ZOVURLASHTIRILGAN VA ZOVURLASHTIRILMAGAN SHAROIT UCHUN SHO‘R YUVISHNING UMUMIY ME’YORINI HISOBLASH

Yuklangan vaqt

2024-04-05

Yuklab olishlar soni

1

Sahifalar soni

9

Faytl hajmi

184,5 KB


ZOVURLASHTIRILGAN VA ZOVURLASHTIRILMAGAN SHAROIT UCHUN SHO‘R YUVISHNING UMUMIY ME’YORINI HISOBLASH ZOVURLASHTIRILGAN VA ZOVURLASHTIRILMAGAN SHAROIT UCHUN SHO‘R YUVISHNING UMUMIY ME’YORINI HISOBLASH
Sho‘rlangan tuproqlar sharoitda tuproq tarkibidagi tuzni yuvib chiqarib yuborish asosiy agrotexnik tadbirlaridan bo‘lib, uni sifatli o‘tishi Yerni sho‘r yuvishga tayyorlash, sho‘r yuvish usullari, muddati bilan bir qatorda sho‘r yuvish me’yorini to‘g‘ri belgilanganligiga bog‘liqdir. Tuproqlarning sho‘rni yuvish maqsadda ortiqcha me’yorda suv bErish Yerning meliorativ holatini yomonlashuviga olib kelib, tuproqqa bahorgi ishlov bErish muddatlarini va ekishni kechiktirib yuboradi. Bu holat ayniqsa, sho‘r yuvish bahorda (fevral, mart oylarida) o‘tkazilganda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Sho‘r yuvishni kichik, kam me’yorlarda o‘tkazish esa tuproqni yetarli darajada sho‘rsizlanmaslikka olib keladi. Sho‘r yuvish me’yori tuproqning mexanik tarkibiga, dalalarda yetarli zovurlar mavjudligiga, tuproqdagi tuzlarning tarkibi va uning miqdoriga, sizot suvlarining chuqurligiga hamda boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Zovurlashtirilgan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblash. Sizot suvlar oqib ketishi yaxshi bo‘lgan zovurlashtirilgan sho‘rlangan yYerlar uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini A.E.Nerozin tomonidan tavsiya etilgan formula yordamida aniqlanadi: bu yerda: M-sho‘r yuvishning umumiy me’yori, m3/ga; P-tuproq hisobiy qatlamining nam sig‘imi yoki shu namlikka to‘g‘ri keladigan suv miqdori, m3/ga; m-sho‘r yuvish arafasida tuproqning nam zaxirasi yoki shu namlikka teng keladigan suv miqdori, m3/ga, S-tuproqning hisobiy qatlamidan yuvilishi kerak bo‘lgan xlor miqdori, kg/ga; K-suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisient Sho‘rlangan tuproqlar sharoitda tuproq tarkibidagi tuzni yuvib chiqarib yuborish asosiy agrotexnik tadbirlaridan bo‘lib, uni sifatli o‘tishi Yerni sho‘r yuvishga tayyorlash, sho‘r yuvish usullari, muddati bilan bir qatorda sho‘r yuvish me’yorini to‘g‘ri belgilanganligiga bog‘liqdir. Tuproqlarning sho‘rni yuvish maqsadda ortiqcha me’yorda suv bErish Yerning meliorativ holatini yomonlashuviga olib kelib, tuproqqa bahorgi ishlov bErish muddatlarini va ekishni kechiktirib yuboradi. Bu holat ayniqsa, sho‘r yuvish bahorda (fevral, mart oylarida) o‘tkazilganda yaqqol ko‘zga tashlanadi. Sho‘r yuvishni kichik, kam me’yorlarda o‘tkazish esa tuproqni yetarli darajada sho‘rsizlanmaslikka olib keladi. Sho‘r yuvish me’yori tuproqning mexanik tarkibiga, dalalarda yetarli zovurlar mavjudligiga, tuproqdagi tuzlarning tarkibi va uning miqdoriga, sizot suvlarining chuqurligiga hamda boshqa omillarga bog‘liq bo‘ladi. Zovurlashtirilgan sharoit uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblash. Sizot suvlar oqib ketishi yaxshi bo‘lgan zovurlashtirilgan sho‘rlangan yYerlar uchun sho‘r yuvishning umumiy me’yorini A.E.Nerozin tomonidan tavsiya etilgan formula yordamida aniqlanadi: bu yerda: M-sho‘r yuvishning umumiy me’yori, m3/ga; P-tuproq hisobiy qatlamining nam sig‘imi yoki shu namlikka to‘g‘ri keladigan suv miqdori, m3/ga; m-sho‘r yuvish arafasida tuproqning nam zaxirasi yoki shu namlikka teng keladigan suv miqdori, m3/ga, S-tuproqning hisobiy qatlamidan yuvilishi kerak bo‘lgan xlor miqdori, kg/ga; K-suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisient
(xlor bo‘yicha), kg/m3; n-sho‘r yuvishdan ekin ekkunga qadar suvning bug‘lanishga sarfi, m3/ga; A-shu davrda tushadigan yog‘in miqdori, m3/ga. Tuproqning hisobiy qatlam nam sig‘imi (P), sho‘r yuvish oldida tuproqning nam zahirasi (m) va hisobiy qatlamdagi yuvilishi kerak bo‘lgan tuzning miqdori (S)ni hisoblashda hisobiy qatlam qalinligi har xil tuproq sharoitlari uchun turlicha belgilanadi. Jumladan, suv ko‘taruvchanlik xususiyati kam bo‘lgan Farg‘ona vodiysining sharkiy rayonlaridagi mexanik tarkibiga ko‘ra og‘ir tuproqlar uchun 0,7-0,8 m, o‘rtacha bo‘lgan suglinik tuproqlar uchun – 0,8-1,0 m va Mirzachuldagi suv kutaruvchanlik xususiyati katta bo‘lgan mikrostrukturali tuproqlar uchun 1,0- 1,3 m qilib belgilanadi. Sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblash uchun dastlab tuproqning hisobiy qatlam nam sig‘imi, shu qatlamdagi namlik va tuzning miqdo alohida hisoblab chiqiladi. So‘ngra A.E.Nerozin formulasidan foydalanib sho‘r yuvishning umumiy ri me’yori hisoblab chiqiladi. Tuproqning hisobiy qatlamida mavjud nam sig‘imiga teng keladigan suv miqdori (m3/ga) quyidagiformula yordamida aniqlanadi: P100hdmax, (1) Bu yerda: h-hisobiy qatlam, m; d-tuproqning xajm massasi, t/m3; max-tuproqning dala nam sig‘imi, og‘irlikka nisbatan %; Sho‘r yuvish oldidagi tuproqning nam zaxirasi yoki shu namlikka to‘g‘ri keladigan suv miqdori qo‘yidagicha aniqlanadi: m100hd, (2) bu yerda: -sho‘r yuvish oldidagi tuproq namligi, og‘irlikka nisbatan %. 15-jadvalda d, max va  larning qiymatlari ko‘rsatilgan. Tuproqda yuvilishi kerak bo‘lgan xlor miqdori quyidagi formula yordamida hisoblanadi: (xlor bo‘yicha), kg/m3; n-sho‘r yuvishdan ekin ekkunga qadar suvning bug‘lanishga sarfi, m3/ga; A-shu davrda tushadigan yog‘in miqdori, m3/ga. Tuproqning hisobiy qatlam nam sig‘imi (P), sho‘r yuvish oldida tuproqning nam zahirasi (m) va hisobiy qatlamdagi yuvilishi kerak bo‘lgan tuzning miqdori (S)ni hisoblashda hisobiy qatlam qalinligi har xil tuproq sharoitlari uchun turlicha belgilanadi. Jumladan, suv ko‘taruvchanlik xususiyati kam bo‘lgan Farg‘ona vodiysining sharkiy rayonlaridagi mexanik tarkibiga ko‘ra og‘ir tuproqlar uchun 0,7-0,8 m, o‘rtacha bo‘lgan suglinik tuproqlar uchun – 0,8-1,0 m va Mirzachuldagi suv kutaruvchanlik xususiyati katta bo‘lgan mikrostrukturali tuproqlar uchun 1,0- 1,3 m qilib belgilanadi. Sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblash uchun dastlab tuproqning hisobiy qatlam nam sig‘imi, shu qatlamdagi namlik va tuzning miqdo alohida hisoblab chiqiladi. So‘ngra A.E.Nerozin formulasidan foydalanib sho‘r yuvishning umumiy ri me’yori hisoblab chiqiladi. Tuproqning hisobiy qatlamida mavjud nam sig‘imiga teng keladigan suv miqdori (m3/ga) quyidagiformula yordamida aniqlanadi: P100hdmax, (1) Bu yerda: h-hisobiy qatlam, m; d-tuproqning xajm massasi, t/m3; max-tuproqning dala nam sig‘imi, og‘irlikka nisbatan %; Sho‘r yuvish oldidagi tuproqning nam zaxirasi yoki shu namlikka to‘g‘ri keladigan suv miqdori qo‘yidagicha aniqlanadi: m100hd, (2) bu yerda: -sho‘r yuvish oldidagi tuproq namligi, og‘irlikka nisbatan %. 15-jadvalda d, max va  larning qiymatlari ko‘rsatilgan. Tuproqda yuvilishi kerak bo‘lgan xlor miqdori quyidagi formula yordamida hisoblanadi:
S100hd(z-z1)1000, (3) bu yerda: z-sho‘r yuvish oldidan tuproqdagi tuz yoki xlorning miqdori, og‘irlikka nisbatan%; z1-sho‘r yuvishdan keyin tuproqda qoldirilishi mumkin bo‘lgan xlor miqdori, og‘irlikka nisbatan %; 1000-kilogramm hisobidagi xlor miqdorini tonnaga aylantirish uchun ko‘paytuvchi. Xisobiy qatlamda xlor miqdori 0,40% gacha bo‘lishi mumkin. Sho‘r yuvilgandan so‘ng uning tuproqda eng ko‘p qoldirilishi mumkin bo‘lgan miqdori 0,02% ga teng bo‘ladi. Suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisienti (K) sizot suvlar chuqurligiga, tuproqning mexanik tarkibiga, sho‘rlanganlik darajasiga bog‘liq bo‘lib, uning qiymatlari 15-jadvalda keltirilgan. Sho‘r yuvishdan ekin ekkunga qadar tuproqdagi suvni bo‘g‘lanishga isrof bo‘lishi (p) ko‘p yillik o‘rtacha meteorologik ma’lumotlardan olinadi va ko‘p hollarda 150-350 m3/ga ni tashkil qiladi. Shu davrda atmosferadan tushgan yog‘in miqdori (A) ham ko‘p yillik o‘rtacha ma’lumotlardan olinib, uning yarmi sho‘r yuvish me’yorini aniqlash uchun hisobga olinadi. 15-jadval. Mirzacho’lning ayrim tuproqlari uchun d, max va  larning qiymatlari. S100hd(z-z1)1000, (3) bu yerda: z-sho‘r yuvish oldidan tuproqdagi tuz yoki xlorning miqdori, og‘irlikka nisbatan%; z1-sho‘r yuvishdan keyin tuproqda qoldirilishi mumkin bo‘lgan xlor miqdori, og‘irlikka nisbatan %; 1000-kilogramm hisobidagi xlor miqdorini tonnaga aylantirish uchun ko‘paytuvchi. Xisobiy qatlamda xlor miqdori 0,40% gacha bo‘lishi mumkin. Sho‘r yuvilgandan so‘ng uning tuproqda eng ko‘p qoldirilishi mumkin bo‘lgan miqdori 0,02% ga teng bo‘ladi. Suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisienti (K) sizot suvlar chuqurligiga, tuproqning mexanik tarkibiga, sho‘rlanganlik darajasiga bog‘liq bo‘lib, uning qiymatlari 15-jadvalda keltirilgan. Sho‘r yuvishdan ekin ekkunga qadar tuproqdagi suvni bo‘g‘lanishga isrof bo‘lishi (p) ko‘p yillik o‘rtacha meteorologik ma’lumotlardan olinadi va ko‘p hollarda 150-350 m3/ga ni tashkil qiladi. Shu davrda atmosferadan tushgan yog‘in miqdori (A) ham ko‘p yillik o‘rtacha ma’lumotlardan olinib, uning yarmi sho‘r yuvish me’yorini aniqlash uchun hisobga olinadi. 15-jadval. Mirzacho’lning ayrim tuproqlari uchun d, max va  larning qiymatlari.
Sizot suvlarning joylanish chuqurligi (h) m Tuproqning xajm massasi t/m3 Tuproqning dala nam sig‘imi (max) og‘irlikka nisbatan % Sho‘r yuvish oldidagi tuproqning namligi, og‘irlikka nisbatan % Hisobiy qatlam, m 0,7-1 1-1,3 0,7-1 1-1,3 0,7-1 1-1,3 Og‘ir tuproqlar 1,5 1,40 - 26,0 - 22,0 2,5 1,40 - 25,5 - 21,5 3,5 1,40 - 25,5 - 21,5 Donador lyossimon suglinik tuproqlar 1,5 - 1,35 - 25,0 - 24,0 2,5 - 1,35 - 24,0 - 22,0 3,5 - 1,35 - 23,0 - 21,0 Qumoq va yengil suglinik tuproqlar 1,5 1,30 - 22,0 - 18,0 - 2,5 1,30 - 21,0 - 17,0 - 3,5 1,30 - 20,0 - 16,0 - \ 16-jadval Suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisient (K) qiymatlari Sizot suvlarning joylanish chuqurligi (h) m Tuproqning xajm massasi t/m3 Tuproqning dala nam sig‘imi (max) og‘irlikka nisbatan % Sho‘r yuvish oldidagi tuproqning namligi, og‘irlikka nisbatan % Hisobiy qatlam, m 0,7-1 1-1,3 0,7-1 1-1,3 0,7-1 1-1,3 Og‘ir tuproqlar 1,5 1,40 - 26,0 - 22,0 2,5 1,40 - 25,5 - 21,5 3,5 1,40 - 25,5 - 21,5 Donador lyossimon suglinik tuproqlar 1,5 - 1,35 - 25,0 - 24,0 2,5 - 1,35 - 24,0 - 22,0 3,5 - 1,35 - 23,0 - 21,0 Qumoq va yengil suglinik tuproqlar 1,5 1,30 - 22,0 - 18,0 - 2,5 1,30 - 21,0 - 17,0 - 3,5 1,30 - 20,0 - 16,0 - \ 16-jadval Suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisient (K) qiymatlari
Sizot suvlar chuqurligi, m Sho‘r yuvish oldidan tuproqdagi xlor miqdori, % 0,05 0,10 0,20 0,30 0,40 Og‘ir tuproqlar 1,5 1,2 1,8 2,3 2,7 3,0 2,5 1,6 2,6 3,3 3,8 4,1 3,5 2,0 3,3 4,2 4,9 5,2 Donador lyossimon suglinik tuproqlar 1,5 1,9 3,2 4,0 4,4 4,5 2,5 2,2 3,9 4,9 5,6 5,7 3,5 2,5 4,5 5,8 6,7 6,9 Qumoq va yengil suglinik tuproqlar 1,5 2,4 3,7 4,7 5,2 6,2 2,5 2,9 4,8 5,8 6,4 6,5 3,5 3,4 5,8 6,9 7,5 7,8 Sho‘r yuvish me’yorini hisoblashga oid topshiriqlar. Zovurlashtirilgan sharoit uchun quyidagi ma’lumotlar asosida sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblang: 1. hisobiy qatlam (h) – 0,8 m, 2. tuproqning xajm massasi (d) – 1,4 t/m3, 3. dala nam sig‘imi (max) – 25,5%, 4. sho‘r yuvishdan oldingi tuproq namligi () – 21,5%, 5. sho‘r yuvishdan oldingi tuproqdagi xlor miqdori (z) – 0,25%, 6. sho‘r yuvishdan keyin tuproqda qolishi mumkin bo‘lgan xlor miqdori (z1) – 0,02%, 7. suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisient (K) – 3,5 kg/m3, Sizot suvlar chuqurligi, m Sho‘r yuvish oldidan tuproqdagi xlor miqdori, % 0,05 0,10 0,20 0,30 0,40 Og‘ir tuproqlar 1,5 1,2 1,8 2,3 2,7 3,0 2,5 1,6 2,6 3,3 3,8 4,1 3,5 2,0 3,3 4,2 4,9 5,2 Donador lyossimon suglinik tuproqlar 1,5 1,9 3,2 4,0 4,4 4,5 2,5 2,2 3,9 4,9 5,6 5,7 3,5 2,5 4,5 5,8 6,7 6,9 Qumoq va yengil suglinik tuproqlar 1,5 2,4 3,7 4,7 5,2 6,2 2,5 2,9 4,8 5,8 6,4 6,5 3,5 3,4 5,8 6,9 7,5 7,8 Sho‘r yuvish me’yorini hisoblashga oid topshiriqlar. Zovurlashtirilgan sharoit uchun quyidagi ma’lumotlar asosida sho‘r yuvishning umumiy me’yorini hisoblang: 1. hisobiy qatlam (h) – 0,8 m, 2. tuproqning xajm massasi (d) – 1,4 t/m3, 3. dala nam sig‘imi (max) – 25,5%, 4. sho‘r yuvishdan oldingi tuproq namligi () – 21,5%, 5. sho‘r yuvishdan oldingi tuproqdagi xlor miqdori (z) – 0,25%, 6. sho‘r yuvishdan keyin tuproqda qolishi mumkin bo‘lgan xlor miqdori (z1) – 0,02%, 7. suvning sho‘r yuvish imkoniyatini ko‘rsatuvchi koeffisient (K) – 3,5 kg/m3,