xavfli jarayonlar, ya’ni sel kelishi, ko‘chki xavfi bo‘lgan tog‘ hududida, suv bosishi mumkin bo‘lgan hududlarda ekanligini aniqlab, oila a’zolari va qo‘shnilar bilan birgalikda xavfsiz joyga chiqish yo‘llarini belgilab qo‘ying. Chunki yer silkinishi natijasida yer ko‘chkisi, o‘pirilishi, siljishi, tosh ko‘chkisi, yerning yorilishi, tuproq qatlamlarning cho‘kishi, tuproqning siqilib balchiqqa aylanish hollari yuz berishi mumkin. Kuchli zilzila vaqtida: Zilzila ro‘y berganda, yerning yuza qismi uncha uzoq bo‘lmagan vaqt tebranib turadi. Zilzila davri – silkinish yer qatlamining yuzasida va yaqin masofada bo‘lsa bir necha soniya, chuqurroq va olisda bo‘lsa 2-3 daqiqagacha davom etishi mumkin. Bu tebranishlar insonga noqulaylik tug‘dirib, qo‘rquvga tushiradi. Lekin yer silkinishining to‘xtashini kutishdan boshqa chora yo‘q. Shuning uchun sarosimaga tushmaslikka harakat qiling, osoyishtalik va xotirjamlikni saqlash juda muhim. Yer qimirlayotganda xotirjamlik va aql bilan ish ko‘rsangiz talofotsiz chiqishingizga ko‘proq imkoniyat bo‘ladi. Bundan tashqari atrofingizdagi odamlar sizdan o‘rnak olishadi va bu ular uchun nihoyatda foydali. Xonaning ichida: 3 10. Tez alangalanuvchi va o‘yuvchi suyuqliklar solingan idishlarni yer qimirlab, bino silkinganda tushib ketib, portlab yoki yonib ketmaydigan xavfsiz joyda saklang. 11. Jarohatlanganda, umuman har qanday xavf bo‘lganda birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish choralarini o‘rganing. Doimo uyingizda dori-darmonlar, birinchi tibbiy yordam ko‘rsatish qutichasini saqlang. 12. Garaj yoki dala hovli yerto‘lasidan yashirinish joyi sifatida foydalanish mumkin. U yerda ofat tugagunga qadar berkinish, oziq-ovqat zahirasini, kiyim- kechak va kerakli narsalarni saqlash mumkin. Shu bilan birga, qaltis qiyaliklar va ko‘chki xavfi bo‘lgan joylarda qurilgan uylar xavfli bo‘lishi mumkinligi yodingizda bo‘lsin. 13. Uyingiz xolatini tekshirib chiqing, uni mustahkamlash yo‘llarini aniqlang. 14. Uyingiz yoki ish joyingiz qishloqdagi aholi yashayotgan joylarda joylashgan bo‘lsa, xavfli jarayonlar, ya’ni sel kelishi, ko‘chki xavfi bo‘lgan tog‘ hududida, suv bosishi mumkin bo‘lgan hududlarda ekanligini aniqlab, oila a’zolari va qo‘shnilar bilan birgalikda xavfsiz joyga chiqish yo‘llarini belgilab qo‘ying. Chunki yer silkinishi natijasida yer ko‘chkisi, o‘pirilishi, siljishi, tosh ko‘chkisi, yerning yorilishi, tuproq qatlamlarning cho‘kishi, tuproqning siqilib balchiqqa aylanish hollari yuz berishi mumkin. Kuchli zilzila vaqtida: Zilzila ro‘y berganda, yerning yuza qismi uncha uzoq bo‘lmagan vaqt tebranib turadi. Zilzila davri – silkinish yer qatlamining yuzasida va yaqin masofada bo‘lsa bir necha soniya, chuqurroq va olisda bo‘lsa 2-3 daqiqagacha davom etishi mumkin. Bu tebranishlar insonga noqulaylik tug‘dirib, qo‘rquvga tushiradi. Lekin yer silkinishining to‘xtashini kutishdan boshqa chora yo‘q. Shuning uchun sarosimaga tushmaslikka harakat qiling, osoyishtalik va xotirjamlikni saqlash juda muhim. Yer qimirlayotganda xotirjamlik va aql bilan ish ko‘rsangiz talofotsiz chiqishingizga ko‘proq imkoniyat bo‘ladi. Bundan tashqari atrofingizdagi odamlar sizdan o‘rnak olishadi va bu ular uchun nihoyatda foydali. Xonaning ichida: 4 1. Agar siz yer yoki binoning silkinishini sezsangiz, darxol xavfdan qutilishga harakat qiling, eng katta xavfni yuqoridan tushadigan jismlar yaratishi mumkinligiga ahamiyat bering. 2. Agar siz ko‘p qavatli uyning birinchi qavatida xom g‘ishtli, pishgan g‘ishtli yoki paxsa devorli shaxsiy uylarda yashasangiz, zilzila boshlanishi bilan 15-20 soniya ichida darhol uyning ichidan tashqariga chiqib keting va elektr simlari, gaz quvurlari va baland imoratlar tagidan uzoqroqqa ochiq joyga o‘ting. 3. Agar xonaning ichida qolsangiz oldindan belgilab olingan xavfsiz joyga turib oling. Mabodo yuqoridan suvoq parchalari, yoritgich asboblari, oyna siniqlari tushadigan bo‘lsa, stol yoki krovatlar tagiga berkinib oling. Maktab o‘quvchilari partalarning tagiga kirib, oynaga teskari o‘girilib, boshlari va yuzlarini qo‘llari bilan berkitib olishlari zarur. 4. Agar siz ko‘p qavatli uylar va imoratlarning birinchi qavatidan yuqorida bo‘lsangiz, hech qachon lift yoki zinapoyalarga qarab yugurmang, chunki ko‘p hollarda zilzila davrida ushbu qurilmalar birinchi navbatda qulaydi. Bunday hollarda uyning eshigini ochib uning o‘rniga turing. Eshik kesakisi qotib qolsa xavotir bo‘lmang, bu hol imorat devorlarining og‘ishidan bo‘ladi. 5. Har qanday binoning oynali devorlaridan uzoqroqda, asosiy devori yonida turishga harakat qiling. Oynali to‘siqlardan ehtiyot bo‘ling. 6. Ikkinchi va undan yuqori qavatlarda bo‘lsangiz, zinhor derazadan pastga sakramang, chunki binoga zarar yetkazilmasa ham, siz jarohatlanishingiz mumkin. 7. Sakrashga majbur bo‘lgan hollarda zinxor yopiq deraza oynasiga qarab sakramang, oynani taburetka yoki yelkangiz bilan sindirib keyin sakrang. 8. Odamlar bilan gavjum joylarda (do‘kon, kinoteatr, maktab, oliy ta’lim muassasasi, vokzal) sarosimaga tushmang, binoning asosiy devorlariga, ustunlarga yaqinroq, osilib turgan buyumlardan, qandil, shamollatgich, reklama taxtalardan esa uzoqroq turish kerak. 9. O‘zingizni xotirjam tuting, atrofingizdagilarni sarosimaga tushiradigan harakatlar qilmang, eshik va yo‘laklarda tirbandlik hosil qilmang. 10. Qishloq joylarida zilzila oqibatida yer ko‘chkisi ro‘y berishi, sel kelishi, tog‘lardan toshlar tushishi mumkin. Shuning uchun tepaliklar ustiga yoki suv 4 1. Agar siz yer yoki binoning silkinishini sezsangiz, darxol xavfdan qutilishga harakat qiling, eng katta xavfni yuqoridan tushadigan jismlar yaratishi mumkinligiga ahamiyat bering. 2. Agar siz ko‘p qavatli uyning birinchi qavatida xom g‘ishtli, pishgan g‘ishtli yoki paxsa devorli shaxsiy uylarda yashasangiz, zilzila boshlanishi bilan 15-20 soniya ichida darhol uyning ichidan tashqariga chiqib keting va elektr simlari, gaz quvurlari va baland imoratlar tagidan uzoqroqqa ochiq joyga o‘ting. 3. Agar xonaning ichida qolsangiz oldindan belgilab olingan xavfsiz joyga turib oling. Mabodo yuqoridan suvoq parchalari, yoritgich asboblari, oyna siniqlari tushadigan bo‘lsa, stol yoki krovatlar tagiga berkinib oling. Maktab o‘quvchilari partalarning tagiga kirib, oynaga teskari o‘girilib, boshlari va yuzlarini qo‘llari bilan berkitib olishlari zarur. 4. Agar siz ko‘p qavatli uylar va imoratlarning birinchi qavatidan yuqorida bo‘lsangiz, hech qachon lift yoki zinapoyalarga qarab yugurmang, chunki ko‘p hollarda zilzila davrida ushbu qurilmalar birinchi navbatda qulaydi. Bunday hollarda uyning eshigini ochib uning o‘rniga turing. Eshik kesakisi qotib qolsa xavotir bo‘lmang, bu hol imorat devorlarining og‘ishidan bo‘ladi. 5. Har qanday binoning oynali devorlaridan uzoqroqda, asosiy devori yonida turishga harakat qiling. Oynali to‘siqlardan ehtiyot bo‘ling. 6. Ikkinchi va undan yuqori qavatlarda bo‘lsangiz, zinhor derazadan pastga sakramang, chunki binoga zarar yetkazilmasa ham, siz jarohatlanishingiz mumkin. 7. Sakrashga majbur bo‘lgan hollarda zinxor yopiq deraza oynasiga qarab sakramang, oynani taburetka yoki yelkangiz bilan sindirib keyin sakrang. 8. Odamlar bilan gavjum joylarda (do‘kon, kinoteatr, maktab, oliy ta’lim muassasasi, vokzal) sarosimaga tushmang, binoning asosiy devorlariga, ustunlarga yaqinroq, osilib turgan buyumlardan, qandil, shamollatgich, reklama taxtalardan esa uzoqroq turish kerak. 9. O‘zingizni xotirjam tuting, atrofingizdagilarni sarosimaga tushiradigan harakatlar qilmang, eshik va yo‘laklarda tirbandlik hosil qilmang. 10. Qishloq joylarida zilzila oqibatida yer ko‘chkisi ro‘y berishi, sel kelishi, tog‘lardan toshlar tushishi mumkin. Shuning uchun tepaliklar ustiga yoki suv 5 bosmaydigan, yuqoriroq joyga chiqib olishga yoki tik tog‘ yonbag‘irlaridan uzoqroq joylarga o‘tishga harakat qiling. 11. Molxonalar yonida turish mumkin emas, chunki xurkib ketgan hayvonlar tagida qolib ketish xavfi mavjud. Ko‘chada: 1. Ko‘p qavatli bino ostida turgan bo‘lsangiz, ochiq joyga chiqishga harakat qiling, chunki bino silkinishi natijasida siniq parchalari ustingizga tushishi mumkin. Elektr simlari tagida ham turmang, uzilib ketishi mumkin. Uzilib ketgan simlardan ehtiyot bo‘ling. 2. Bino bo‘ylab uning tagida yugurmang, binoga kirmang, yuqoridan tushishi mumkin bo‘lgan bo‘laklar hayotingiz uchun xavfli. 3. Zilzila vaqtida avtomobilda ketayotgan bo‘lsangiz, yuqori qavatli binolar, elektr simi, tik yonbag‘irlar, ko‘priklar, yoqilg’i quyish shoxobchalari, daryo o‘zanidan uzoqroq joylarga borib mashinani asta to‘xtating. Zilziladan so‘ng: Zilzila to‘xtagandan keyin binolarning holatini, jabrlangan odamlarni kuzatishingiz mumkin. Bunday hollarda xotirjamlik bilan darhol shikastlangan, jarohatlanganlarga yordam ko‘rsatishni boshlang. 1. Yordamga muhtoj odamlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating. Jarohat olganlarni sovuq qotmasligi uchun ko‘rpa bilan o‘rang va shifoxonaga yuboring. 2. Kasallar, bolalar va qariyalar xavfsizligini ta’minlang, ruhiy dalda bering. 3. Yengil buyumlar ostida qolganlarga yordam bering. Ehtiyot bo‘ling. Qo‘shimcha tibbiy yoki boshqa yordamga xojat bo‘lsa yordam kelguncha kuting. 4. Yong‘in o‘chog‘ini sezsangiz, iloji boricha o‘chirishga harakat qiling. 5. Elektr simlarini uzilmaganligini tekshirib ko‘ring. Buzilgan joyini tuzatishga harakat qiling yoki elektr tarmog‘ini o‘chirib qo‘ying. 6. Suv tarmog‘ini tekshirib chiqing. Agar buzilgan bo‘lsa, tuzatishga harakat qiling yoki tarmoqdan uzib qo‘ying. 7. Gaz tarmog‘ini jumragidan berkitib qo‘ying, agar gaz tarqalish xavfi mavjud bo‘lsa, uni hididan aniqlang, gugurt yoki shamdan foydalanmang. 5 bosmaydigan, yuqoriroq joyga chiqib olishga yoki tik tog‘ yonbag‘irlaridan uzoqroq joylarga o‘tishga harakat qiling. 11. Molxonalar yonida turish mumkin emas, chunki xurkib ketgan hayvonlar tagida qolib ketish xavfi mavjud. Ko‘chada: 1. Ko‘p qavatli bino ostida turgan bo‘lsangiz, ochiq joyga chiqishga harakat qiling, chunki bino silkinishi natijasida siniq parchalari ustingizga tushishi mumkin. Elektr simlari tagida ham turmang, uzilib ketishi mumkin. Uzilib ketgan simlardan ehtiyot bo‘ling. 2. Bino bo‘ylab uning tagida yugurmang, binoga kirmang, yuqoridan tushishi mumkin bo‘lgan bo‘laklar hayotingiz uchun xavfli. 3. Zilzila vaqtida avtomobilda ketayotgan bo‘lsangiz, yuqori qavatli binolar, elektr simi, tik yonbag‘irlar, ko‘priklar, yoqilg’i quyish shoxobchalari, daryo o‘zanidan uzoqroq joylarga borib mashinani asta to‘xtating. Zilziladan so‘ng: Zilzila to‘xtagandan keyin binolarning holatini, jabrlangan odamlarni kuzatishingiz mumkin. Bunday hollarda xotirjamlik bilan darhol shikastlangan, jarohatlanganlarga yordam ko‘rsatishni boshlang. 1. Yordamga muhtoj odamlarga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating. Jarohat olganlarni sovuq qotmasligi uchun ko‘rpa bilan o‘rang va shifoxonaga yuboring. 2. Kasallar, bolalar va qariyalar xavfsizligini ta’minlang, ruhiy dalda bering. 3. Yengil buyumlar ostida qolganlarga yordam bering. Ehtiyot bo‘ling. Qo‘shimcha tibbiy yoki boshqa yordamga xojat bo‘lsa yordam kelguncha kuting. 4. Yong‘in o‘chog‘ini sezsangiz, iloji boricha o‘chirishga harakat qiling. 5. Elektr simlarini uzilmaganligini tekshirib ko‘ring. Buzilgan joyini tuzatishga harakat qiling yoki elektr tarmog‘ini o‘chirib qo‘ying. 6. Suv tarmog‘ini tekshirib chiqing. Agar buzilgan bo‘lsa, tuzatishga harakat qiling yoki tarmoqdan uzib qo‘ying. 7. Gaz tarmog‘ini jumragidan berkitib qo‘ying, agar gaz tarqalish xavfi mavjud bo‘lsa, uni hididan aniqlang, gugurt yoki shamdan foydalanmang. 6 8. Kanalizatsiya quvuridan foydalanishdan oldin, uning sozligini bino ichida, yerto‘lada tekshirib ko‘ring. 9. Xavfli yengil alanga oluvchi suyuqliklar to‘kilgan bo‘lsa (benzin, kimyoviy moddalar va boshqalar), tezda bartaraf qiling va bu haqda boshqalarga xabar bering. 10. Vayron bo‘lgan binolar yoniga bormang, ularning ichiga kirmang. Agar sizning yordamingiz kerak bo‘lmasa, yer qimirlagan va vayron bo‘lgan joyga kirmang. 11. Yerto‘la eshiklarini ochishda ehtiyot bo‘ling, chunki ustingizga suvoq parchalari, ustunlar yoki og‘ir jismlar tushishi mumkin. 12. Telefonni keraksiz axborotlar uchun band qilib turmang, chunki telefon yordamga chaqirish, muhim hodisalar, yaradorlar va jinoyatchilar haqida axborot berish uchun kerak bo‘ladi. Yodingizda bo‘lsin, telefon tarmog‘ining band bo‘lishi qutqaruv xizmati ishlari samaradoligini kamaytirishi mumkin. 13. Zilzilaning takrorlanishi mumkinligi haqidagi o‘z fikringizni birovlarga tarqatmang, yoki mish-mishlarga ishonib gap tarqatmang. Rasman e’lon qilingan axborotlardan foydalaning. 14. Agar siz vayrona ostida qolgan bo‘lsangiz, iloji boricha xotirjamlik bilan sharoitni to‘g‘ri baholang. O‘zingizga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating, agar lozim bo‘lsa qon oqishini to‘xtating va jarohatni bog‘lang. 15. Yoningizdagilarga yordam ko‘rsating, tinchlanishiga yordam bering. Vayronalardan tashqaridagilar bilan tovush orqali yoki biror narsani taqqillatish bilan aloqa o‘rnatishga harakat qiling. Kuchlaringizni tejang. Yodingizda bo‘lsin, yordam albatta keladi. 16. Yodingizda bo‘lsin, yerning qayta silkinishi – aftershoklar xavfi saqlanib qolishi mumkin. Aftershoklar, asosiy yer qimirlagandan so‘ng bir necha daqiqa, soat, ba’zi vaqtlarda kunlardan keyin ham yuzaga kelishi mumkin. 2. Ko‘chki vaqtida qanday harakat kilish kerak? Ko‘chki - tog‘ va jar yonbag‘irlaridan, dengiz, ko‘l va daryolarning tik qirg‘oqlaridan tuproq va tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ta’siri ostida pastga siljishi. 6 8. Kanalizatsiya quvuridan foydalanishdan oldin, uning sozligini bino ichida, yerto‘lada tekshirib ko‘ring. 9. Xavfli yengil alanga oluvchi suyuqliklar to‘kilgan bo‘lsa (benzin, kimyoviy moddalar va boshqalar), tezda bartaraf qiling va bu haqda boshqalarga xabar bering. 10. Vayron bo‘lgan binolar yoniga bormang, ularning ichiga kirmang. Agar sizning yordamingiz kerak bo‘lmasa, yer qimirlagan va vayron bo‘lgan joyga kirmang. 11. Yerto‘la eshiklarini ochishda ehtiyot bo‘ling, chunki ustingizga suvoq parchalari, ustunlar yoki og‘ir jismlar tushishi mumkin. 12. Telefonni keraksiz axborotlar uchun band qilib turmang, chunki telefon yordamga chaqirish, muhim hodisalar, yaradorlar va jinoyatchilar haqida axborot berish uchun kerak bo‘ladi. Yodingizda bo‘lsin, telefon tarmog‘ining band bo‘lishi qutqaruv xizmati ishlari samaradoligini kamaytirishi mumkin. 13. Zilzilaning takrorlanishi mumkinligi haqidagi o‘z fikringizni birovlarga tarqatmang, yoki mish-mishlarga ishonib gap tarqatmang. Rasman e’lon qilingan axborotlardan foydalaning. 14. Agar siz vayrona ostida qolgan bo‘lsangiz, iloji boricha xotirjamlik bilan sharoitni to‘g‘ri baholang. O‘zingizga birinchi tibbiy yordam ko‘rsating, agar lozim bo‘lsa qon oqishini to‘xtating va jarohatni bog‘lang. 15. Yoningizdagilarga yordam ko‘rsating, tinchlanishiga yordam bering. Vayronalardan tashqaridagilar bilan tovush orqali yoki biror narsani taqqillatish bilan aloqa o‘rnatishga harakat qiling. Kuchlaringizni tejang. Yodingizda bo‘lsin, yordam albatta keladi. 16. Yodingizda bo‘lsin, yerning qayta silkinishi – aftershoklar xavfi saqlanib qolishi mumkin. Aftershoklar, asosiy yer qimirlagandan so‘ng bir necha daqiqa, soat, ba’zi vaqtlarda kunlardan keyin ham yuzaga kelishi mumkin. 2. Ko‘chki vaqtida qanday harakat kilish kerak? Ko‘chki - tog‘ va jar yonbag‘irlaridan, dengiz, ko‘l va daryolarning tik qirg‘oqlaridan tuproq va tog‘ jinslarining og‘irlik kuchi ta’siri ostida pastga siljishi. 7 Ko‘chkining ko‘p uchraydigan sabablaridan biri yonbag‘irning yuvilishi, yog‘ingarchilik ta’sirida namlanishi, zilzila yoki inson faoliyati (portlatish ishlari va boshqalar) bo‘lishi mumkin. Ko‘chki hajmi o‘nlab va yuzlab ming kub metrga, ayrim hollarda undan ham oshishi mumkin. Ko‘chki tezligi yiliga bir necha metrdan, soniyasiga bir necha metr bo‘lishi mumkin. Ko‘chkining eng katta tezligi zilzila vaqtiga to‘g‘ri keladi. Tuproq surilishi turar joy va ishlab chiqarish binolariga, muhandislik va yo‘l inshootlariga, magistral quvurlari va elektr tarmoqlariga shikast yetkazishi va vayron qilishi bilan birga, odamlarga jarohat yetkazishi va qurbon bo‘lishlariga olib kelishi mumkin. Ko‘chki vaqtida harakatlanish qoidalari: Ko‘chki ehtimoli yuzaga kelganligi to‘g‘risidagi signalni olgach, elektr asboblari, gaz va suv tarmog‘ini o‘chiring, avvaldan ishlab chikilgan rejaga asosan zudlik bilan o‘tkaziladigan evakuatsiyaga tayyorlaning. Ko‘chki joyi va tezligidan kelib chiqib harakat qiling. Ko‘chki surilishi sekin harakatlanayotgan bo‘lsa, imkoniyatdan kelib chiqib, xavfli hududda qolishi mumkin bo‘lgan binolarni tark eting, mebel, buyumlarni olib keting va h.k. Ko‘chki tezligi bir kecha-kunduzda 0,5-1,0 m bo‘lsa, avvaldan ishlab chiqilgan rejaga muvofiq evakuatsiya tadbirlarini amalga oshiring. Evakuatsiya vaqtida o‘zingiz bilan hujjatlar, qimmatli buyumlar, sharoitdan kelib chiqib va ma’muriyat ko‘rsatmasiga binoan issiq kiyimlar va oziq-ovqat mahsulotlari oling. Xavfsiz joyga zudlik bilan ko‘chib o‘ting va zarurat bo‘lsa, qutqaruvchilarga ko‘maklashing. Ko‘chki ro‘y berganidan so‘ng omon qolgan bino va inshootlar tekshirib chiqiladi, elektr, gaz va suv tarmoqlaridagi shikastlar aniqlanadi. Jarohatlanmagan bo‘lsangiz, qutqaruvchilar bilan birgalikda jabrlanganlarga ko‘maklashing va imkoniyat doirasida birinchi yordamni ko‘rsating. 3. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak? Suv toshqini - qor erishi, jala (kuchli yomg‘ir), suvning shamol yordamida haydab kelinishi, muz bo‘laklarining tiqilishi va boshqa holatlarda daryo, ko‘l yoki dengiz suvlari sathining keskin ko‘tarilishi oqibatida quruqlikning anchagina qismini suv ostida qolishi. 7 Ko‘chkining ko‘p uchraydigan sabablaridan biri yonbag‘irning yuvilishi, yog‘ingarchilik ta’sirida namlanishi, zilzila yoki inson faoliyati (portlatish ishlari va boshqalar) bo‘lishi mumkin. Ko‘chki hajmi o‘nlab va yuzlab ming kub metrga, ayrim hollarda undan ham oshishi mumkin. Ko‘chki tezligi yiliga bir necha metrdan, soniyasiga bir necha metr bo‘lishi mumkin. Ko‘chkining eng katta tezligi zilzila vaqtiga to‘g‘ri keladi. Tuproq surilishi turar joy va ishlab chiqarish binolariga, muhandislik va yo‘l inshootlariga, magistral quvurlari va elektr tarmoqlariga shikast yetkazishi va vayron qilishi bilan birga, odamlarga jarohat yetkazishi va qurbon bo‘lishlariga olib kelishi mumkin. Ko‘chki vaqtida harakatlanish qoidalari: Ko‘chki ehtimoli yuzaga kelganligi to‘g‘risidagi signalni olgach, elektr asboblari, gaz va suv tarmog‘ini o‘chiring, avvaldan ishlab chikilgan rejaga asosan zudlik bilan o‘tkaziladigan evakuatsiyaga tayyorlaning. Ko‘chki joyi va tezligidan kelib chiqib harakat qiling. Ko‘chki surilishi sekin harakatlanayotgan bo‘lsa, imkoniyatdan kelib chiqib, xavfli hududda qolishi mumkin bo‘lgan binolarni tark eting, mebel, buyumlarni olib keting va h.k. Ko‘chki tezligi bir kecha-kunduzda 0,5-1,0 m bo‘lsa, avvaldan ishlab chiqilgan rejaga muvofiq evakuatsiya tadbirlarini amalga oshiring. Evakuatsiya vaqtida o‘zingiz bilan hujjatlar, qimmatli buyumlar, sharoitdan kelib chiqib va ma’muriyat ko‘rsatmasiga binoan issiq kiyimlar va oziq-ovqat mahsulotlari oling. Xavfsiz joyga zudlik bilan ko‘chib o‘ting va zarurat bo‘lsa, qutqaruvchilarga ko‘maklashing. Ko‘chki ro‘y berganidan so‘ng omon qolgan bino va inshootlar tekshirib chiqiladi, elektr, gaz va suv tarmoqlaridagi shikastlar aniqlanadi. Jarohatlanmagan bo‘lsangiz, qutqaruvchilar bilan birgalikda jabrlanganlarga ko‘maklashing va imkoniyat doirasida birinchi yordamni ko‘rsating. 3. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak? Suv toshqini - qor erishi, jala (kuchli yomg‘ir), suvning shamol yordamida haydab kelinishi, muz bo‘laklarining tiqilishi va boshqa holatlarda daryo, ko‘l yoki dengiz suvlari sathining keskin ko‘tarilishi oqibatida quruqlikning anchagina qismini suv ostida qolishi. 8 Suv toshqini ko‘prik, yo‘l, bino va inshootlarni vayron qilishi, katta moddiy zarar keltirishi mumkin. Suv tezligi soniyasiga 4 metrdan ortgan va suv qatlamining balandligi 2 metrdan oshgan hollarda odamlar hamda jonivorlar nobud bo‘lishi mumkin. Vayronaliklarning asosiy qismini kelib chiqishi bino va inshootlarga suv massasining gidravlik zarba berishi bilan katta tezlikda muz parchalari, suzuvchi vositalarning turli bo‘laklari va boshqalar kirib kelishi sabab bo‘ladi. Suv toshqini to‘satdan yuzaga kelib, bir necha soatdan 2-3 haftagacha davom etishi mumkin. Suv toshqiniga qarshi qanday tayyorgarlik ko‘rish kerak? Agar hududingiz suv toshqini xavfiga tez-tez uchrab tursa, u holda ehtimoliy suv toshish chegarasini, shuningdek yashash joyingizga yaqin bo‘lgan tepaliklarni, ularga boruvchi eng yaqin yo‘llarni o‘rganib chiqing va esda saqlab qoling. Oila a’zolaringizni uyushgan va yakka evakuatsiya talablari bilan, to‘satdan keskin suv hajmi oshib boradigan hollarda to‘g‘ri harakat qilish qoidalari bilan tanishtiring. Qayiq, sol va ularni tayyorlash uchun ishlatiladigan qurilish materiallarining turgan joyini yodda tuting. Oldindan evakuatsiya vaqtida olib chiqib ketiladigan hujjatlar, mol-mulk va dori-darmonlar ro‘yxatini tuzib qo‘ying. Maxsus jomadon yoki ryukzakka qimmatbaho buyumlaringiz, zarur issiq kiyim, oziq-ovqat zaxirasi, suv va dori- darmonlarni solib qo‘ying. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak? Suv toshqini xavfi yuzaga kelganligi va evakuatsiya o‘tkazish to‘g‘risidagi xabarni olgach, belgilangan tartibda xavfli hududdan xavfsiz hududga yoki tepaliklarga chiqing. O‘zingiz bilan hujjatlar, qimmatbaho buyumlaringiz va uch kecha-kunduzga yetadigan oziq-ovqat mahsulotlarini oling. Manzilga yetib kelgach ko‘chiriluvchilarni qabul qilish punktida ro‘yxatdan o‘ting. Uydan chiqishdan oldin elektr, gaz tarmog‘i va isitish pechlaridagi olovni o‘chiring, binodan tashqaridagi suv olib ketishi mumkin bo‘lgan barcha buyumlarni mahkamlang yoki ularni yordamchi binolarga joylashtiring. Vaqtingiz yetarli bo‘lsa, qimmatbaho uy jihozlarini yuqori qavatlarga yoki chordoqqa olib chiqing. Deraza va eshiklarni yoping, zarurat bo‘lsa va vaqt imkon bersa, birinchi qavatdagi deraza va eshiklarni tashqi tomondan taxtalar bilan qoqib qo‘ying. 8 Suv toshqini ko‘prik, yo‘l, bino va inshootlarni vayron qilishi, katta moddiy zarar keltirishi mumkin. Suv tezligi soniyasiga 4 metrdan ortgan va suv qatlamining balandligi 2 metrdan oshgan hollarda odamlar hamda jonivorlar nobud bo‘lishi mumkin. Vayronaliklarning asosiy qismini kelib chiqishi bino va inshootlarga suv massasining gidravlik zarba berishi bilan katta tezlikda muz parchalari, suzuvchi vositalarning turli bo‘laklari va boshqalar kirib kelishi sabab bo‘ladi. Suv toshqini to‘satdan yuzaga kelib, bir necha soatdan 2-3 haftagacha davom etishi mumkin. Suv toshqiniga qarshi qanday tayyorgarlik ko‘rish kerak? Agar hududingiz suv toshqini xavfiga tez-tez uchrab tursa, u holda ehtimoliy suv toshish chegarasini, shuningdek yashash joyingizga yaqin bo‘lgan tepaliklarni, ularga boruvchi eng yaqin yo‘llarni o‘rganib chiqing va esda saqlab qoling. Oila a’zolaringizni uyushgan va yakka evakuatsiya talablari bilan, to‘satdan keskin suv hajmi oshib boradigan hollarda to‘g‘ri harakat qilish qoidalari bilan tanishtiring. Qayiq, sol va ularni tayyorlash uchun ishlatiladigan qurilish materiallarining turgan joyini yodda tuting. Oldindan evakuatsiya vaqtida olib chiqib ketiladigan hujjatlar, mol-mulk va dori-darmonlar ro‘yxatini tuzib qo‘ying. Maxsus jomadon yoki ryukzakka qimmatbaho buyumlaringiz, zarur issiq kiyim, oziq-ovqat zaxirasi, suv va dori- darmonlarni solib qo‘ying. Suv toshqini vaqtida qanday harakat qilish kerak? Suv toshqini xavfi yuzaga kelganligi va evakuatsiya o‘tkazish to‘g‘risidagi xabarni olgach, belgilangan tartibda xavfli hududdan xavfsiz hududga yoki tepaliklarga chiqing. O‘zingiz bilan hujjatlar, qimmatbaho buyumlaringiz va uch kecha-kunduzga yetadigan oziq-ovqat mahsulotlarini oling. Manzilga yetib kelgach ko‘chiriluvchilarni qabul qilish punktida ro‘yxatdan o‘ting. Uydan chiqishdan oldin elektr, gaz tarmog‘i va isitish pechlaridagi olovni o‘chiring, binodan tashqaridagi suv olib ketishi mumkin bo‘lgan barcha buyumlarni mahkamlang yoki ularni yordamchi binolarga joylashtiring. Vaqtingiz yetarli bo‘lsa, qimmatbaho uy jihozlarini yuqori qavatlarga yoki chordoqqa olib chiqing. Deraza va eshiklarni yoping, zarurat bo‘lsa va vaqt imkon bersa, birinchi qavatdagi deraza va eshiklarni tashqi tomondan taxtalar bilan qoqib qo‘ying. 9 Evakuatsiya uyushgan holda o‘tkazilmayotgan bo‘lsa, yordam yetib kelgunga va suv sathi pasaygunga qadar yuqori qavatlar va binolar tomidan, daraxtlar va tepaliklardan joy egallang. Shu bilan birga muntazam halokat signalini berib boring (kunduz kuni uzoqdan yaxshi ko‘rinadigan ochiq rangli matoni osib qo‘yish yoki silkitish bilan, tunda - yorug‘lik signali va ovoz bilan). Qutqaruvchilar yaqinlashganda, suzuvchi vositaga o‘ting. Bunda qutqaruvchilarning ko‘rsatmalariga qat’iy amal qiling, suzuvchi vosita ustidagi yukning ko‘payib ketmasligiga e’tibor bering. Harakat vaqtida o‘rningizdan qimirlamang, qayiq chetiga o‘tirmang, ekipaj a’zolarining talablarini bajaring. Suv ostida qolgan zonadan mustaqil ravishda chiqishga, faqatgina jiddiy sabablar (jabrlanganlarga tibbiy yordam ko‘rsatish, suv sathining ko‘tarilib borishi, yuqori qavatlar va chordoqlarni suv bosish xavfi) paydo bo‘lganda tavsiya etiladi. Ammo ishonchli suzuvchi vosita bo‘lsa, harakat yo‘nalishini bilsangizgina shunday yo‘l tutishingiz mumkin. Mustaqil harakat vaqtida halokat signalini berishni to‘xtatmang. Suvda qolganlar va cho‘kayotganlarga yordam bering. Odam cho‘kayotgan bo‘lsa, unga suzuvchi vosita tashlang, harakatlarini qo‘llab-quvvatlab turing, boshqalarni yordamga chaqiring. Jabrlanuvchiga yaqinlashar ekansiz, daryo oqimini hisobga oling. Agar cho‘kayotgan odam o‘z harakatlarini nazorat qilolmayotgan bo‘lsa, unga orqa tomondan suzib borib sochidan ushlang va qirg‘oqqa qarab suzing. Suv toshqinidan so‘ng qanday harakat qilish kerak? Binoga kirishdan avval, uning holatini tekshirib ko‘ring. Xonalarni shamollating (gaz to‘planib qolgan bo‘lishi mumkin). Xonalarni to‘la shamollatib bo‘lmaguningizcha va gaz ta’minoti tizimini tekshirib ko‘rmaguncha elektr yoritgichlarni yoqmang, ochiq olovdan foydalanmang, gugurt ishlatmang. Elektr simlari, gaz quvurlari, suv va maishiy chiqindi tarmog‘ining sozligini tekshiring. Mutaxassislar bilan birgalikda ushbu tizimlarning sozligiga ishonch hosil qilmasdan ulardan foydalanmang. Xonalarni quritish uchun barcha eshik va derazalarni ochib tashlang, pol va devorlarni chiqindilardan tozalang, yerto‘lalardagi suvni tortib chikaring. Nam tekkan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilmang. Quduqlarni tozalab, ulardagi suvni chiqarib tashlang. 9 Evakuatsiya uyushgan holda o‘tkazilmayotgan bo‘lsa, yordam yetib kelgunga va suv sathi pasaygunga qadar yuqori qavatlar va binolar tomidan, daraxtlar va tepaliklardan joy egallang. Shu bilan birga muntazam halokat signalini berib boring (kunduz kuni uzoqdan yaxshi ko‘rinadigan ochiq rangli matoni osib qo‘yish yoki silkitish bilan, tunda - yorug‘lik signali va ovoz bilan). Qutqaruvchilar yaqinlashganda, suzuvchi vositaga o‘ting. Bunda qutqaruvchilarning ko‘rsatmalariga qat’iy amal qiling, suzuvchi vosita ustidagi yukning ko‘payib ketmasligiga e’tibor bering. Harakat vaqtida o‘rningizdan qimirlamang, qayiq chetiga o‘tirmang, ekipaj a’zolarining talablarini bajaring. Suv ostida qolgan zonadan mustaqil ravishda chiqishga, faqatgina jiddiy sabablar (jabrlanganlarga tibbiy yordam ko‘rsatish, suv sathining ko‘tarilib borishi, yuqori qavatlar va chordoqlarni suv bosish xavfi) paydo bo‘lganda tavsiya etiladi. Ammo ishonchli suzuvchi vosita bo‘lsa, harakat yo‘nalishini bilsangizgina shunday yo‘l tutishingiz mumkin. Mustaqil harakat vaqtida halokat signalini berishni to‘xtatmang. Suvda qolganlar va cho‘kayotganlarga yordam bering. Odam cho‘kayotgan bo‘lsa, unga suzuvchi vosita tashlang, harakatlarini qo‘llab-quvvatlab turing, boshqalarni yordamga chaqiring. Jabrlanuvchiga yaqinlashar ekansiz, daryo oqimini hisobga oling. Agar cho‘kayotgan odam o‘z harakatlarini nazorat qilolmayotgan bo‘lsa, unga orqa tomondan suzib borib sochidan ushlang va qirg‘oqqa qarab suzing. Suv toshqinidan so‘ng qanday harakat qilish kerak? Binoga kirishdan avval, uning holatini tekshirib ko‘ring. Xonalarni shamollating (gaz to‘planib qolgan bo‘lishi mumkin). Xonalarni to‘la shamollatib bo‘lmaguningizcha va gaz ta’minoti tizimini tekshirib ko‘rmaguncha elektr yoritgichlarni yoqmang, ochiq olovdan foydalanmang, gugurt ishlatmang. Elektr simlari, gaz quvurlari, suv va maishiy chiqindi tarmog‘ining sozligini tekshiring. Mutaxassislar bilan birgalikda ushbu tizimlarning sozligiga ishonch hosil qilmasdan ulardan foydalanmang. Xonalarni quritish uchun barcha eshik va derazalarni ochib tashlang, pol va devorlarni chiqindilardan tozalang, yerto‘lalardagi suvni tortib chikaring. Nam tekkan oziq-ovqat mahsulotlarini iste’mol qilmang. Quduqlarni tozalab, ulardagi suvni chiqarib tashlang. 10 4. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak? Sel - tog‘ daryolari o‘zanlarida to‘satdan yuzaga keluvchi katta hajmdagi tog‘ jinslari bo‘laklari, xarsanglar va suv aralashmasidan iborat vaqtinchalik shiddatli oqim. Sel oqimlarini uzoq davom etgan kuchli jala, qor yoki muzliklarning jadal erishi, zilzila va vulqon otilishlari keltirib chiqaradi. U to‘satdan yuzaga keladi, katta tezlik (10 m/soniya va undan ortiq) bilan harakatlanadi, odatda o‘n daqiqadan bir necha soatgacha bo‘lgan oraliq bilan bir necha to‘lqinlar shaklida o‘tadi. Sel to‘lqini oldingi qismining balandligi 15 m va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Harakatlanayotgan sel oqimining gulduragan ovozi uzoq masofadan eshitilib turadi. Odamlar (sayyohlar, tog‘ razvedkachilari, chegarachilar, mahalliy aholi), turar joy binolari va yo‘l inshootlari tabiiy ofatning qurboniga aylanishlari mumkin. Selga qanday tayyorlanish kerak? Odatda sel oqimlari kelishi mumkin bo‘lgan joylar ma’lum bo‘ladi. Toqqa chiqishdan avval harakatingiz yo‘nalishida mavjud bo‘lgan shunday joylarni o‘rganib chiqing, ularni, ayniqsa kuchli yog‘inlardan so‘ng chetlab o‘ting. Sel oqimiga to‘qnash kelib qolinganda qutulib qolishning iloji juda kamligini doimo yodda tuting. Evakuatsiya oldindan o‘tkaziladigan bo‘lsa, turar joyni tashlab chiqib ketishdan avval elektr, gaz, suv manbalarini berkiting. Eshik, deraza va shamollatish tizimlarini yaxshilab yoping. Avvaldan o‘tkaziladigan selning oldini oluvchi chora-tadbirlar: seldan xavfli hududlarda selga qarshi damba va to‘g‘onlar, suv yo‘lini o‘zgartirib yuboruvchi kanallar quriladi, tog‘ ko‘llari sathi pasaytiriladi, yonbag‘irlardagi tuproq qatlami daraxt o‘tkazish yo‘li bilan mustahkamlanadi, kuzatuv ishlari olib boriladi, xabar berish tizimi yaratiladi va evakuatsiya rejalashtiriladi. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak? Kelayotgan sel oqimining shovqinini eshittach, zudlik bilan kamida 50-100 m balandlikka chiqib olish kerak. Bunda shiddat bilan kelayotgan oqimdan katta masofaga og‘ir, hayot uchun xavfli bo‘lgan toshlar otilib chiqishi mumkinligini yodda tutish lozim. Sel oqimi o‘tib ketgandan so‘ng jabrlanganlarga, sel oqimi o‘tgan joylardagi vayrona uyumlari va loyqalarni tozalayotgan qutqaruvchilarga ko‘maklashing. 10 4. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak? Sel - tog‘ daryolari o‘zanlarida to‘satdan yuzaga keluvchi katta hajmdagi tog‘ jinslari bo‘laklari, xarsanglar va suv aralashmasidan iborat vaqtinchalik shiddatli oqim. Sel oqimlarini uzoq davom etgan kuchli jala, qor yoki muzliklarning jadal erishi, zilzila va vulqon otilishlari keltirib chiqaradi. U to‘satdan yuzaga keladi, katta tezlik (10 m/soniya va undan ortiq) bilan harakatlanadi, odatda o‘n daqiqadan bir necha soatgacha bo‘lgan oraliq bilan bir necha to‘lqinlar shaklida o‘tadi. Sel to‘lqini oldingi qismining balandligi 15 m va undan ortiq bo‘lishi mumkin. Harakatlanayotgan sel oqimining gulduragan ovozi uzoq masofadan eshitilib turadi. Odamlar (sayyohlar, tog‘ razvedkachilari, chegarachilar, mahalliy aholi), turar joy binolari va yo‘l inshootlari tabiiy ofatning qurboniga aylanishlari mumkin. Selga qanday tayyorlanish kerak? Odatda sel oqimlari kelishi mumkin bo‘lgan joylar ma’lum bo‘ladi. Toqqa chiqishdan avval harakatingiz yo‘nalishida mavjud bo‘lgan shunday joylarni o‘rganib chiqing, ularni, ayniqsa kuchli yog‘inlardan so‘ng chetlab o‘ting. Sel oqimiga to‘qnash kelib qolinganda qutulib qolishning iloji juda kamligini doimo yodda tuting. Evakuatsiya oldindan o‘tkaziladigan bo‘lsa, turar joyni tashlab chiqib ketishdan avval elektr, gaz, suv manbalarini berkiting. Eshik, deraza va shamollatish tizimlarini yaxshilab yoping. Avvaldan o‘tkaziladigan selning oldini oluvchi chora-tadbirlar: seldan xavfli hududlarda selga qarshi damba va to‘g‘onlar, suv yo‘lini o‘zgartirib yuboruvchi kanallar quriladi, tog‘ ko‘llari sathi pasaytiriladi, yonbag‘irlardagi tuproq qatlami daraxt o‘tkazish yo‘li bilan mustahkamlanadi, kuzatuv ishlari olib boriladi, xabar berish tizimi yaratiladi va evakuatsiya rejalashtiriladi. Sel vaqtida qanday harakat qilish kerak? Kelayotgan sel oqimining shovqinini eshittach, zudlik bilan kamida 50-100 m balandlikka chiqib olish kerak. Bunda shiddat bilan kelayotgan oqimdan katta masofaga og‘ir, hayot uchun xavfli bo‘lgan toshlar otilib chiqishi mumkinligini yodda tutish lozim. Sel oqimi o‘tib ketgandan so‘ng jabrlanganlarga, sel oqimi o‘tgan joylardagi vayrona uyumlari va loyqalarni tozalayotgan qutqaruvchilarga ko‘maklashing. 11 Shikastlangan bo‘lsangiz, o‘zingizga birinchi yordam ko‘rsatishga harakat qiling. Tanangizning shikast topgan joylarini, iloji boricha yuqoriroq ko‘targan holda tuting, shikast joylariga muz (namlangan mato) qo‘ying, qattiq bog‘lang. Tibbiyot xodimlariga murojaat qiling. 5. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak? Qor ko‘chkisi - 20-30 m/soniya va undan ortiq tezlik bilan harakatlanayotgan yoki pastga surilayotgan qor massasi. Qor ko‘chkisiga uzoq muddat qor yog‘ishi, qorning shiddatli erishi, zilzila, portlash va tog‘ yonbag‘irlarining tebranishini keltirib chiqaruvchi inson faoliyatining boshqa turlari, havo muhitining tebranishi sabab bo‘lishi mumkin. Qor ko‘chkisi binolar, muhandislik inshootlarini vayron qilishi, zichlangan qor bilan yo‘l va tog‘ so‘qmoqlarini yopib qo‘yishi mumkin. Ko‘chkiga to‘qnash kelgan tog‘ qishloqlari aholisi, sayyohlar, alpinistlar, geologlar, chegarachilar va aholining boshqa toifasi jarohat olishi yoki qalin qor qatlami ostida qolishi mumkin. Qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan hududda harakat qilishning asosiy qoidalariga rioya qilinishi lozim: - qor yog‘ayotgan va ob-havo buzilgan vaqtda toqqa chiqmang; - tog‘da bo‘lgan vaqtingizda ob-havo o‘zgarishlarini kuzatib boring; - toqqa chiqa turib, qor ko‘chkisi ehtimoli bo‘lgan joylarni bilib oling; - qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan joylarni chetlab o‘ting. Qor ko‘chkisi, odatda, yonbag‘irlar nishabligi 300 dan oshgan, agar yonbag‘ir yaydoq bo‘lsa, nishablik 200 dan oshgan joylarda tushadi. Nishablik 450 dan oshgan joylarda qor ko‘chkisi har qor yoqqan vaqtda yuzaga kelishi mumkin. Oldini olish tadbirlari. Qor ko‘chkisi tahdidi yuzaga kelgan sharoitda qor to‘planishi ustidan nazorat o‘rnatiladi, muhofaza inshootlari quriladi, sun’iy ravishda qor ko‘chkisi yuzaga keltiriladi, qutqaruv vositalari tayyorlanadi va qutqaruv ishlari rejalashtiriladi. Ob-havo qanday bo‘lmasin, nishabligi 300 dan ortiq tog‘ yonbag‘irlarini kesib o‘tish kerak emas, qor yoqqanidan so‘ng esa nishabligi 200 dan ortiq yonbag‘irlardan 2-3 kundan keyingina o‘tish mumkin. 11 Shikastlangan bo‘lsangiz, o‘zingizga birinchi yordam ko‘rsatishga harakat qiling. Tanangizning shikast topgan joylarini, iloji boricha yuqoriroq ko‘targan holda tuting, shikast joylariga muz (namlangan mato) qo‘ying, qattiq bog‘lang. Tibbiyot xodimlariga murojaat qiling. 5. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak? Qor ko‘chkisi - 20-30 m/soniya va undan ortiq tezlik bilan harakatlanayotgan yoki pastga surilayotgan qor massasi. Qor ko‘chkisiga uzoq muddat qor yog‘ishi, qorning shiddatli erishi, zilzila, portlash va tog‘ yonbag‘irlarining tebranishini keltirib chiqaruvchi inson faoliyatining boshqa turlari, havo muhitining tebranishi sabab bo‘lishi mumkin. Qor ko‘chkisi binolar, muhandislik inshootlarini vayron qilishi, zichlangan qor bilan yo‘l va tog‘ so‘qmoqlarini yopib qo‘yishi mumkin. Ko‘chkiga to‘qnash kelgan tog‘ qishloqlari aholisi, sayyohlar, alpinistlar, geologlar, chegarachilar va aholining boshqa toifasi jarohat olishi yoki qalin qor qatlami ostida qolishi mumkin. Qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan hududda harakat qilishning asosiy qoidalariga rioya qilinishi lozim: - qor yog‘ayotgan va ob-havo buzilgan vaqtda toqqa chiqmang; - tog‘da bo‘lgan vaqtingizda ob-havo o‘zgarishlarini kuzatib boring; - toqqa chiqa turib, qor ko‘chkisi ehtimoli bo‘lgan joylarni bilib oling; - qor ko‘chkisi tushishi mumkin bo‘lgan joylarni chetlab o‘ting. Qor ko‘chkisi, odatda, yonbag‘irlar nishabligi 300 dan oshgan, agar yonbag‘ir yaydoq bo‘lsa, nishablik 200 dan oshgan joylarda tushadi. Nishablik 450 dan oshgan joylarda qor ko‘chkisi har qor yoqqan vaqtda yuzaga kelishi mumkin. Oldini olish tadbirlari. Qor ko‘chkisi tahdidi yuzaga kelgan sharoitda qor to‘planishi ustidan nazorat o‘rnatiladi, muhofaza inshootlari quriladi, sun’iy ravishda qor ko‘chkisi yuzaga keltiriladi, qutqaruv vositalari tayyorlanadi va qutqaruv ishlari rejalashtiriladi. Ob-havo qanday bo‘lmasin, nishabligi 300 dan ortiq tog‘ yonbag‘irlarini kesib o‘tish kerak emas, qor yoqqanidan so‘ng esa nishabligi 200 dan ortiq yonbag‘irlardan 2-3 kundan keyingina o‘tish mumkin. 12 Qor ko‘chkisi tushishi uchun bahor va yozda ertalabki soat 10 dan quyosh botgunga qadar bo‘lgan davr eng xavfli hisoblanadi. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak? Agar qor ko‘chkisi katta balandlikdan tushayotgan bo‘lsa, zudlik bilan ko‘chki yo‘lidan chetga, xavfsiz joyga chiqib olish yoki qoya ostida berkinish kerak (yosh daraxtlar orqasiga yashirinmang). Qor ko‘chkisidan qochib qutulishning iloji bo‘lmagan holda, ortiqcha buyumlarni tashlab, ko‘chki yo‘nalishi bo‘yicha gorizontal holatni egallang, oyoqlaringizni qorningiz tomon bukib oling. Qor ko‘chkisiga to‘qnash kelganda qanday harakatlanish kerak? Burun va og‘zingizni qo‘lqopingiz, sharf yoki yoqangiz yordamida berkiting, ko‘chki bilan tusharkansiz, qo‘llaringiz bilan suzuvchi harakatlar qilib, qor massasining chetiga surilishga harakat qiling. Qor massasi harakatdan to‘xtagandan so‘ng, yuzingiz va ko‘krak qafasingiz atrofida ochiq joy hosil qiling. Qor qatlamini kavlab chiqishga harakat qiling (yuqori tomon qaerdaligini so‘lagingizni oqizib bilib olsangiz bo‘ladi). Qor ichida qolsangiz, baqirmang - qor tovushni to‘la yutadi, qichqirish va keraksiz harakat kuchingizni yo‘qotib qo‘yishga olib keladi. O‘zingizni yo‘qotmang, uxlab qolmang, sizni qidirishayotganligini aslo yoddan chiqarmang. Qor ko‘chkisidan so‘ng qanday harakat qilish kerak? Agar siz qor ko‘chkisi tushgan maydondan tashqarida bo‘lsangiz, favqulodda vaziyat haqida yaqin oradagi aholi punkti ma’muriyatiga qanday qilib bo‘lsa ham xabar bering va jabrlanganlarni qidirish va qutqarishga kirishing. Qor ostidan mustaqil yoki qutqaruvchilar yordamida chiqib olgach, tanangizni tekshirib ko‘ring. Zaruriyat bo‘lsa, o‘zingizga tibbiy yordam ko‘rsating. YAqin oradagi aholi manzilgohiga yetib olgach, yuz bergan voqea haqida mahalliy ma’muriyatga xabar bering. O‘zingizni sog‘lom deb hisoblasangiz-da, tibbiyot maskani yoki tibbiyot xodimlariga murojaat qiling. Bundan keyin tibbiyot xodimi yoki qutqaruv otryadi rahbari ko‘rsatmasiga binoan harakat qiling. Qarindosh-urug‘ingiz va yaqinlaringizga ahvolingiz va turgan joyingiz haqida xabar bering. 6. Kuchli shamollar vaqtida qanday harakatlanish kerak? Kuchli shamollar vaqtida qanday harakatlanish kerak? 12 Qor ko‘chkisi tushishi uchun bahor va yozda ertalabki soat 10 dan quyosh botgunga qadar bo‘lgan davr eng xavfli hisoblanadi. Qor ko‘chkisi vaqtida qanday harakatlanish kerak? Agar qor ko‘chkisi katta balandlikdan tushayotgan bo‘lsa, zudlik bilan ko‘chki yo‘lidan chetga, xavfsiz joyga chiqib olish yoki qoya ostida berkinish kerak (yosh daraxtlar orqasiga yashirinmang). Qor ko‘chkisidan qochib qutulishning iloji bo‘lmagan holda, ortiqcha buyumlarni tashlab, ko‘chki yo‘nalishi bo‘yicha gorizontal holatni egallang, oyoqlaringizni qorningiz tomon bukib oling. Qor ko‘chkisiga to‘qnash kelganda qanday harakatlanish kerak? Burun va og‘zingizni qo‘lqopingiz, sharf yoki yoqangiz yordamida berkiting, ko‘chki bilan tusharkansiz, qo‘llaringiz bilan suzuvchi harakatlar qilib, qor massasining chetiga surilishga harakat qiling. Qor massasi harakatdan to‘xtagandan so‘ng, yuzingiz va ko‘krak qafasingiz atrofida ochiq joy hosil qiling. Qor qatlamini kavlab chiqishga harakat qiling (yuqori tomon qaerdaligini so‘lagingizni oqizib bilib olsangiz bo‘ladi). Qor ichida qolsangiz, baqirmang - qor tovushni to‘la yutadi, qichqirish va keraksiz harakat kuchingizni yo‘qotib qo‘yishga olib keladi. O‘zingizni yo‘qotmang, uxlab qolmang, sizni qidirishayotganligini aslo yoddan chiqarmang. Qor ko‘chkisidan so‘ng qanday harakat qilish kerak? Agar siz qor ko‘chkisi tushgan maydondan tashqarida bo‘lsangiz, favqulodda vaziyat haqida yaqin oradagi aholi punkti ma’muriyatiga qanday qilib bo‘lsa ham xabar bering va jabrlanganlarni qidirish va qutqarishga kirishing. Qor ostidan mustaqil yoki qutqaruvchilar yordamida chiqib olgach, tanangizni tekshirib ko‘ring. Zaruriyat bo‘lsa, o‘zingizga tibbiy yordam ko‘rsating. YAqin oradagi aholi manzilgohiga yetib olgach, yuz bergan voqea haqida mahalliy ma’muriyatga xabar bering. O‘zingizni sog‘lom deb hisoblasangiz-da, tibbiyot maskani yoki tibbiyot xodimlariga murojaat qiling. Bundan keyin tibbiyot xodimi yoki qutqaruv otryadi rahbari ko‘rsatmasiga binoan harakat qiling. Qarindosh-urug‘ingiz va yaqinlaringizga ahvolingiz va turgan joyingiz haqida xabar bering. 6. Kuchli shamollar vaqtida qanday harakatlanish kerak? Kuchli shamollar vaqtida qanday harakatlanish kerak? 13 Dovul, bo‘ronlar shamolning turlicha nomlanishi bo‘lib, ularning farqi tezligidadir. Dovul - tezligi 120 km/s, yer yuziga yaqin joyda 200 km/s ni tashkil etuvchi shamol. Bo‘ron - tezligi 20 m/s dan ortiq va uzoq davom etuvchi kuchli shamol. U siklon davrida kuzatiladi va dengizda katta to‘lqinlarni, quruqlikda esa vayronaliklarni keltirib chiqaradi. Quyun - momoqaldiroq bulutida yuzaga keluvchi va ko‘pincha yer yuzasigacha diametri o‘nlab va yuzlab metrga etuvchi xartum shaklida cho‘ziluvchi shamol. U uzoq muddat davom etmaydi, bulut bilan birgalikda harakat qiladi. Dovul, bo‘ron va quyunlar yuzaga kelayotganligidan shamol tezligining ortishi, atmosfera bosimining keskin tushib ketishi, jala va suvning shamol yordamida haydab kelinishi, ko‘p miqdorda qor yog‘ishi darak beradi. Agar siz dovul, bo‘ron va quyunlar bo‘lib turadigan hududda yashasangiz, u holda quyidagilarni bilib olishingiz kerak: - boshlanayotgan tabiiy ofat to‘g‘risidagi xabar berish signallarini; - dovul, bo‘ron, quyun vaqtida aholining harakat qoidalarini; - dovul, bo‘ron, quyun oqibatlarini bartaraf etish va vositalari, shuningdek jabrlanganlarga yordam ko‘rsatish usullarini; - yaqin oradagi yerto‘la, panajoy yoki eng mustahkam va barqaror binolarda oila a’zolari, qarindoshlar va qo‘shnilarni yashirish joylarini; - yuqori xavfga ega bo‘lgan hududlardan uyushgan holda evakuatsiya o‘tkazilganda uning yo‘nalishi va joylashish hududlarini; - favqulodda vaziyatlar boshqarma va bo‘limlarining manzillari va telefon raqamlarini. Dovul, bo‘ron va quyun vaqtida qanday harakat qilish kerak? Agar dovul (bo‘ron) boshlangan vaqtda bino ichida bo‘lsangiz, derazadan uzoqlashing va ichki xonalar devorlari oldidagi xavfsiz joylarda, yo‘lakda, devoriy shkaflar oldida, vannaxonada, hojatxonada, mustahkam stol ostidan panoh toping. Pechkalardagi olovni, elektr tarmog‘i, gaz manbalarini o‘chiring. 13 Dovul, bo‘ronlar shamolning turlicha nomlanishi bo‘lib, ularning farqi tezligidadir. Dovul - tezligi 120 km/s, yer yuziga yaqin joyda 200 km/s ni tashkil etuvchi shamol. Bo‘ron - tezligi 20 m/s dan ortiq va uzoq davom etuvchi kuchli shamol. U siklon davrida kuzatiladi va dengizda katta to‘lqinlarni, quruqlikda esa vayronaliklarni keltirib chiqaradi. Quyun - momoqaldiroq bulutida yuzaga keluvchi va ko‘pincha yer yuzasigacha diametri o‘nlab va yuzlab metrga etuvchi xartum shaklida cho‘ziluvchi shamol. U uzoq muddat davom etmaydi, bulut bilan birgalikda harakat qiladi. Dovul, bo‘ron va quyunlar yuzaga kelayotganligidan shamol tezligining ortishi, atmosfera bosimining keskin tushib ketishi, jala va suvning shamol yordamida haydab kelinishi, ko‘p miqdorda qor yog‘ishi darak beradi. Agar siz dovul, bo‘ron va quyunlar bo‘lib turadigan hududda yashasangiz, u holda quyidagilarni bilib olishingiz kerak: - boshlanayotgan tabiiy ofat to‘g‘risidagi xabar berish signallarini; - dovul, bo‘ron, quyun vaqtida aholining harakat qoidalarini; - dovul, bo‘ron, quyun oqibatlarini bartaraf etish va vositalari, shuningdek jabrlanganlarga yordam ko‘rsatish usullarini; - yaqin oradagi yerto‘la, panajoy yoki eng mustahkam va barqaror binolarda oila a’zolari, qarindoshlar va qo‘shnilarni yashirish joylarini; - yuqori xavfga ega bo‘lgan hududlardan uyushgan holda evakuatsiya o‘tkazilganda uning yo‘nalishi va joylashish hududlarini; - favqulodda vaziyatlar boshqarma va bo‘limlarining manzillari va telefon raqamlarini. Dovul, bo‘ron va quyun vaqtida qanday harakat qilish kerak? Agar dovul (bo‘ron) boshlangan vaqtda bino ichida bo‘lsangiz, derazadan uzoqlashing va ichki xonalar devorlari oldidagi xavfsiz joylarda, yo‘lakda, devoriy shkaflar oldida, vannaxonada, hojatxonada, mustahkam stol ostidan panoh toping. Pechkalardagi olovni, elektr tarmog‘i, gaz manbalarini o‘chiring. 14 Tunda fonar, lampa, shamlardan foydalaning, favqulodda vaziyatlar boshqarmasi (bo‘limi) axborotlarini tinglash uchun radiopriyomniklarni ishlatib qo‘ying, imkon qadar panajoylarda, yerto‘lalarda bo‘lishga harakat qiling. Agar dovul, bo‘ron va quyun vaqtida ko‘chada bo‘lsangiz, u holda binolar, ko‘priklar, estakadalar, elektr uzatish tizimlari, daraxtlar, daryo, ko‘l va ishlab chiqarish ob’ektlaridan uzoqroq bo‘lishga harakat qiling. Tepadan tushayotgan bino qismlarining parchalari, oyna siniqlaridan muhofazalanish uchun fanera, karton va plastmassa yashiklar, taxta va boshqa qo‘l ostidagi vositalardan foydalaning. Zudlik bilan yerto‘la, radiatsiyadan yashirinish joylarida berkinishga harakat qiling. Shikastlangan binolarga kirmang, shamol ta’sirida ular qulab tushishi mumkin. Quyun yaqinlashib kelayotganligi to‘g‘risidagi signalni olgach, zudlik bilan panajoy, yerto‘laga tushish yoki mustahkam stol ostidan panoh topish zarur. Quyun sizga ochiq joyda yetib olsa, yerga mahkam yopishib olish, boshingizni berkitishingiz lozim. Avtomobil ichida qolmang. 7. Tog‘li hududlarga chiqilganda ehtiyot choralari. Hech qachon tog‘li hududlarga bir o‘zingiz chiqmang – bu xavfli bo‘lishi mumkin. Agar siz bilan birga joyni va tog‘da o‘zini qanday tutishni yaxshi biladigan malakali sayohatchi bo‘lmasa, unda tajribali yo‘l boshchini yollang. Agarda siz tog‘ga bir kunga chiqmoqchi bo‘lsangiz ham, o‘zingiz bilan quruq kiyimlarni olish maqsadga muvofiq. Tog‘li hududlarda havo hamisha o‘zgaruvchan, ayniqsa 1600 metrdan balandlikda. Agar pastlik joylarda quyosh chaqnab issiq bo‘lsa-da, tog‘ning cho‘qqisida yomg‘ir va tuman bo‘lishi mumkin. Agarda bularga shamol ham qo‘shilsa, xavf ikki barobar oshadi. Shuni unutmaslik lozim-ki, balandlik har 100 metrga oshgan sari, harorat 1 gradusga pasayib boradi. Mumkin qadar oyoq kiyim qalin poshnali va nam o‘tkazmaydigan bo‘lishi kerak. Shippak va krossovkalar kiyish tavsiya etilmaydi. 1 kunlik sayr uchun ozgina ovqat, suv uchun plastik idish, nam o‘tkazmaydigan kurtka va bosh kiyim bo‘lishi maqsadga muvofiq. Agarda siz bir necha kunga tog‘ga chiqishni istasangiz, sizning yoningizda albatta zahira – shim, ko‘ylak, nam o‘tkazmaydigan kurtka, bosh va oyoq kiyim, 14 Tunda fonar, lampa, shamlardan foydalaning, favqulodda vaziyatlar boshqarmasi (bo‘limi) axborotlarini tinglash uchun radiopriyomniklarni ishlatib qo‘ying, imkon qadar panajoylarda, yerto‘lalarda bo‘lishga harakat qiling. Agar dovul, bo‘ron va quyun vaqtida ko‘chada bo‘lsangiz, u holda binolar, ko‘priklar, estakadalar, elektr uzatish tizimlari, daraxtlar, daryo, ko‘l va ishlab chiqarish ob’ektlaridan uzoqroq bo‘lishga harakat qiling. Tepadan tushayotgan bino qismlarining parchalari, oyna siniqlaridan muhofazalanish uchun fanera, karton va plastmassa yashiklar, taxta va boshqa qo‘l ostidagi vositalardan foydalaning. Zudlik bilan yerto‘la, radiatsiyadan yashirinish joylarida berkinishga harakat qiling. Shikastlangan binolarga kirmang, shamol ta’sirida ular qulab tushishi mumkin. Quyun yaqinlashib kelayotganligi to‘g‘risidagi signalni olgach, zudlik bilan panajoy, yerto‘laga tushish yoki mustahkam stol ostidan panoh topish zarur. Quyun sizga ochiq joyda yetib olsa, yerga mahkam yopishib olish, boshingizni berkitishingiz lozim. Avtomobil ichida qolmang. 7. Tog‘li hududlarga chiqilganda ehtiyot choralari. Hech qachon tog‘li hududlarga bir o‘zingiz chiqmang – bu xavfli bo‘lishi mumkin. Agar siz bilan birga joyni va tog‘da o‘zini qanday tutishni yaxshi biladigan malakali sayohatchi bo‘lmasa, unda tajribali yo‘l boshchini yollang. Agarda siz tog‘ga bir kunga chiqmoqchi bo‘lsangiz ham, o‘zingiz bilan quruq kiyimlarni olish maqsadga muvofiq. Tog‘li hududlarda havo hamisha o‘zgaruvchan, ayniqsa 1600 metrdan balandlikda. Agar pastlik joylarda quyosh chaqnab issiq bo‘lsa-da, tog‘ning cho‘qqisida yomg‘ir va tuman bo‘lishi mumkin. Agarda bularga shamol ham qo‘shilsa, xavf ikki barobar oshadi. Shuni unutmaslik lozim-ki, balandlik har 100 metrga oshgan sari, harorat 1 gradusga pasayib boradi. Mumkin qadar oyoq kiyim qalin poshnali va nam o‘tkazmaydigan bo‘lishi kerak. Shippak va krossovkalar kiyish tavsiya etilmaydi. 1 kunlik sayr uchun ozgina ovqat, suv uchun plastik idish, nam o‘tkazmaydigan kurtka va bosh kiyim bo‘lishi maqsadga muvofiq. Agarda siz bir necha kunga tog‘ga chiqishni istasangiz, sizning yoningizda albatta zahira – shim, ko‘ylak, nam o‘tkazmaydigan kurtka, bosh va oyoq kiyim, 15 palatka, qop ko‘rpa, qozoncha, karta, kompas va bir necha kunga yetadigan oziq- ovqat zahirasi bo‘lishiga ahamiyat bering. Shu bilan birga, boradigan yo‘l va joyni hisobga olgan holda kiyim-kechak va ovqatning og‘irligini hisobga olish lozim, chunki 2 km ga teng sayohatdan so‘ng tayyorgarligi yo‘q odam ushbu yukni ko‘tarib yura olmaydi. Shuni e’tiborda tutish lozimki tumanda harakatlanish qiyinligini va ko‘rish masofasi 10 metrni tashkil etishini inobatga olsak, bunday vaziyatda yo‘qolib qolish juda onson. Shuning uchun doimo bir-biringizni e’tiborli bo‘lib, yonma-yon yuring. Toqqa sayrga chiqishda boradigan yo‘lingiz va manzilingizni yaqinlarigizga xabar berishni doimo yodda saqlang! Yo‘lingiz va manzilingizni joylardagi FVV idoralari bilan maslahatlashib olish tavsiya etiladi, chunki siz tanlagan yo‘l xavfli bo‘lishi mumkin. Shuni unutmang-ki Respublikamizning tog‘li hududlarida yirtqich hayvonlar mavjud bo‘lib, ular sirasiga ayiqlar, bo‘rilar va hokazolar kiradi. Notanish joylarda o‘zini qanday tutish kerak? Agar siz notanish joyda birinchi marotaba bo‘lsangiz, avvaldan ko‘zlagan rejaga asosan harakatlaning. Agar sizlar bir necha kishi bo‘lsangiz, doimo birgalikda harakat qiling. Tog‘da har qanday hodisa bo‘lishi mumkinligini unutmang, hattoki adashib qolish ham. Tog‘da kutilmagan joylarda jarliklar bo‘lishi mumkin. Uyali aloqa vositalarini imkon qadar yoningizda olib yurish tavsiya etiladi. Qish faslida qor ko‘chkisi holatlari ko‘p uchraydi. Agar siz birinchi marotaba toqqa chiqqan bo‘lsangiz, uzoq joylarga sayr qilmang. Unutmang hamisha sizni tog‘da xavfsiz sayr qilishingiz uchun yo‘lboshlovchi xizmati ham bor. 8. Jazirama issiq kunlardan qanday saqlanish kerak? Jazirama issiq - bir necha kunda o‘rtacha havo haroratining 10 va undan yuqori gradusga ko‘tarilishini anglatadi. Xavfi shundan iboratki, inson tana harorati 37.1oS dan ko‘tarilishi, yoki tana haroratining 38.8oS ga ko‘tarilib inson salomatligiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Inson tana haroratining ko‘tarilishi tananing qizarishiga va kuchli chanqoqqa olib 15 palatka, qop ko‘rpa, qozoncha, karta, kompas va bir necha kunga yetadigan oziq- ovqat zahirasi bo‘lishiga ahamiyat bering. Shu bilan birga, boradigan yo‘l va joyni hisobga olgan holda kiyim-kechak va ovqatning og‘irligini hisobga olish lozim, chunki 2 km ga teng sayohatdan so‘ng tayyorgarligi yo‘q odam ushbu yukni ko‘tarib yura olmaydi. Shuni e’tiborda tutish lozimki tumanda harakatlanish qiyinligini va ko‘rish masofasi 10 metrni tashkil etishini inobatga olsak, bunday vaziyatda yo‘qolib qolish juda onson. Shuning uchun doimo bir-biringizni e’tiborli bo‘lib, yonma-yon yuring. Toqqa sayrga chiqishda boradigan yo‘lingiz va manzilingizni yaqinlarigizga xabar berishni doimo yodda saqlang! Yo‘lingiz va manzilingizni joylardagi FVV idoralari bilan maslahatlashib olish tavsiya etiladi, chunki siz tanlagan yo‘l xavfli bo‘lishi mumkin. Shuni unutmang-ki Respublikamizning tog‘li hududlarida yirtqich hayvonlar mavjud bo‘lib, ular sirasiga ayiqlar, bo‘rilar va hokazolar kiradi. Notanish joylarda o‘zini qanday tutish kerak? Agar siz notanish joyda birinchi marotaba bo‘lsangiz, avvaldan ko‘zlagan rejaga asosan harakatlaning. Agar sizlar bir necha kishi bo‘lsangiz, doimo birgalikda harakat qiling. Tog‘da har qanday hodisa bo‘lishi mumkinligini unutmang, hattoki adashib qolish ham. Tog‘da kutilmagan joylarda jarliklar bo‘lishi mumkin. Uyali aloqa vositalarini imkon qadar yoningizda olib yurish tavsiya etiladi. Qish faslida qor ko‘chkisi holatlari ko‘p uchraydi. Agar siz birinchi marotaba toqqa chiqqan bo‘lsangiz, uzoq joylarga sayr qilmang. Unutmang hamisha sizni tog‘da xavfsiz sayr qilishingiz uchun yo‘lboshlovchi xizmati ham bor. 8. Jazirama issiq kunlardan qanday saqlanish kerak? Jazirama issiq - bir necha kunda o‘rtacha havo haroratining 10 va undan yuqori gradusga ko‘tarilishini anglatadi. Xavfi shundan iboratki, inson tana harorati 37.1oS dan ko‘tarilishi, yoki tana haroratining 38.8oS ga ko‘tarilib inson salomatligiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Inson tana haroratining ko‘tarilishi tananing qizarishiga va kuchli chanqoqqa olib 16 keladi. Keyinchalik, hushdan ketish, nafas qisishi va yurak to‘xtashiga olib kelishi mumkin. Jazirama issiqqa tayyorgarlik choralari. Suv zaxirasini yaratish uchun qo‘shimcha idishlarga suv to‘ldirib qo‘ying. Issiq kunga mo‘ljallangan kiyimlarni, elektr maishiy uskunalarni (ventilyator, konditsioner) tayyorlab qo‘ying. Agar siz qishloq joylarda istiqomat qilsangiz, soyabon, shiyponlar, quduqlarlardan, shuningdek derazalar uchun qalin pardalardan foydalaning. Ichimlik suvidan unumli foydalaning. Jazirama issiq harorat ta’siridan saqlaning. Och rangdagi, havo o‘tkazuvchi (iloji bo‘lsa paxta xomashyosidan) kiyim va bosh kiyimlardan foydalaning. Yodda tutingki, kuygan tana qismi sovimaydi va terlamaydi. Shoshmasdan harakatlaning, iloji boricha soya joylarda bo‘lishga harakat qiling. Pivo va boshqa alkogol mahsulotlarni iste’mol qilish tavsiya etilmaydi, bu organizmning umumiy holatiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Issiq kunda shifokorlar bilan maslahatlashgan holda, qo‘shimcha tuzli maxsulotlar va meva, sabzavotlardan iste’mol qiling. Jazirama issiq natijasida oftob urganda zudlik bilan soya joylarda saqlaning, zudlik bilan dush qabul qiling yoki shamol bor joyga o‘ting va asta-sekinlik bilan ko‘proq suv iste’mol qiling. Oftob urushidan saqlanish maqsadida iloji boricha badaningizni sovutishga harakat qiling. Jazirama issiq kunda yong‘in xavfi kelib chiqishi mumkinligini yodda tuting. Issiq kunda nima qilish kerak 1. Ko‘proq suv ichish. To‘g‘ri suv ichish tartibi organizm faoliyatini yaxshi ishlashi va suv-tuz balansini me’yorlashtirishiga qulay sharoitlar yaratadi. Issiq kunda suv iste’mol xajmini ko‘paytirish kerak. Bunda organizmning suv tanqisligini to‘ldirish uchun gazlangan yoki nektar suv emas, aksincha oddiy ichimlik suvini iste’mol qilish kerak. Surunkali kasalligi mavjud bo‘lganlar, shifokor tavsiyasiga rioya qilish kerak. 2. Eng issiq paytda - 12-00 dan 16-00 gacha ko‘chaga chiqmaslik va ayniqsa quyosh tagida yurmaslikka harakat qiling. Kuningizni shunday rejalashtiring- ki, bu vaqtda yoki ishda, yoki uyda bo‘ling. 16 keladi. Keyinchalik, hushdan ketish, nafas qisishi va yurak to‘xtashiga olib kelishi mumkin. Jazirama issiqqa tayyorgarlik choralari. Suv zaxirasini yaratish uchun qo‘shimcha idishlarga suv to‘ldirib qo‘ying. Issiq kunga mo‘ljallangan kiyimlarni, elektr maishiy uskunalarni (ventilyator, konditsioner) tayyorlab qo‘ying. Agar siz qishloq joylarda istiqomat qilsangiz, soyabon, shiyponlar, quduqlarlardan, shuningdek derazalar uchun qalin pardalardan foydalaning. Ichimlik suvidan unumli foydalaning. Jazirama issiq harorat ta’siridan saqlaning. Och rangdagi, havo o‘tkazuvchi (iloji bo‘lsa paxta xomashyosidan) kiyim va bosh kiyimlardan foydalaning. Yodda tutingki, kuygan tana qismi sovimaydi va terlamaydi. Shoshmasdan harakatlaning, iloji boricha soya joylarda bo‘lishga harakat qiling. Pivo va boshqa alkogol mahsulotlarni iste’mol qilish tavsiya etilmaydi, bu organizmning umumiy holatiga salbiy ta’sir etishi mumkin. Issiq kunda shifokorlar bilan maslahatlashgan holda, qo‘shimcha tuzli maxsulotlar va meva, sabzavotlardan iste’mol qiling. Jazirama issiq natijasida oftob urganda zudlik bilan soya joylarda saqlaning, zudlik bilan dush qabul qiling yoki shamol bor joyga o‘ting va asta-sekinlik bilan ko‘proq suv iste’mol qiling. Oftob urushidan saqlanish maqsadida iloji boricha badaningizni sovutishga harakat qiling. Jazirama issiq kunda yong‘in xavfi kelib chiqishi mumkinligini yodda tuting. Issiq kunda nima qilish kerak 1. Ko‘proq suv ichish. To‘g‘ri suv ichish tartibi organizm faoliyatini yaxshi ishlashi va suv-tuz balansini me’yorlashtirishiga qulay sharoitlar yaratadi. Issiq kunda suv iste’mol xajmini ko‘paytirish kerak. Bunda organizmning suv tanqisligini to‘ldirish uchun gazlangan yoki nektar suv emas, aksincha oddiy ichimlik suvini iste’mol qilish kerak. Surunkali kasalligi mavjud bo‘lganlar, shifokor tavsiyasiga rioya qilish kerak. 2. Eng issiq paytda - 12-00 dan 16-00 gacha ko‘chaga chiqmaslik va ayniqsa quyosh tagida yurmaslikka harakat qiling. Kuningizni shunday rejalashtiring- ki, bu vaqtda yoki ishda, yoki uyda bo‘ling. 17 3. Ko‘proq dush qabul qiling. Muntazam ravishda tozalanish badanga effektiv nafas olishga yordam beradi. Suv xona haroratiday bo‘lishi kerak. Muzdek suv bilan yuvinish esa, tana harorati keskin o‘zgarishi natijasida pnevmoniya kasalligiga olib keladi. 4. Albatta, ochiq suv xavzalarda cho‘milish mumkin, ammo cho‘milish ta’qiqlangan xavzalarda cho‘milish qat’iyan man etiladi. 5. Ertalab va kechqurun ko‘proq harakat qiling. Bunday issiq kunda kamharakatlik gipertoniya, yurak-tomir kasalliklari va tromboz rivojlanishiga olib keladi. 6. Oziqlanish ratsionini o‘zgartiring. Issiq kunda ko‘proq sovuq taomlar iste’mol qiling. Yog‘liq sut va go‘sht maxsulotlar iste’mol qilmang, ammo baliq va sabzavot mahsulotlaridan voz kechmang. Sutli mahsulotlar haqida alohida to‘xtalib o‘tish lozimki - rastalarda quyosh nuri tushib turgan hamda iste’molga yaroqlik muddati o‘tib ketgan mahsulotlarni sotib olmaslik kerak. 7. Albatta taomlarni tuz bilan tanovvul qiling chunki, yuqori haroratda, tananing terlashi natijasida ko‘p miqdorda natriy moddasi yo‘qotiladi. 8. Sintetik matodan tayyorlangan kiyimlar kiymaslikga harakat qiling. 9. Kepka, shlyapa yoki panamalar kiyishdan uyalmang. Chunki oftob urishi asosan bosh qiziganda sodir bo‘ladi. Bunday issiq kunda, konditsionersiz iloji yo‘q. Ammo kun bo‘yi konditsioneri bor bo‘lgan xonada bo‘lsangiz ham, shunday joylashing-ki undan chiqayotgan sovuq havo to‘g‘ridan-to‘g‘ri sizga ta’sir qilmasin. 17 3. Ko‘proq dush qabul qiling. Muntazam ravishda tozalanish badanga effektiv nafas olishga yordam beradi. Suv xona haroratiday bo‘lishi kerak. Muzdek suv bilan yuvinish esa, tana harorati keskin o‘zgarishi natijasida pnevmoniya kasalligiga olib keladi. 4. Albatta, ochiq suv xavzalarda cho‘milish mumkin, ammo cho‘milish ta’qiqlangan xavzalarda cho‘milish qat’iyan man etiladi. 5. Ertalab va kechqurun ko‘proq harakat qiling. Bunday issiq kunda kamharakatlik gipertoniya, yurak-tomir kasalliklari va tromboz rivojlanishiga olib keladi. 6. Oziqlanish ratsionini o‘zgartiring. Issiq kunda ko‘proq sovuq taomlar iste’mol qiling. Yog‘liq sut va go‘sht maxsulotlar iste’mol qilmang, ammo baliq va sabzavot mahsulotlaridan voz kechmang. Sutli mahsulotlar haqida alohida to‘xtalib o‘tish lozimki - rastalarda quyosh nuri tushib turgan hamda iste’molga yaroqlik muddati o‘tib ketgan mahsulotlarni sotib olmaslik kerak. 7. Albatta taomlarni tuz bilan tanovvul qiling chunki, yuqori haroratda, tananing terlashi natijasida ko‘p miqdorda natriy moddasi yo‘qotiladi. 8. Sintetik matodan tayyorlangan kiyimlar kiymaslikga harakat qiling. 9. Kepka, shlyapa yoki panamalar kiyishdan uyalmang. Chunki oftob urishi asosan bosh qiziganda sodir bo‘ladi. Bunday issiq kunda, konditsionersiz iloji yo‘q. Ammo kun bo‘yi konditsioneri bor bo‘lgan xonada bo‘lsangiz ham, shunday joylashing-ki undan chiqayotgan sovuq havo to‘g‘ridan-to‘g‘ri sizga ta’sir qilmasin.