ZOVURLASHTIRILGAN VA ZOVURLASHTIRILMAGAN SHAROIT UCHUN SHO‘R YUVISHNING UMUMIY ME’YORINI HISOBLASH Sho‘rlangan tuproqlar sharoitda tuproq tarkibidagi tuzni yuvib chiqarib yuborish asosiy agrotexnik tadbirlaridan bo‘lib, uni sifatli o‘tishi Yerni sho‘r yuvishga tayyorlash, sho‘r yuvish usullari, muddati bilan bir qatorda sho‘r yuvish me’yorini to‘g‘ri belgilanganligiga bog‘liqdir. Tuproqlarning sho‘rni yuvish maqsadda ortiqcha me’yorda suv bErish Yerning meliorativ holatini yomonlashuviga olib kelib, tuproqqa bahorgi ishlov bErish muddatlarini va ekishni kechiktirib yuboradi. Bu holat ayniqsa, sho‘r yuvish bahorda (fevral, mart oylarida) o‘tkazilganda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Sho‘r yuvishni kichik, kam me’yorlarda o‘tkazish esa tuproqni yetarli darajada sho‘rsizlanmaslikka olib keladi. Sho‘r yuvish me’yori tuproqning mexanik tarkibiga, dalalarda yetarli zovurlar mavjudligiga, tuproqdagi tuzlarning tarkibi va uning miqdoriga, sizot suvlarining chuqurligiga hamda boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Zovurlashtirilgan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblash. Sizot suvlar oqib ketishi yaxshi bo‘lgan zovurlashtirilgan sho‘rlangan yYerlar uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini A.E.Nerozin tomonidan tavsiya etilgan formula yordamida aniqlanadi: bu yerda: M-sho‘r yuvishning umumiy me’yori, m3/ga; P-tuproq hisobiy qatlamining nam sig‘imi yoki shu namlikka to‘g‘ri keladigan suv miqdori, m3/ga; m-sho‘r yuvish arafasida tuproqning nam zaxirasi yoki shu namlikka teng keladigan suv miqdori, m3/ga, S-tuproqning hisobiy qatlamidan yuvilishi kerak bo‘lgan xlor miqdori, kg/ga; K-suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisient (xlor bo‘yicha), kg/m3; n-sho‘r yuvishdan ekin ekkunga qadar suvning bug‘lanishga sarfi, m3/ga; A-shu davrda tushadigan yog‘in miqdori, m3/ga. Tuproqning hisobiy qatlam nam sig‘imi (P), sho‘r yuvish oldida tuproqning nam zahirasi (m) va hisobiy qatlamdagi yuvilishi kerak bo‘lgan tuzning miqdori (S)ni hisoblashda hisobiy qatlam qalinligi har xil tuproq sharoitlari uchun turlicha belgilanadi. Jumladan, suv ko‘taruvchanlik xususiyati kam bo‘lgan Farg‘ona vodiysining sharkiy rayonlaridagi mexanik tarkibiga ko‘ra og‘ir tuproqlar uchun 0,7-0,8 m, o‘rtacha bo‘lgan suglinik tuproqlar uchun – 0,8-1,0 m va Mirzachuldagi suv kutaruvchanlik xususiyati katta bo‘lgan mikrostrukturali tuproqlar uchun 1,0- 1,3 m qilib belgilanadi. Sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblash uchun dastlab tuproqning hisobiy qatlam nam sig‘imi, shu qatlamdagi namlik va tuzning miqdo alohida hisoblab chiqiladi. So‘ngra A.E.Nerozin formulasidan foydalanib sho‘r yuvishning umumiy ri me’yori hisoblab chiqiladi. Tuproqning hisobiy qatlamida mavjud nam sig‘imiga teng keladigan suv miqdori (m3/ga) quyidagiformula yordamida aniqlanadi: P100hdmax, (1) Bu yerda: h-hisobiy qatlam, m; d-tuproqning xajm massasi, t/m3; max-tuproqning dala nam sig‘imi, og‘irlikka nisbatan %; Sho‘r yuvish oldidagi tuproqning nam zaxirasi yoki shu namlikka to‘g‘ri keladigan suv miqdori qo‘yidagicha aniqlanadi: m100hd, (2) bu yerda: -sho‘r yuvish oldidagi tuproq namligi, og‘irlikka nisbatan %. 15-jadvalda d, max va  larning qiymatlari ko‘rsatilgan. Tuproqda yuvilishi kerak bo‘lgan xlor miqdori quyidagi formula yordamida hisoblanadi: S100hd(z-z1)1000, (3) bu yerda: z-sho‘r yuvish oldidan tuproqdagi tuz yoki xlorning miqdori, og‘irlikka nisbatan%; z1-sho‘r yuvishdan keyin tuproqda qoldirilishi mumkin bo‘lgan xlor miqdori, og‘irlikka nisbatan %; 1000-kilogramm hisobidagi xlor miqdorini tonnaga aylantirish uchun ko‘paytuvchi. Xisobiy qatlamda xlor miqdori 0,40% gacha bo‘lishi mumkin. Sho‘r yuvilgandan so‘ng uning tuproqda eng ko‘p qoldirilishi mumkin bo‘lgan miqdori 0,02% ga teng bo‘ladi. Suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisienti (K) sizot suvlar chuqurligiga, tuproqning mexanik tarkibiga, sho‘rlanganlik darajasiga bog‘liq bo‘lib, uning qiymatlari 15-jadvalda keltirilgan. Sho‘r yuvishdan ekin ekkunga qadar tuproqdagi suvni bo‘g‘lanishga isrof bo‘lishi (p) ko‘p yillik o‘rtacha meteorologik ma’lumotlardan olinadi va ko‘p hollarda 150-350 m3/ga ni tashkil qiladi. Shu davrda atmosferadan tushgan yog‘in miqdori (A) ham ko‘p yillik o‘rtacha ma’lumotlardan olinib, uning yarmi sho‘r yuvish me’yorini aniqlash uchun hisobga olinadi. 15-jadval. Mirzacho’lning ayrim tuproqlari uchun d, max va  larning qiymatlari. Sizot suvlarning joylanish chuqurligi (h) m Tuproqning xajm massasi t/m3 Tuproqning dala nam sig‘imi (max) og‘irlikka nisbatan % Sho‘r yuvish oldidagi tuproqning namligi, og‘irlikka nisbatan % Hisobiy qatlam, m 0,7-1 1-1,3 0,7-1 1-1,3 0,7-1 1-1,3 Og‘ir tuproqlar 1,5 1,40 - 26,0 - 22,0 2,5 1,40 - 25,5 - 21,5 3,5 1,40 - 25,5 - 21,5 Donador lyossimon suglinik tuproqlar 1,5 - 1,35 - 25,0 - 24,0 2,5 - 1,35 - 24,0 - 22,0 3,5 - 1,35 - 23,0 - 21,0 Qumoq va yengil suglinik tuproqlar 1,5 1,30 - 22,0 - 18,0 - 2,5 1,30 - 21,0 - 17,0 - 3,5 1,30 - 20,0 - 16,0 - \ 16-jadval Suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisient (K) qiymatlari Sizot suvlar chuqurligi, m Sho‘r yuvish oldidan tuproqdagi xlor miqdori, % 0,05 0,10 0,20 0,30 0,40 Og‘ir tuproqlar 1,5 1,2 1,8 2,3 2,7 3,0 2,5 1,6 2,6 3,3 3,8 4,1 3,5 2,0 3,3 4,2 4,9 5,2 Donador lyossimon suglinik tuproqlar 1,5 1,9 3,2 4,0 4,4 4,5 2,5 2,2 3,9 4,9 5,6 5,7 3,5 2,5 4,5 5,8 6,7 6,9 Qumoq va yengil suglinik tuproqlar 1,5 2,4 3,7 4,7 5,2 6,2 2,5 2,9 4,8 5,8 6,4 6,5 3,5 3,4 5,8 6,9 7,5 7,8 Sho‘r yuvish me’yorini hisoblashga oid topshiriqlar. Zovurlashtirilgan sharoit uchun quyidagi ma’lumotlar asosida sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblang: 1. hisobiy qatlam (h) – 0,8 m, 2. tuproqning xajm massasi (d) – 1,4 t/m3, 3. dala nam sig‘imi (max) – 25,5%, 4. sho‘r yuvishdan oldingi tuproq namligi () – 21,5%, 5. sho‘r yuvishdan oldingi tuproqdagi xlor miqdori (z) – 0,25%, 6. sho‘r yuvishdan keyin tuproqda qolishi mumkin bo‘lgan xlor miqdori (z1) – 0,02%, 7. suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisient (K) – 3,5 kg/m3, 8. sho‘r yuvishdan ekin ekkunga qadar tushadigan yog‘in miqdori, (A) – 90 mm, 9. usha davrda suvning bo‘g‘lanishga isrof bo‘lishi, (p) – 220 m3/ga. Yechish: Topshiriq bo‘yicha tuproqning dala nam sig‘imi uning 25,5% - ni tashkil etganligini hisobga olib, quyidagiformula yordamida hisobiy qatlamdagi namlikka to‘g‘ri keladigan suv miqdori hisoblanadi m3/ga So‘ngra sho‘r yuvishdan oldingi tuproqdagi suv zahirasi hisoblab chiqilidi: m100hd1000,81,421,52408 m3/ga. Keyigi navbatda tuproqdan yuvilishi lozim bo‘lgan xlor miqdori hisoblanadi. S100hd(z-z1)10001000,81,4(0.25-0.02)100025760 kg/ga. Topshiriq bo‘yicha sho‘r yuvishdan ekin ekkunga qadar tushadigan atmosfYera yog‘inlari (R) 90 mm ga teng. 1 mm qalinlikdagi suv 1 ga maydonda 10 m3ni tashkil qilganligi sababli (90 x 10  900 m3/ga) uning miqdorini 900 m3/ga deb olinadi. Lekin sho‘r yuvish jarayoniga bu miqdordagi suvni 50% ishtiroq etadi qolgani har xil sabablar bilan sarf bo‘ladi. 900 m3/ga – 100% A - 50% Bundan 900 50 450 100 A    m3/ga Shunday qilib, P, m, S larning qiymatlari hisoblab topilgandan so‘ng sho‘r yuvishning umumiy me’yori quyidagicha hisoblanadi: Topshiriq. 17-jadvalda keltirilgan ma’lumotlarga asoslanib, har xil sharoitlar uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblang. Zovurlashtirilgan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblash uchun ma’lumotlar. Zovurlashtirilmagan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblash. Dalalarda etarli zovurlar mavjud bo‘lmagan sharoit uchun sho‘r yuvish me’yori sizot suvlar satxini kritik chuqurlikdan balandga ko‘tarilishiga imkon byermaydigan miqdorda belgilanadi. Kritik chuqurlik sizot suv sathining kapillyarlar orqali ko‘tarilib o‘simlikning ildizi tarqalgan qismiga etadigan va tuproqni sho‘rlata boshlaydigan chuqur-likdir. Tuproqqa bahorgi ishlov byerish o‘z vaqtida sifatli qilib o‘tkazish uchun bu chuqurlik og‘ir tuproqlar uchun 1-1,1 m, donador lyossimon sugliniklar uchun 1-4,-1,5 m va qumoq, engil suglinik tuproqlar uchun 1,2-1,3 m ga teng. Zovurlashtirilmagan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yori I.F.Muzichik taklif etgan quyidagi formula bilan hisoblab chiqiladi: 1 10000, H H M П m V      bu yerda: M – sho‘r yuvishning umumiy me’yori, m3/ga; P – tuproqning dala nam si-g‘imi, tuzlarni yeritish me’yori, m3/ga; m – sho‘r yuvishdan oldingi tuproqdagi suv zahirasi, m3/ga; N – sho‘r yuvishdan oldingi sizot suvlar chuqurligi, m; N1 – sho‘r yuvishdan keyin sizot suvlarning ko‘tarilishi ruxsat etiladigan chuqurligi, m; V - sizot suvlar ko‘tarilgan balandlikni shu ko‘tarilishga olib keluvchi suv qalinligiga nisbatan; 1 H H V  – sizot suvlarni yo‘l qo‘yidadigan darajasigacha ko‘tar-ilishi ta’minlovchi suv qalinligi, m; 1 . H H V  .10000 – tuzlarni yuvib chiqarish me’yori, m3/ga.